So`ngi yaqin o`n yilliklarda Yusuf Saryomiy hayoti va ijodining o`rganilishi - Adabiyot - Referatlar

So`ngi yaqin o`n yilliklarda Yusuf Saryomiy hayoti va ijodining o`rganilishi

Yuklangan vaqt:

08.09.2022

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

2152.5 KB

Ko'chirib olish

S o`ngi yaqin o`n yilliklarda Y usuf S aryomiy hayoti va ijodining o`rganilishi O`zbek mumtoz adabiyotining eng keyingi davri hisoblangan XIX asrning II yarmi XX asr boshlarini o`rganish borasida talay ishlar qilindi. Ayniqsa, bu davr adabiyotining xarakterli xususiyatlaridan bo`lgan ma`rifatchilikni tadqiq etishda bir qator yutuqlar qo`lga kiritildi. Bu borada A.Abdug`afurov, Sh.Yusupov, A.Jalolov kabi e`tiborli mutaxassislarimizning tadqiqotlari buni ko`rsatib turibdi. Shuningdek, bu davr adabiyoti ijtimoiy-fuqarolik motivlari nuqtai nazaridan ham keng tekshirildi va tekshirilmoqda. Bu jihatdan professor B.Qosimovning tadqiqotlari xarakterli. Muhimi shundaki, XIX asrning II yarmi XX asr boshlari o`zbek adabiyotini tadqiq etish jarayonida ko`plab yangi-yangi nomlar o`rtaga tushmoqda. B.Qosimov yuqorida tilga olingan «Izlay-izlay topganim» tadqiqotida mazkur davrda yashab o`tgan 70 dan ortiq ijodkorning ro`yxatini keltirgan edi. Ular, muallif aytganidek, hammasi ham bir xil mavqei, bir xil ijodiy taqdirga ega emas, albatta. Lekin diqqatga sazovor joyi shundaki, ularning aksariyati sohibi devondirlar. Katta bir qismi esa bevosita davrning ijtimoiy, siyosiy, madaniy voqealarida faol ishtirok etishgan. Davr ijodkorlari haqida gap ketar ekan, uning adabiyotshunoslik fanimiz allaqachon e`tirof etib asarlarini nashr qilgan va tadqiqotlar yozgan Muqimiy, Zavqiy, Furqat, Avaz kabi vakillari bo`lganidek, Behbudiy, Fitrat, Qodiriy, Cho`lpon kabi zamona zayli bilan keyingi yillardagina ommalashtirilayotgan namoyandalari ham bor. Istiqlol tufayli ular ijodining keng ko`lamda talqin va tahlil etilayotgani tabiiy va qonuniy holdir. Bugun mustaqilligimiz sharofati bilan yana bir turkum ijodkorlarimizning hayoti va ijodi tadqiq etilib asarlari nashrga tayyorlanmoqdaki, ular sirasiga birinchi navbatda Ziyoviddin Haziniy va Yusuf Saryomiy kabilar kiradi. Zamonasining shoirlari va she`r muxlislari orasida benihoya qadr va e`tibor topgan har ikki shoir o`zbek diniy-tasavvuf adabiyotining XIX asrning II yarmi XX asr boshlarida yetishgan oliymaqom namoyandalari

edilar. Agarda Behbudiy, Fitrat, Cho`lpon kabi o`zbek jadid adabiyotining mumtoz vakillari o`zlarining istiqlol haqidagi g`oyalari bilan sho`ro adabiyotshunosligi andozalariga sig`may undan chetda tutilgan bo`lsalar, Haziniy va Saryomiy kabi ijodkorlar asarlarida diniy aqidalar, so`fiyona-mistik g`oyalarga keng o`rin berilgani tufayli adabiyotimiz tarixidan surib chiqarilgan edilar. Nihoyat, adolat tiklanib, haqiqat qaror topib xalqimiz mustaqillikni qo`lga olgach, ular o`z mavqelariga yarasha adabiyotga qaytarilmoqda. Mana shunday shart-sharoitlarda Yusuf Saryomiy hayoti va ijodini har tomonlama o`rganish hamda xolis baholash bugungi adabiyotshunoslik fanimizning kun tartibida turgan masalalaridandir. Yusuf Saryomiy hali hayot vaqtidayoq keng xalq ommasi orasida tanilgan va uning ijodiga bo`lgan e`tibor kuchaygan edi. Shoir ijodiga bo`lgan munosabatning natijasi o`laroq, uning asarlari o`sha davrda tuzilgan qo`lyozma va toshbosma bayoz-majmualarga («Bayoz» 1893, «Bayoz» (1907), «Armug`oni Xislat» (1911), «Bayozi Muhallo» (1912), «Bayozi gulshani ash`or» (1912), «Bayozi Haziniy» (1912)) kiritiladi. Shu jihatdan mazkur bayozlarga Saryomiy ijodiy merosini to`plash va muxlislarga yetkazishning eng avvalgi bosqichi deb qarash mumkin. Yusuf Saryomiyning hayoti, ijodini o`rganishda eng muhim va asosiy manbalardan biri taniqli tarjimon, sharq mumtoz adabiyotining nuktadoni Murodxo`ja domlaning Muhammad Solih Qoraxo`ja o`g`lining «Tarixi jadidai Toshkand» kitobi qo`lyozmasi so`nggi ochiq varaqlariga kiritmalaridir. Bu kiritmalar 4 varaq, 8 betni tashkil qiladi. Marhum sharqshunos, kitob fidoiysi Abdulla Nosirov (Nosihiy) Toshkentda yetishgan ma`lum va mashhur ziyolilar haqida ma`lumotlarni yig`ib borganligi ma`lum. Shular qatorida Murodxo`ja domlaning ham yuqorida zikr etilgan ilova kiritmasini alohida bir daftarga ko`chirib olgan. Ma`lum bo`lishicha, Murodxo`ja domla Yusuf Saryomiy qatorida o`n besh ijodkorning (Muhammad Solih Qoraxo`ja o`g`li, Qafol Jomi, Akmalxonto`ra, Ulfat Sobirbek Maxdum, Almaiy, Dilkash, Mirahmadxon, Miskin, Kamiy, Sidqiy Xondayliqiy (Shavkat), Axtariy, Yunusjon Shig`ovul (G`oyib), Zarifqori, Furqat, Tajalliy (Dehlaviy) nomini tilga oladi va ular haqda ixcham

ma`lumotlar berib o`tadi. Yusuf Saryomiyning oila muhiti, yoshligi, zamondosh shoirlar bilan munosabati, Koshg`ar safari, iste`dodi qirralari, badihago`yligi, hajvga moyilligi haqida ibratli misollar keltiradi. Saryomiy ijodiga bo`lgan e`tibor uning vafoti (1912-13) yillardan keyin bir muncha ortdi. 1914 yilda shoir Tavallo Saryomiy asarlarini yig`ib, «Devoni Mavlaviy Yusuf Saryomiy» deb nomlangan majmua tuzdi. Bu hozirgacha shoir ijodiy merosini o`rganishda asosiy va yagona manba sifatida xizmat qilmoqda. Yusuf Saryomiy hayoti va ijodini o`rganish, uning ayrim asarlarini ommalashtirish ishlari qisman sobiq hokimiyati yillarida amalga oshirildi. Saryomiyning hayoti va ijodi haqidagi ba`zi ma`lumotlarni to`plab, uni o`z tazkirasiga kiritgan tadqiqotchi taniqli ma`rifatparvar Po`latjon Qayyumiy bo`ldi. Qo`qonlik bu mashhur adabiyot muhibi Y.Saryomiyni o`z davrining iste`dodli shoirlaridan shoiri sifatida baholadi va uning hayoti hamda ijodi haqidagi dastlabki ma`lumotni berdi. 1945 yilga kelib Saryomiy asarlarini ommaga yetkazish sohasida ham bir muncha jiddiy ishlar amalga oshirila boshlandi. Chunonchi, O`zbekiston Fanlar akademiyasining muxbir a`zosi Olim Sharafiddinov tuzgan va 1945 yilda chop etilgan «O`zbek adabiyoti tarixi xrestomatiyasi»da Saryomiyning 4 ta g`azali hamda 7 ta tarkibbandi beriladi. Yusuf Saryomiy hayoti va ijodini o`rganishda muhim manbalardan biri Mo`minjon Toshqinning «Toshkent shoirlari» tazkirasidir. Tazkira muallifining qayd etishicha, asar Oybekning taklifi bilan yozilgan. Muallif o`zi ko`rgan va yaqindan bilgan o`nlab ijodkorlar haqida xotiralarini yozgan va ularning asarlaridan namunalar keltirgan. Yusuf Saryomiy toshkentlik bo`lmagani uchun u haqda maxsus fasl yo`q. Lekin Saryomiy o`z davrining xos shoiri edi. Toshkentda tez-tez bo`lib turardi. Birgina Toshkent emas, umuman Turkiston adabiy-madaniy hayotida katta mavqega edi. Qolaversa, Saryomiyning toshkentlik taniqli shoirlar Kamiy, Muztarib, Almaiy kabilar bilan yaqin aloqasi bor edi. Mashhur Tavallo uning bevosita shogirdi edi. Uning taxallusni ham Saryomiyning o`zi qo`yib bergan edi. Yusuf Saryomiy haqidagi ma`lumotlar mazkur shoirlarning

biografiyalariga oid sahifalarda tez-tez uchraydi. Mo`minjon Toshqin umuman olganda, Yusuf Saryomiyni shoir sifatida chuqur hurmat qilgan va o`zining boshqa asarlarida ham uning nomini tilga olib o`tishga harakat qilgan. Masalan, «Turmush urinishlari» asarida yoshlik yillarini eslar ekan, Yusuf Saryomiy nomini tez-tez tilga oladi. 60-yillar madaniy adabiy merosni o`rganishda ma`lum darajada oldinga siljish yillari bo`ldi. Badiiy ijodda A.Oripov, E.Vohidov, O`.Hoshimov, Sh.Xolmirzayev kabilar nomi bilan xarakterlangan yosh ijodkorlar paydo bo`lganidek, adabiyotshunoslikda ham, jadidchilik davrini o`rganish, diniy- tasavvufiy yo`lda ijod etgan shoirlarni tadqiq etish ko`zga tashlana boshlandi. Eng muhimi, ko`p asrlik o`zbek adabiyotini «boy-kambag`al» adabiyotiga bo`lmay, yaxlit o`rganishga urinish tamoyili ko`zga tashlana boshlandi. O`zFA tashabbusi bilan amalga oshirilgan to`rt jildi, yetti kitobdan iborat «O`zbek adabiyoti» antologiyasi buning yaqqol dalilidir. Sinchkov va g`ayratli olim A.Abdug`afurovning Yusuf Saryomiy hayoti va ijodi haqida umumiy ma`lumot berib, shoirning yettita g`azal, uchta muxammas, yettita tarkibband va devonga kirmagan uchta qit`asini majmuaga kiritganligi Saryomiy hayoti va ijodini o`rganishda muhim bosqich bo`ldi. 80-yillardan keyin Yusuf Saryomiy ijodini ilmiy asosda o`rganish biroz yo`lga qo`yilganday bo`ldi. Bu borada adabiyotshunoslar S.Zufarov, E.Shodiyev, B.Valiyevlarning shoir hayoti va ijodi to`g`risida umumiy ma`lumot beruvchi maqolalari e`lon qilindi. Shu yillarda «Xurofotga yov she`riyat» deb nomlangan she`riy to`plam nashrdan chiqdi. To`plamga Saryomiy g`azallaridan ayrim namunalar kiritilganligi shoir ijodini ommalashtirish borasidagi foydali ishlardan bo`ldi. 90-yillarga kelib Yusuf Saryomiy hayoti va ijodini o`rganish o`ziga xos yangicha tus oldi, ancha rivoj topdi. Bu o`rinda professor B.Qosimovning ma`lum xizmatlarini qayd etmoq lozim. Uning shoir hayoti va ijodi bilan bog`liq ayrim masalalarni o`rtaga qo`yishi va adib biografiyasiga aniqliklar kiritishga urinishi,

Saryomiy asarlarini ommalashtirish sohasidagi xizmatlari Yusuf Saryomiy hayoti va ijodiy merosini o`rganishda, targ`ib etishda keyingi yangiliklardan bo`ldi. Shoirning 150 yillik yubileyi munosabati bilan o`tkazilgan tadbirga tayyorgarlik davrida Sayramda ham o`z yurtdoshlari ijodini o`rganish va sayramliklar orasida keng yoyish borasida ancha ishlar qilindi. Ayniqsa, M.Mirxoldorovning «Yusuf Saryomiy» kitobchasining bosilib chiqqanligi bu boradagi ko`zga ko`rinarli ishlardan bo`ldi. Mirahmad Mirxoldorovning mazkur risolasi 27 sahifali bo`lib, muallif shoirning hayot yo`li haqida qisqacha ma`lumot beradi va 18 ta she`rni e`lon qiladi. So`z boshi maqolada shoirning hayot yo`li, ijodining umumiy xususiyatlari haqida fikr bildirgan. SHe`rlaridan ham yaxshigina bir guldasta tanlab ilova qilingan. To`g`ri, risolaning kamchiliklari juda ko`p. Avvalo, maqola ham ilmiy, ham ifoda jihatidan juda nochor yozilgan, ilova qilingan she`rlar matn jihatidan ancha g`aliz. Shularga qaramasdan, mazkur risola shoir hayoti va ijodini o`rganishdagi dastlabki urinish deb qaralmog`i kerak. U Yusuf Saryomiy haqidagi birinchi kitobdir. Shu faktning o`ziyoq unga ayricha ahamiyat yuklaydi. Yusuf Saryomiyning ijodiy merosini tekshirish, ilmiy asosda chuqur va har tomonlama o`rganish, keng tahlil qilish ishlari professor A.Abdug`afurovning keyingi ilmiy asarlarida yana o`z tajassumini topdi. Xususan, muallifning «Buyuk beshlik saboqlari» kitobiga kirgan «Topilmagan g`azallar» maqolasida Yusuf Saryomiyning «Bir necha gul bargi qabo, yali-yali» misrasi bilan hamda «Azalda haq sani anvori zoting ayladi fosh» misralari bilan boshlanuvchi muxammas-taxmislari munosabati bilan shunday fikr bildiradi: «XIX asr ikkinchi yarmi va XX asr boshlarida yashab ijod etgan yirik shoirlardan Yusuf Saryomiy ham «Xazoyin ul-maoniy» devonida uchramaydigan ikki g`azalni Navoiyning asarlari sifatida bizga tavsiya etadi. Gap 1914 yilda shoirning shogirdlaridan Tavallo tomonidan chop etilgan «Devoni Mavlaviy Yusuf Saryomiy» tarkibidagi ikki taxmis ustida bormoqda. Yusuf Saryomiy devonidagi har ikkala muxammasning tepasiga «Amir Navoiy g`azaliga muxammas» deb aniq va maxsus qayd etilganki, bu juda

muhimdir. Gap shundaki, chindan ham «Navoiy taxallusli bir necha ijodkor bo`lgan, ammo ularning birortasi ham «Amir Navoiy» bo`lmagan». Ko`rilganidek, Saryomiy muxammaslari Navoiyning ikki g`azalini kashf etishga yordam bermoqda. O`ylaymizki, Yusuf Saryomiy she`riyati o`zbek adabiyotining bundan boshqa ham fakt va materiallarini aniqlashda yordam bera oladi. Professor A.Abdug`afurov mazkur muxammasga asos bo`lgan «yali-yali» radifli g`azalni kim tomonidan yaratilganligi haqidagi munozarani 60-yillarda yozilgan «Yali-yali kimniki?» deb nomlangan maqolalarida o`rtaga tashlagan edilar. Olim ushbu maqolada «muxammasga qo`yilgan sarlavhaning o`ziyoq g`azalning Navoiyga mansub ekanligiga ishora» ekanligini ta`kidlaydi hamda hali Saryomiy nomi ko`pchilikka ma`lum bo`lmagan va uning ijodiga past nazar bilan qaralayotgan bir paytda shoir ijodiga alohida e`tibor berib, unga birinchilardan bo`lib «XIX asrning II yarmi XX asr boshlaridagi o`zbek adabiyotining ko`zga ko`ringan namoyandalaridan biri» deya baholaydi va shoir ijodiga o`quvchilar diqqatini tortadi: «Odatda biror shoir tomonidan o`zga bir shoir g`azaliga bog`langan muxammas shu muxammas bog`lovchining original asari sifatida qaraladi. Xuddi shuning uchun ham mazkur muxammas Yusuf Saryomiyning original asari deb hisoblanishi kerak. Qo`shiq kitoblarida nashr etilgan, radio orqali eshittiriladigan qo`shiq teksti ham ana shu muxammasning – Yusuf Saryomiy muxammasining xuddi o`zidir». Mavjud qilingan ishlar Yusuf Saryomiy hayoti va ijodini o`rganishda dastlabki qadamlardir. Taassufli joyi shundaki, Saryomiy ijodi shu paytga qadar maxsus o`rganilgan emas. Xullas, Yusuf Saryomiy biografiyasiga oid ma`lumotlar, asosan, uchta manba (P.Qayumiyning «Tazkirai Qayumiy», M.Solihxo`ja o`g`lining «Tarixi jadidai Toshkand»ga yozgan taqriz va ilova, M.Toshqinning «Toshkent shoirlari»)da saqlanib qolgan. «Tazkirai Qayumiy» muallifi Saryomiy tarjimai holi bilan bog`liq dalillarni keltirgan. Ijodiy merosi xususida esa uning «Devon»ini tuzish tafsilotini bayon qilish bilan kifoyalangan. Murodxo`ja domla shoir talabaligining ilk davri,

uning «Beklarbegi» madrasasida ta`lim olishi va Toshkent adabiy muhitida tutgan o`rni haqida ma`lumot beradi. Ularning barchasi daraja va ko`lamidan qat`iy nazar shoir tarjimai holini tiklashda muhim ahamiyatga ega. TARJIMAI HOLI Shoirning ismi Yusuf (xalq orasida «Mamayusuf», «Mayusuf»), otasining oti Abdishukur, Saryomiy esa taxallusi nisbadir. Butun hayoti Turkistonning qadim qasabalaridan Sayramda kechgan. Davrning e`tiborli tazkiralaridan Po`latjon Qayumiyning «Tazkirai Qayumiy»da u tug`ilib o`sgan manzil haqida shunday ma`lumotga duch kelamiz: «Bu shoir asli turkistonli o`zbeklardan bo`lib atrof qasabalaridan Sayramda tug`ulub, Toshkand shaharida o`qimish buyuk fozillardan... Yusuf Saryomiy deb mashhurdur. O`z ismini taxallus etmishdur». Ma`lum bo`lishicha, shoir ham «Yusuf» ham «Saryomiy» taxalluslarini ishlatgan. SHe`rlarini kuzatganimizda «Yusufiy» nomi bilan ham ijod etgani ma`lum bo`ladi. «Toshkent shoirlari» muallifi Yusuf Saryomiyni o`z ko`zi bilan ko`rgan, bir necha bor uning xizmatida bo`lgan Mo`minjon Muhammadjonov ham shoirning taxallusi bilan bog`liq ushbu ma`lumotlarni tasdiqlaydi. Yusuf Saryomiyning tug`ilgan yili haqida «Tazkirai Qayumiyda» ham Mo`minjon Muhammadjonovning «Toshkent shoirlari» tazkirasida ham ma`lumot uchratmadik. Ko`pgina adabiyotlarda esa bu sana 1840 yil deb ko`rsatiladi. afsski, ularning hech birida ushbu sananing olingan manbai ko`rsatilgan emas. Shoir devoniga kiritilgan ayrim she`rlar, jumladan, zamondoshlari tomonidan yozilgan ta`rixlar Yusuf Saryomiyning tug`ilgan yili haqida biroz boshqacharoq ma`lumotni ham o`rtaga qo`yish imkonini beradi. Masalan, Toshkentning e`tiborli shoirlaridan Karimbek Sharifbek o`g`li Kamiy yozadi: O`tub ketti afsus davroni Yusuf, Tutub motamin qoldi axvoni Yusuf. Yetushganda yetmishg`a umri aziz, Ajal oxiri tutti domoni Yusuf.

Ko`rinadiki, Kamiy uning 70 ga kirib vafot etganini qayd etyapti. Shoirning 1332 hijriy (1912-1913 melodiy)da vafot etgani aniq. (Barcha marsiyalarda shu sana berilgan). Demak, Kamiyning keltirishicha, Yusuf Saryomiy yetmishga yetishganda «ajal domonini» tutgan bo`lsa, 1262 hijriyda tug`ilgan bo`lib chiqadi. 1262 hijriy esa 1845-46 melodiyga to`g`ri keladi. Shunga ko`ra shoirning tug`ilgan yilini 1840 emas, 1845-46 deb belgilamoq kerak bo`ladi. Bo`lajak shoirning ilk ta`lim, tarbiyasi haqida Murodxo`ja domlaning «Tarixi jadidai Toshkand»ga yozgan taqriz-ilova kiritmasida shunday ma`lumotni uchratamiz: «Ibtidoiy ma`lumot va so`nggi ma`lumotin Saryom va Chimkentlardan olg`an». Shoirning zamondoshlari uning Sayramdagi «Qozi Bayzo» mahallasida o`sib voyaga yetganini xabar beradilar. Shoirning qabri ham xuddi shu yerda bo`lishi bejiz bo`lmasa kerak. Bu ma`lumot «Tazkirai Qayumiy»da ham qayd qilingan. Hamonki, shoirning yoshligi «Qozi Bayzo» mahallasida kechgan ekan, uning dastlabki ta`lim olgan o`qish joyi ham shu mahalladagi maktab bo`lishi kerak. Yuqori madrasa tahsili haqida ayrim olimlarimiz ba`zi ma`lumotlarni keltirib o`tadilar. Chunonchi, professor A.Abdug`afurov «Yusuf Chimkent va Buxoro shaharlarida o`qigan»ligini qayd etadi. Afsuski, bu ma`lumotlar qayerdan olinganligi ko`rsatilmagan. Manbalar yosh Yusufning maktab yillaridayoq she`rga, ijodga ko`ngil qo`yganini ma`lum qiladilar. Jumladan, bo`lajak shoirning koshg`arlik Tajalliyga alohida mehru muhabbati bo`lgan ekan. Va uning tajalliy bilan uchrashish ishtiyoqi kutilmagan sarguzashtlar bilan bog`lanib ketganligi haqida Murodxo`ja domla shunday yozadi: «Yosh chog`indayoq (Y.Saryomiy-M.T.) she`r ayta boshlag`an. SHe`rlari Saryomu Chimkentu Toshkandda har bir kimsalar orqali tarala boshlag`on. Yosh yigitlik vaqtida Koshg`arga Tajalliy sohibning balog`at va fasohat va she`rdagi iqtidorin eshitib o`qumoq g`arazinda bormoqni niyat qilib, yo`lg`a chiqib, Koshg`ar dovoniga yaqin yerda unga qaroqchilar tegib talonilg`onlig`in, qo`lida bo`lg`an bir muncha zamondin beri mashq qilg`on she`r

to`plamlari ham oling`anlig`in manga ziyoda afsusin bayon aylar edi. Bu hozirgi devondagi so`nggi to`plag`on she`rlig`in bayon qilar erdi». Bu vaqtlarda Chimkentning o`zida ham bir necha madrasa bo`lgan. buxoroda esa bundan yuz yil oldin 185 madrasa bo`lgan. binobarin, Yusuf Saryomiyning bu madrasalardan qaysi birida va qachon ma`lumot olganligi haqida qo`limizda aniq hujjat yo`q. Bu o`rinda yana bir faktni hisobga olish kerak bo`ladi. Sayram Yusuf 17 yoshga to`lganida ruslar tomonidan zabt qilingan edi. Tadqiqotchilardan biri shunday yozadi: «1862 yili o`ris bosqini natijasida aholining qirilishi va katta bir qismining Qo`qon xonligining ichkari qismiga ko`chishi (asosan, Toshkent shahriga) oqibatida Sayram katta qishloqqa aylandi». Har qanday holda ham shubha yo`qki, u dastlabki savodni Sayramda olgan. Sayramlik M.Mirxoldorov yozishicha, 1864 yilda Sayram aholisi shu yerda joylashgan o`ris otryadiga hujum qilgan va uning evaziga shahar aholisi qatliom etilgan. Holbuki, shu davrda shaharda 50 dan ortiq madrasa va 56 ta machit bo`lgan ekan. So`ngroq shoir Toshkent, Samarqand, Qo`qon, Buxoro shaharlariga tez-tez borib turgani ma`lum. Bu sayohatlar davomida ushbu shaharlardagi olimlar, shoirlar bilan tanishadi. Ayni paytda sadoqatli do`stlar orttiradi. Nazarimizda bu safarlardan ilmiy adabiy maqsadlar bilan bir qatorda rus bosqini davridagi Qo`qon xonligi sarhadiga ko`chirilgan sayramlik qarindoshlarni ham ko`rishni ko`zda tutgan bo`lsa ajab emas. Xullas, Mo`minjon Toshqin shoirning bu safarlari haqida shunday yozadi: «Har yili Yusuf Saryomiy Saryomda ot bilan kelib shu Qosimxonto`ra- Muztaribning mehmonxonasiga tushib, 2-3 kun mehmon bo`lganidan keyin, otini shu to`ranikiga tashlab, o`zi Buxoro, Samarqand ham Farg`ona shaharlariga adabiyotshunos va ixlosmand odamlarnikiga yurib ketar edi. Shoir Muztarib ot boqar xizmatkoriga buyurib, Yusufiyning otini boqtirib semirtirar, kelishiga yana sovutib tayyorlatib qo`yor edi».

Albatta, bu sayohatlar yosh shoirning fikriy jihatdan boyishi, ijodining g`oyaviy-badiiy yuksalishi uchun juda katta ta`sir ko`rsatadi. Ayniqsa, Yusuf Saryomiyning Toshkentga qilgan sayohatlari uning hayoti va ijodi uchun katta ahamiyatga ega bo`ldi. Shoir ijodining Toshkentga yuzlanishi oddiy tasodifiy hol emas edi, albatta. Chunki, tarix sahifalaridan ma`lumki, o`tgan asrning 80-90-yillariga kelib Toshkentning o`sha davrda o`lka hayotida tutgan mavqei baland bo`lgan, ya`ni Toshkent siyosiy, iqtisodiy, madaniy markazga aylangan edi. Ko`p shoir va ziyolilar kabi Saryomiyning ham Toshkentga tez-tez kelishidan maqsad, ro`y berayotgan yangiliklar, yangi madaniy, ma`naviy hayotni ko`rish, idrok etish ishtiyoqida, qolaversa, o`zining ichki ma`naviy talablarini qondirish edi. Saryomiy Toshkent davri hayotida xuddi shu kabi Toshkentdagi o`zgarishlar, yangiliklar, ayniqsa, madaniyat va maorif o`choqlari bo`lgan madrasalar bilan manfaatdor shaxs sifatida sinchkovlik hamda qiziqish bilan tanishadi, ularning ko`pchiligi haqida vasfiy asarlar yozib, xalq orasida targ`ib etadiki, bu esa shoir hayotining Toshkent bilan bog`liq bo`lgan o`rinlari haqidagi fikrimizning dalili bo`la oladi. Shoirning Toshkentga tez-tez kelib turgan vaqtlari uning ijodi balog`atga yetgan davri edi. Shuning uchun ham Saryomiy bu yerda o`z davrasini juda tez topdi, juda ko`p yoru-do`stlar orttirdi. Toshkent safarlari uni shu yurt bilan undagi ilg`or shaxslar – Kamiy, Xislat, Shavkat, Muztarib, Tavallo, Murodxo`ja Solixxo`ja o`g`li, M.Toshqin kabi shoiru ilmi fozillar bilan jiddiy va bir umrga bog`ladi. Yusuf Saryomiyning Muqimiy bilan tanishuvi va do`stlashuvi ham shu safarlar oralig`ida kechadi. Toshkent bu ikki yurtning ikki shuhratli shoirini bir-biri uchun kashf etadi. Chamasi, Muqimiy bilan Saryomiy ilk bora shoir Xilvatiy uyida uchrashadilar. Bu davr adabiy hayotini chuqur va atroflicha o`rgangan Sobir Abdulla «Mavlono Muqimiy» deb nomlagan badiiy lavhalarida bu ikki shoirning uchrashuvlarini shunday tasvirlaydi: «Shoir Karimjon Kamiy Muqimiy bilan har doim birga bo`lib hol-joniga qo`ymay uni Toshkentning ajoyib kishilari bilan tanishtiradi. Muqimiy bilan Kamiy g`ishtin zina bilan chiqiladigan Ko`kaldoshga

ko`tarildilar va jilovxonada kutib o`tirgan bir yigitga duch keldilar. Bu yigit shoir Xilvatiyning o`g`li Azko edi. Hujraga kirgach, bir qog`oz chiqarib tutdi: unda shoir Xilvatiy Muqimiyni uyiga taklif qilib, Sayramdan Yusuf Saryomiy kelganligi, u kishi Muqimiy bilan tanishishga ishtiyoqmand ekanligi, ertaga kech tashrif buyurilishini iltimos qilgan edi. Muqimiy nomani ko`zdan kechirgach, tabassum bilan Kamiyga uzatdi: -Mulla Karimjon bugun o`ng yonimiz bilan turgan kunimiz ekan, xursandchilik! Hurmatli Yusuf Saryomiy bilan ko`rishishga bugun muyassar bo`lsak, yana ham ulug` ish bo`lgan bo`larmi edi! U kishini bugunga taklif qilgan edik, bu kech matbaa noshiri G`ulom pochchaning uylariga mukallaf ekanliklarini aytib, ertaning va`dasini berdilar. Azkodan bu so`zni eshitgach, ikkalalari bab-baravar kulib yubordilar. Kamiy Muqimiyning yelkasiga qoqib, yana ham qattiqroq kuldi: O`sha ulug` ish bo`ladigan bo`ldi, Saryomiy bilan ham erta, ham bugun to`yib suhbatlashishimiz mumkin». Bu yerda mashhur kishilardan yosh To`ychi Hofiz Shobarot, Shojalil, Solih Hoji va boshqalar ham bo`lganlar. Shojalil, Shobarotlarning hurmatli Yusuf Saryomiy g`azaliga aytgan ushshoqlari, ayniqsa, Saryomiyning o`zi bu suhbatga hol bo`lib tushganligi Muqimiyni hayajonga solmay qo`ymas edi. Albatta, do`stlar suhbati, she`r bahsi, ashula, kuy shukuhi turli xil masalalarga oid fikr olishuvlar bilan almashinib borardi. Samimiy va shoirona pok munosabatlarga asoslangan sayramlik Saryomiy, qo`qonlik Muqimiy, toshkentlik Kamiylar o`rtasidagi bunday mustahkam do`stlik hamda o`zaro hurmat va e`tiqod ularning maslak va maqsadlaridagi, orzu intilishlaridagi umumiylikni kuchaytiradi. Shoirlarning fikriy qarashlardagi g`oyaviy yaqinlik esa, ular ijodida mushtarak fikrlarni, hamohang satrlarni tug`diradi. Bu satrlar esa, bizga bu uch shoir o`rtasidagi hamkorlikni ko`rsatuvchi va isbotlovchi asosiy hujjat bo`lib xizmat qiladi. Chunonchi, Muqimiy, Kamiy, Saryomiylar doimo adabiy hamkorlikni saqlab, ko`p hollarda bir xil mavzuda

qalam tebratishgan (ayniqsa, satira va yumorda) bir-birlarining g`azallariga muxammaslar bog`lashib naziralar bitishgan. Karimbek Kamiyning «Mastona ko`zlaringdin kimga qilay shikoyat» misrasi bilan boshlanuvchi g`azaliga Saryomiy bog`lagan muxammas bunga misol bo`la oladi. Ayniqsa, XIX asr mumtoz adabiyotimizda «Ofarin» radifli she`r mashhur bo`lgan. Bu she`r birinchi galda kim tomonidan qanday shaklda yozilganini aytish qiyin. Lekin shunisi ma`lumki, turli shoirlar bir-birlariga nazira qilib, bir-birlariga javoban g`azal, muxammas va boshqa shakllarda bir necha «Ofarin»lar yozdilar. Bulardan ayniqsa, Muqimiy, Saryomiy, Shavqiy, Nodim Namangoniy ijodidagi «Ofarin»lar xarakterlidir. Bu she`r Muqimiyda muxammas formasida keladi: Mingan samandi tez xiromingga ofarin, Mayli qilurg`a qatl, maromingga ofarin, Tinmas hanuz navbati jomingga ofarin, Ey sarvi noz, lutfi kalomingga ofarin, Pinhon ramuz birla salomingga ofarin... Shoirimiz Yusuf Saryomiy ham yuqoridagi adabiy hamkorlikdagi do`stlari bilan maslak birligi va yangi ijodiy prinsip uchun olib borilgan kurashni ko`rsatish jihatidan mumtoz she`riyatimizda mumtoz o`rin tutganligini birgina «Ofarin» radifli g`azalida ham ko`rish mumkin. O`z ijodida u ikkita «Ofarin» radifli g`azal yozgani ma`lum. Lekin bizgacha yetib kelgan va shoir devoniga kiritilganini quyida matla` va maqtaini keltiramiz: Ul sarvi qaddi nozni ko`rganlar aytur ofarin! Shamshod yuz tahsin qilib, bo`stonlar aytur ofarin! Ul mehri yo`q bebok uchun, chun subh bag`ri chok uchun Yusuf yuzi g`amnok uchun, giryonlar aytur ofarin! Ko`ringanidek, Toshkentdagi adabiy muhit va keng ijodkorlar davrasi Saryomiyga har jihatdan katta ta`sir ko`rsatadi. Bir so`z bilan aytganda, Saryomiyning Toshkentda kechgan hayoti uni fikriy jihatdan boyitadi, ijodiy

tajribada yanada chiniqtiradi. Shoir umrining oxirigacha Toshkent bilan aloqasini uzmaydi, keyingi yuqori tahsilini shu yurtda davom ettiradi. Bu davrda ilm va adabiyot ahli Toshkentdagi Ko`kaldosh, Beklarbegi, Baroqxon madrasalari va talabalari atrofida uyushgan edi. Muqimiyning 1899, Furqatning 1890 yillarda Ko`kaldosh madrasasida bo`lganliklari, Miskin (1880- 1937), Muztarib (1858-1944), Xislat (1880-1945), Shohmurod kotib Tig`bandi (1850-1922) kabilarning bu dargohda tahsil olganliklari ushbu madrasaning baland mavqeiga dalolatdir. Ko`kaldoshdan keyingi eng mashhur madrasa «Beklarbegi» edi. Afsuski, bu madrasa 30-yillarda buzib yuborilgan. 1901-yilda bu dargohga o`qishga kelgan Mo`minjon Toshqin xotirlashicha, u eski Jo`vada joylashgan. Hozirgi mahsido`zlik ko`chasidan yuqori ko`tarilib maydonga chiqish bilan uning shimoldan janubgacha cho`zilib ketgan 2 qavatlik binosi ko`zga tashlanar ekan. Madrasaning katta darvozasi kunbotarga qaragan bo`lib, uning oldida tekis katta sahn bo`lgan. madrasada tez-tez bedilxonlik bo`lib, unda o`z davrining mashhur bedilxonlari: Iso Muhammad Imom Muhammad o`g`li Gulshan (1840-1908), Rog`ibiy (1835-1898), Miriy (1833-1916), Kamiy (1865--1922), Almaiy (1854- 1892| 93), Azko (1870-1936), Xislat (1882-1945), Fununiy (1861-1932) kabilar faol ishtirok etardilar. «Beklarbegi»da mashhur bedilxon Shomahmud Oxund (1903 yilda vafot etgan, uning o`rniga Bahodirxon bosh mudarris bo`lib tayinlangan), Abdumalik Hoji kabi mudarrislar dars berganlar. Zamonasining iste`dodli ijodkorlari Xatmiy (1835-1908), Ramziy (1861-1943), Kotib (1858-1933), Kamiy (1865-1922), Axtariy (Afandixon Maxzum) (1870-1946), Xayyomiy (1971-?), Tavallo (1882- 1939), M.Toshqin (1883- ), Mirmuhsin SHermuhammedov (1895-1929)lar shu yerda o`qib chiqqan edilar. Shoir Kamiy, tarjimon Murodxo`ja ushbu madrasa hujralarida istiqomat qilganlar. Zamonasining mashhur olimi va shoiri «Kalila va Dimna»ning tarjimoni Qori Fazlulloh Almaiy ham bu yerdagi ilmiy adabiy davralarda tez-tez ishtirok qilib turgan.

Zakiy she`rparast Yusufiy, professor B.Qosimov qayd etganidek, ayniqsa, Toshkentda qadr-izzat topdi. Toshkentdagi «Beklarbegi» madrasasi shoir hayoti va ijodida muhim rol o`ynadi. Saryomiyning adabiy madaniy hayot qaynagan «Beklarbegi» madrasasiga ixlosi baland edi, shuning uchun bo`lsa kerak, shoir keyingi tahsilini ana shu madrasada davom ettirdi. Madrasada shoir Yusuf o`z davrasini topdi. Adabiyotshunos olim A.Jalolov to`g`ri ta`kidlaganidek, bu davrdagi toshkentlik ilg`or fikrli shoirlar Turkistonning boshqa shaharlarida yashab ijod etgan qalam ahllari bilan juda yaqin adabiy aloqada bo`lganlar va ularning o`rtasidagi ijodiy hamkorlik juda samimiy kechgan. Jumladan, toshkentlik Karimbek Kamiyning madrasadagi mo`jazgina hujrasiga Sayramdan Saryomiy, Qo`qondan Muqimiy, Samarqanddan Saidahmad Vasliy, Xo`janddan Asiriy kabi she`r muhiblari tez-tez kelib turishi bilan bu kichkinagina hujra katta adabiy mushoira-musohaba uyiga aylangan edi. Y.Saryomiy, Muqimiy, Kamiy, Asiriy, Xislat kabi shoirlar ijodida kamol topib, rivojlangan g`oyaviy birlik, davrning ba`zi masalalariga munosabatdagi yaqinlik, dunyoqarashlaridagi ba`zi umumiylik tomonlari xuddi ana shunday adabiy suhbat va adabiy kechalarda shakllangan bo`lsa, ajabmas. Ayniqsa, bu dargohda tez-tez bedilxonlik, navoiyxonlik bo`lib turishi davra ijodkorlari qatorida Yusufda ham badiiy mahoratni takomilga yetkazish, o`tmish ustozlar merosidan o`rganish maktabi vazifasini o`tagan. Madrasadagi ana shunday adabiy majlis va ijodiy mushoiralar haqida Mo`minjon Toshqin o`zining «Toshkent shoirlarining tarjimai hollari» qo`lyozma asarida shunday yozadi: «...Bular (qalam ahllari-M.T.) Bedil bilan birga Navoiyning «Xamsa»si, «Chor devon»i Umarxon va uning davri shoirlarining devon va parokanda she`rlarini o`qishib adabiy darslar olar va adabiy-ilmiy saviyalarini oshirar edilar». Saryomiyning Navoiy, Fuzuliy, Amiriy va boshqa ustoz shoirlarning g`azallariga taxmislarining ko`pchiligi shu yillarda yozilgan deb taxmin qilish mumkin. Chunki bu adabiy suhbatlar, adabiy majlislar har bir ijodkor uchun yaxshi samara berishi tabiiy, albatta.

Darhaqiqat, «Beklarbegi» madrasasi va u yerdagi adabiy muhit Yusuf Saryomiyning ijodiy kamolotga erishuvida ayricha ahamiyat kasb etdi. Shoir Saryomiy o`tkir xotirasi bilan, she`r aytuvga bo`lgan iqtidori va badehago`yligi bilan adabiy majlislarni jonlantirar va majlis ahllarini hayratga solar edi. Madrasa tahsili kezlarida Saryomiyni ko`rgan va ko`p bora suhbatlashgan Murodxo`ja domla shunga aloqador bo`lgan bir voqeani shunday hikoya qiladi: «Majlisda (Saryomiy-M.T.) badehatan aytardi. Va xotiri juda tez erdi. Bir kun bahor ayyomida faqirning hujrasinda madrasai Bekda bir qancha shoirlar bilan o`lturushga namzuda Yusuf domla goh ota mozoriga sayohat va ziyorat bilan bormoqimizni tashviq aylab so`radi. Muncha ul tarafga jo`naduk. Yo`lda charxchi ko`chada hovlisi bor faqirning xeshlaridin bo`lmish Saidakbarxon navjuvonni chaqirib birga borishiimizni faqirdan so`radi. Faqir uning hovlisin chaqirib ko`rsam hovlisidin bir bola chiqib «Akam chafalakka ketganlar» dedi. Shul onda Mavlono Yusuf badehatan she`r: Biz kelssak ekan, ketgan ekanlar chafalakka, Rahm aylamayin bir necha bizdek kafalakka. Ushbu radif va bahrda ko`chada yo`lda bir g`azal aytib tamomladi.yo`ldagi hamrohlar Kamiy, Ziloliy va Olimiy degan shoirlar Mavlononing iqtidoriga hayron qoldilar». Yusuf saryomiyning she`rlari orasida ana shu «Beklarbegi» madrasasi haqidagi shunday g`azali uchraydi: Rashki ravoqi jannat gar bo`lsa yor manzar, Azbaski dilkushodir fasli bahor manzar. Ko`rsam yuzi quyoshlar, o`ynar ko`zimda yoshlar, Sayri chamang`a boshlar ul guluzor manzar. Qo`lda kitobi nozi, yuz sham`i jon gudozi, O`lturmak anga bozi raxlolazor manzar...(47-b.) SHe`r shu taxlit davom etadi. Shoir madrasa va uning mujtahid talabalarini an`anaviy rangin serbo`yoq chizadi. Undagi ilmiy-ijodiy muhitga ilohiy tus beradi.

1903 yilda «Beklarbegi»ning mashhur bosh mudarrisi saksondan oshgan «Hazrati domla» Shomahmud oxund vafot etadi. Shundan keyin uning o`rniga kadubod (hozirgi Qorasaroy) mahallasidagi Bahodirxon maxzum «birinchi mudarris» bo`lib keladi. Uni «Buxoroning yarim ilmini olib kelgan» der edilar. O`z ilmi bilan mashhur bo`lgan Bahodirxon «Beklarbegiga» kelgach, madrasada «o`quvchi-mullabachchalar» ko`payib ketganligi, hatto shoir Kamiyga joy yetmasdan zax hujralardan birida qolib ketganligi ma`lum. Bahodirxon «Beklarbegi»da 7 yil bosh mudarrislik qiladi. 1327 hijriy yilda (1910 yilda) u vafot etadi. Yusuf Saryomiy unga bag`ishlab marsiya yozadi. Ushbu marsiya shoirning devonida «Tarix baroi favtiin marsiya hazrat Bahodirxon Maxdum Toshkandiy mudarrisi Beklarbegi» sarlavhasi ostida beriladi. Shoir e`tiqodicha, «mufassiru muhaddisu mudarris» Bahodirxon Maxdum ilmning chirog`i, falakning quyoshi edi: Bahodirxoni maxdumi mudarris, Charog`i ilmu xurshidi falakroy. Atorud xomai donish surayyo Shuoi ilmu fazlu charxi farsoy... «Vujudi sham`», «Jismi olami fazl» bo`lgan bunday «ma`dani ilm»ning «qazodin tufroq aro joy» bo`lganligi, ayniqsa, toliblar uchun og`ir bo`ladi: Bu hasrat birla toliblar ko`zidin To`kulgan yoshidin olam bo`lib loy... Yusuf Saryomiy haqida zamondoshlari kamoli ehtirom bilan yozishlariga qaraganda, (shoirlar adadi sanalganda ko`pincha uning nomi bilan boshlaydilar) u faqat she`riyatdagina emas, ilm, fanda ham o`z davrida katta e`tiborga ega bo`lgan. Taxmin qilish mumkinki, u birgina madrasa tahsili bilan cheklanib qolmagan, muntazam xususiy mutolaa bilan shug`ullangan. Navoiyxonliklar, bedilxonliklar uning uchun madrasa tahsilidan keyingi tahsil edi. Yusuf Saryomiyning qachondan boshlab badiiy ijod bilan shug`ullanganligi haqida bir narsa deyish qiyin. U hech qachon o`ziga shoirlikni kasb qilib olgan emas. Har qanday chinakam ijodkor singari biror voqea-hodisa ta`sir qilganida bu

munosabat ko`pincha she`r holida yuzaga chiqqan. Shoirning juda ko`p she`rlari mumtoz adabiyotimizning ma`lum va mashhur namoyandalaridan ta`sirlanish, ilhom olish, javob qilish zarurati bilan tug`ilgan. Ayni paytda tuorli hodisalar, masalan, yaqin kishilarining yoki biror masjid, madrasa, mehmonxona kabi qurilishlar haqida ham ta`rixlar, marsiyalar yozgan. Yusuf Saryomiyning moddiy turmush sharoiti to`g`risida to`xtalsak, u garchi «rasmiy vazifalarda ishlamagan», «doimiy daromad»ga ega bo`lmagan bo`lsa-da, uzluksiz mehnat bilan kun kechirdi, uning ma`lum daromad manbalari bor edi. Shoirning tirikchilik manbalari haqida so`zlaganda, birinchi navbatda, uning xattotlik-kotiblik hunarini egallaganini tilga olish kerak, albatta. San`at darajasiga ko`tarilgan bu hunar Saryomiy zamonasida-matbaachilik ishlari yo`lga qo`yilmagan bir davrda shu kasb egasiga tirikchilik manbai sifatida xizmat qilgan. Shuningdek, Muhammad Yusuf uchun ham xattotlik asosiy kasb va tirikchilik yo`lidagi asosiy daromad manbai edi. Yusuf Saryomiy bu kasbni puxta egallaydi, xatto bu davrda «Yusuf xattot» deb nom chiqaradi. Xattotlikdan tashqari Saryomiy oila tebratish yo`lida kosibchilik, muhrdorlik kasbi bilan ham shug`ullanar edi. Chunki xattotlikdan keladigan daromad, xatto faqirona tirikchilik harajatlarini ham qoplamas edi. U har bir hunarini o`ziga xos mohirona ustalik bilan ijro etardi. Shoirni o`z ko`zi bilan ko`rgan zamondoshlaridan mashhur o`qituvchi o`spirinlik kezlarida bir necha bor uchrashgan, asarlarini oqqa ko`chirishga yordam bergan Ikromjon ota Hasanjonov shunday xotirlaydi: «Do`kondorlardan birortasi qo`yib bergan kursiga o`tirgancha mo`jaz bolqachasi bilan kun bo`yi hojatmandlar ismini taxta taglikka nozik asboblarda o`yib muhr yasab berar edi. U kezlarda Sayramda savodxonlar kam uchrar edi. Xatto qo`l qo`yishni bilmaydigan kishilar shaxsiy muhr buyurishar edi. Yusuf Saryomiy hajvgo`y, hozirjavob bo`lganligi uchun hajv bo`lmaslik hushomadida odatda, ziqna boy savdogarzodalar otdan tushib shoir qo`lini olib o`tishardi. Ularni yoqtirmaydigan Saryomiy «qo`l olishlar» bezorijon qilganida ishdan charchagan panjalarini yozib kinoya qilib: «Bu qo`l bir panjshoxa. Uni olib

qiynalma. Undan ko`ra do`kondor oftobasiga bir tanga tashla, tirikchilik qozoni qaynasin!» deya javob qilar edi. Ikromjon ota fikrini davom ettirib, shoirning shaklu shamoyili, shaxsiyati haqida shunday to`xtaladi: «Yusuf Saryomiy baland bo`yli, qoramag`iz, yuzi o`rtacha to`lalikdagi, hozirjavob, nozikta`b, nim jilmayib so`zlovchi siymo edi. Mayusuf domla juda odamoxun kishi bo`lganlar. Uning suhbatiga hamma mushtoq bo`lardi. U ishtirok etgan choyxona suhbatida qatnashishga ko`plab intiq bo`lardi, suhbat qizib odamlar to`lib ketardi. Keng yag`rinli, gavdali, qorako`z, qoraqosh, qizilmag`iz yuzli, keng peshonali domlaga ixchamgina sallasi juda yarashib turardi». Mulla Ikromjon domla Y.Saryomiyning xattotlik san`atini maqtab: «Ustozning dastxati juda chiroyli edi» deb qo`shib qo`yadi. Shoirning shaxsiy hayoti haqida ayrim ma`lumotlar tadqiqotchi Safo Zufarovning «Shoir va tarixchi» maqolasida uchraydi. Ma`lum bo`lishicha, Yusuf Saryomiy uch o`g`il ko`rgan: Ma`di maxsum, Ma`dazim maxsum, Fazlulloh. Lekin ko`rganimizdek, Abdulla Ma`diyev ushbu shajarada Yusuf Saryomiyning kichik o`g`li Fazlullohning nomini Sa`dulla deb keltiradi. Shoir devonida esa uning o`z o`g`li vafotiga bag`ishlangan «Marsiyai pisar Fazlulloh nom» («Fazlulloh nomli o`g`il marsiyasi») degan she`r bor. Shunga qaraganda, o`g`illaridan birining – kenjasining ismi Fazlulloh ekanligi haqiqatga yaqinroqdir. Fazlulloh 1909 yilda og`ir kasallikka chalinib erta olamdan o`tadi. Albatta, bu og`ir judolik Saryomiyga juda qattiq ta`sir qiladi. Otaning farzand dog`ida kuyib o`rtanishlari marsiyada keng va atroflicha o`z ifodasini topgan. SHe`r hajman katta. 40 misrani tashkil etadi. Tubanda parcha keltiramiz: Bahor umri xazon bo`ldi, oh qani pisarim, Uzildi naxli hayotimni shoxidin samarim. Qarig`onimda bu barglarni motamdin Netay, qadim bukulub sindi do`stlar kamarim... Iloho, Yusufiyg`a rahmating qapusini och, Atou lutfu karam birla, ey g`afuru rahim.

Bo`ldi ta`rixi favti Fazlulloh: Sayri bog`i jinon bepoyon. 1327 hijriy (1909 melodiy) Qator yaqin kishilardan birin-ketin ayrilib, (shu yilda (1909) mudarris Baxodirxonning vafot etishi) ma`naviy, ruhiy azoblarda yashaganligi uning asarlarida turli daraja va shakllarda o`z shamoyilini topadi. Bu esa adibning tarjimai holini tiklashda, ijodkor sifatida uning shaxsiyatini, dunyoqarashini belgilashda katta ahamiyat kasb etadi. Masalan, shoirning quyidagi misralariga e`tibor bering: Kerak sabr aylamak gar yetsa davron ahlidin kulfat, Hayoting shod yo g`amlik magar bilg`il ulug` ne`mat, Vafo omez, mehrangez bo`lg`il, bo`lma badtiynat, Sanga og`u ichirganlarga bergil shahddin sharbat, Jahon ahlini qaddin bor minnat birla xam qilma... Bunday mungli ohanglar aks etgan asarlarda shoirning shaxsiy qiyofasi, fikr- o`ylari namoyon bo`ladi. Qarangki, «boshig`a kulfat, g`am qushlari oshyon» tutgan, moddiy va ma`naviy jihatdan ko`p «sitam»larga uchragan shoir, ayni paytda «ko`ngul ko`p nola qilma, dam-badam ohing alam qilma» deya shaxsiy omadsizligidan nolish darajasidan yuqoriga ko`tarila oladi, inchunin, u «og`u ichirganlarga shahddin sharbat» berib, vafosizlarni vafo, mehrsizlarni mehr, badfe`llarni chiroyli axloq bilan yengish kerakligi haqidagi g`oyalarini ilgari suradi. Shoirning mana shunday xarakterli she`rlari devonda ko`p uchraydi. Bu esa, shoirning og`ir turmushini, xarakteridagi ba`zi bir tomonlarni, qolaversa, islomiy talab va ko`rsatmalarga sidqidildan rioya qilgan barkamol musulmon inson bo`lganligini ko`rsatuvchi ishonchli bir hujjat, deyishimiz mumkin. Shoir Saryomiy 1332 hijriy – 1912 melodiy yilda o`z qishlog`ida vafot etdi. Qabri Qozi Bayzoviy maqbarasining shimol tomonida. Po`latjon Qayumiy shoirni 1913 yilda vafot etgan deb ko`rsatadi: «... Mavlono Yusuf Saryomiy Sayram qasabasinda nash`u namo etib, qasabaning ma`ruf joyi bo`lmish, «Qozi Bayzo» nomli mozor mahallada, shul mozorgoh

yonida yashab va shunda 1913 yilda vafot etib, shul mozor qabristoniga dafn etilmishdur...» Mo`minjon Toshqin esa «Toshkent shoirlari» qo`lyozma asarida 1912 yilning yozida (iyun oyida) Chimkent, Sayram, Avliyo otadagi ulug` avliyolarni ziyorat qilish va Yusuf Saryomiy ruhiga fotiha o`qish uchun Karimbek Kamiy bilan birgalikda Avliyo otaga sayohat qilganligini shunday xotirlaydi: «Shu yil (1912 yil, iyun oyi) mashhur shoir Yusuf Saryomiy vafot qilgan edi. Shunga fotiha qilmoq uchun 23 iyunda Sayramga borib shoir Kamiyning pochchasi Mirmaqsudboynikida mehmon bo`ldik. Ertasiga Yusuf Saryomiyning uyiga borib uning ruhiga fotiha qildik. (Bizni-M.T.) U kishining faqir holdagikosib o`g`li kutib oldi. Shoirning katta bir devonini ko`rsatdi. Saryomiy ruscha, ham o`zbekcha muhr o`yar ekan, ko`rgach bildik. Saryomda ham bizni bir necha kishilar mehmon qilib chopon kiygizishdi». M.Toshqinning mazkur xotirasi masalaga aniqlik kiritishga yordam beradi va shoir 1912 yilning birinchi yarmida vafot etganligiga ashyoviy dalil bo`lib xizmat qiladi. Adabiyotimiz tarixining kemtik joylarini to`ldirish uchun doim harakat qilgan, har qanday paytda ham uning jonkuyari va targ`ibotchisi bo`lgan mashhur shoirimiz Maqsud Shayxzodaning 1965 yil aprel oyida Sayramga qilgan safari hamda sayramliklar bilan bo`lgan uchrashuvda Saryomiy haqida aytgan so`zlari juda ahamiyatlidir: «Men uzoq cho`zilgan she`r to`yida sahnada o`tirib, go`yo yana bir shoir bu yerda biz bilan majlisda qatnashayotganligini sezganday bo`ldim. Bu o`tgan asrning o`rtalarida tug`ilib, asrimizning boshlarida vafot etgan ajoyib shoir va hakim, o`zining fuzuliyona g`azallari bilan o`zbek she`riyatiga buyuk hissa qo`shgan Yusuf Abdishukur o`g`li Saryomiy edi. Sayramliklarning she`rga shunchalik ixlosmand bo`lganliklarini ko`rganimda va she`riy so`zning ulug`vor qudratiga shohid bo`lib o`tirganimda men rahmatli shoirning so`z qudrati haqidagi shu baytlarini o`zimda yoddan zikr etib turardim: Fikr bog`ida guli rashki guliston keldi so`z, Ravnaq afzoyi riyozi gulshani jon keldi so`z.

El aro gavhar atab bir toshni der qadrli Nuktadon dono qoshida durri g`alton keldi so`z... 1989 yilda shoir qabri qayta tiklandi va unga ramziy kitob shaklidagi marmar tosh o`rnatildi. Qabrga qo`yilgan marmar toshga quyidagi so`zlar yozilgan: Yusuf Abdishukur o`g`li Saryomiy 1840-1912. 1990 yilda esa Yusuf Saryomiy tavalludining 150 yilligi keng nishonlandi. Ushbu yubiley Chimkent viloyatining Sayram tumanidagi o`zbek madaniyati markazi tashabbusi bilan tantanali o`tdi. Yubileyga atab «Yusuf Saryomiy» kitobchasi chiqarildi. Unda Sayram tumanidagi o`zbek madaniyati markazi ha`atining a`zosi M.Mirxoldorovning so`zboshisi va shoir ijodidan namunalar berilgan. Bu professor B.Qosimov to`g`ri ta`kidlaganidek, shoirning keyingi 73 yil ichida chiqqan ilk to`plamidir. Yusuf Saryomiyning hayot yo`li endigina o`rganilmoqda. Yuqorilardan ma`lum bo`lganidek, uning tarjimai holi bilan bog`liq ko`pgina faktlarni aniqlash oldinda turibdi. Lekin, o`ylaymizki, hozircha, ma`lum bo`lgan ma`lumotlar ham uning qizg`in va murakkab, ayni paytda samarali hayot yo`lini tasavvur etishimizga yordam bera oladi. Yuqoridagi tarixiy va ilmiy asarlar, zamondoshlari va yaqin qarindoshlarining xotiralariga asoslangan holda Yusuf Saryomiyning ilmiy biografiyasi haqida shunday xulosaga kelish mumkin: Yusuf Saryomiy Qozog`istonning Chimkent viloyatidagi Sayram shahrida tug`ilgan. Uning yoshlik yillari shu shaharning «Qozi Bayzo» mahallasida kechgan. Dastlabki ta`limni Sayram va Chimkent shaharlarida olgan. Shu davrlarda she`r yoza boshlagan. Saryomiyning taniqli shoir bo`lib yetishuvida hayotining Toshkent davri muhim ahamiyat kasb etadi. U «Beklarbegi» madrasasida tahsil olish bilan bir qatorda Toshkent adabiy muhitining yetakchi vakillari – Kamiy, Xislat, Shavkat, Muztarib kabilar bilan ijodiy hamkorlik qildi. Hatto Tavallodek iste`dodli shogirdlar ham yetishtirdi. Manbalarda shoirning Buxoro, Samarqand, Farg`ona shaharlariga sayohat qilgani, u joylardagi adabiyot muhiblari bilan aloqada bo`lgani haqida muxtasar

aytilsa-da, bu haqda kengroq ma`lumot olish mumkin bo`lgan manbalarni hali uchratmadik. Biroq, Saryomiy Qo`qon adabiy muhitida yuksak mavqega ega bo`lgan shoir Muqimiy bilan Toshkentda uchrashib, adabiy hamkorlik qilgani ma`lum. Saryomiyning uch o`g`li bo`lib, (umr yo`ldoshi va o`zi bilan birga), shoir besh jondan iborat oilasini xattotlik, muhrdorlik, kosiblik hunarlari bilan moddiy jihatdan ta`min etib turgan. Bizgacha e`lon qilingan maqolalarda Saryomiyning tug`ilgan yili 1840 tarzida ko`rsatib kelingan. Biz ayrim manbalarga tayanib, xususan, uni yaxshi bilgan Karimbek Kamiyning shoir vafotiga bag`ishlangan «ta`rixi»dagi ishoraga asoslanib, Saryomiy hayoti sanalarini 1845-1912 deb belgiladik.

O'xshashlar

Yusuf Saryomiy hayoti va ijodi

Yusuf Saryomiy

Yusuf Saryomiy she`riyati

«Devoni Mavlaviy» Yusuf Saryomiy

Navoiy va Bobur hayoti, ijodining o`ziga xos xususiyatlari