Yusuf Saryomiy hayoti va ijodi - Adabiyot - Referatlar

Yusuf Saryomiy hayoti va ijodi

Yuklangan vaqt:

08.09.2022

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

63 KB

Ko'chirib olish

Yusuf Saryomiy hayoti va ijodi (1845-1912 YIL) Reja: 1. Saryomiyning hayoti va ijodining o`rganilishi. 2. Saryomiyning hayot yo`li. 3. Shoirning ijodiy merosi. 4. Saryomiy satirasi. 5. Saryomiyning o`zbek adabiyoti tutgan o`rni.

Yusuf Saryomiy hayoti va ijodi haqida dastlabki ilmiy ma`lumot Murodxo`ja Solihxo`ja o`g`lining «Tarixi jadidai Toshkand» asariga Muhammad Solih Qoraxo`ja o`g`li tomonidan yozilgan izohli ilovasida, Po`latjon Qayumiyning tazkirasida, Mo`minjon Toshqinning «Toshkent shoirlari…» kitobida uchraydi. Mazkur mo`tabar manbalardagi ma`lumotlar shoir hayoti va ijodini o`rganishdagi dastlabki qadamlar hisoblanadi. Keyinchalik Saryomiy ijodi haqida ma`lumotlar to`plash va baholash bilan birga uni ommaga yetkazish harakatlari boshlandi va bu yo`lda birmuncha jiddiy ishlar amalga oshdi. O`zbekiston Fanlar Akademiyasining muxbir a`zosi Olim Sharafiddinovning hamda e`tiborli olim A.Abdug`ofurovning bu boradagi xizmatlarini alohida qayd etamiz. Saryomiy ijodiga munosabat turli davrlarda turlicha kechdi. 70-yillarda hukmronlik qilgan sotsialistik mafkura shoirning dunyoqarashi, adabiyotimiz tarixidagi o`rni haqida bir-birini inkor etuvchi fikrlarni paydo qildi. 80-90-yillarda adabiyot tarixi bilan bog`liq bahsli, muhmal tashlab qo`yilgan masalalar davrga hamohang ravishda qayta ko`rib chiqila boshlandi. Bu hol ko`p ijodkorlar qatorida Saryomiy ijodiga ham tegishli bo`ldi, albatta. Shoir hayoti va merosi uning ijodida muhim ahamiyat kasb etgan tasavvuf bilan bog`lab o`rganila boshlandi. Bu borada S.Zufarov, E.Shodiyev, B.Valiyev, B.Qosimov kabi olimlarimizning e`tiboriga molik maqolalari matbuot yuzini ko`rdi. Mazkur qilingan ishlar mavzuni keng yoritish jihatidan o`z o`rniga va ma`lum bir ilmiy ahamiyatga ega bo`lsalar-da, Saryomiy hayoti va ijodini yoritishni maqsad qilib qo`ymaganliklari uchun adib ijodining ayrim qirralarigagina to`xtab o`tadilar. Adabiyotshunoslik ilmimizda Yusuf Saryomiyning hayot yo`li, ijodiy faoliyatini yahlit ravishda 1999 yilda M.Tojiboyeva tomonidan o`rganildi, «Yusuf Saryomiy hayoti va ijodiy merosi» mavzusida nomzodlik dissertatsiyasini yozdi. Nihoyat, shoir ijodini ommalashtirish jiddiy tus olib, 2002 yili turkiy tildagi she`rlar majmuasi “Yusuf Saryomiy. Tanlangan asarlar” nomi bilan “Ma`naviyat” nashriyotida chop etildi. 2005 yilda esa adabiyotshunos

M.Tojiboyevaning shoir hayoti va ijodini yorituvchi “Yusuf Saryomiy hayoti va ijodi” monografiyasi nashr etildi. Bu bilan shoir hayoti va ijodini xalqqa tanitish, ilmiy muomalaga olib kirish va adabiyotdagi o`rnini belgilash imkoni yaratildi. Yusuf Saryomiy hali hayot vaqtidayoq keng xalq ommasi orasida tanilgan va uning ijodiga bo`lgan e`tibor kuchaygan edi. Buning natijasi o`laroq, uning asarlari o`sha davrda tuzilgan qo`lyozma va toshbosma bayoz-majmualarga («Bayoz» (1893), «Bayoz» (1907), «Armug`oni Xislat» (1911), «Bayozi Muhallo» (1912), «Bayozi Gulshani ash`or» (1912), «Bayozi Haziniy» (1912) kiritiladi. Shu jihatdan mazkur bayozlarga Saryomiy ijodiy merosini to`plash va muxlislarga yetkazish, Saryomiy ijodiga bo`lgan e`tibor uning vafoti (1912-1913) dan keyin birmuncha ortdi. 1914 yilda shoir Tavallo Saryomiy asaarlarini yig`ib, «Devoni Mavlaviy Yusuf Saryomiy» deb nomlangan majmua tuzdi. Bu shoir ijodiy merosini o`rganishda asosiy va yagona manbadir. Shoirning ismi Yusuf (xalq orasida «Mamayusuf», «Mayusuf»), otasining oti Abdushukur, Saryomiy esa taxallusi nisbadir. «Tazkirai Qayumiy»da Saryomiy tug`ilib o`sgan manzil haqida shunday ma`lumotga duch kelamiz: «Bu shoir asli Turkistonli o`zbeklardan bo`lib, atrof qasabalaridan Sayramda tug`ilib, Toshkand shaharida o`qimish buyuk fozillardan… Yusuf Saryomiy deb mashhurdur. O`z ismini taxallus etmishdur». Ma`lum bo`lishicha, shoir «Yusuf» va «Saryomiy» taxalluslarini ishlatgan. SHe`rlarini kuzatganimizda «Yusufiy» nomi bilan ham ijod etgani ma`lum bo`ladi. Mo`minjon Muhammadjonov ham shoirning taxallusi bilan bog`liq ushbu ma`lumotlarni tasdiqlaydi. Saryomiyning tug`ilgan yili haqida «Tazkirai Qayumiy»da ham, Mo`minjon Toshqinning «Toshkent shoirlari» tazkirasida ham ma`lumot uchratmadik. Ko`pgina adabiyotlarda esa bu sana 1840 yil deb ko`rsatiladi. Shoir devoniga kiritilgan ayrim she`rlar, jumladan, zamondoshlari tomonidan yozilgan tarixlar Yusuf Saryomiyning tug`ilgan yili haqida aniq bir to`xtamga kelish imkonini beradi. Masalan, Toshkentning e`tiborli shoirlaridan Karimbek Sharifbek o`g`li Kamiy yozadi:

O`tub ketti, afsus, davroni Yusuf, Tutub motami qoldi ahvoni Yusuf. Yetushg`anda yetmishg`a umri aziz Ajal oxiri tutti domoni Yusuf. Ko`rinadiki, Kamiy uning 70 ga kirib vafot etganini qayd etyapti. Shoirning 1332 hijriy (1912-1913 milodiy)da vafot etgani aniq. Saryomiy «yetmishga yetishgan»da «ajal domonini» tutgan bo`lsa, 1262 hijriyda tug`ilgan bo`lib chiqadi. 1262 hijriy esa, 1845-46 milodiyga to`g`ri keladi. Shunga ko`ra keyingi tadqiqotlarda shoirning tug`ilgan yili 1840 emas, 1845-46 yillar deb belgilandi. Saryomiyning yoshlik yillari shu shaharning «Qozi Bayzo» mahallasida kechgan. Dastlabki ta`limni Saryom va Chimkent shaharlaridan olgan. Shu davrlardan she`r yoza boshlagan. Saryomiy o`z hayoti davomida Toshkent, Samarqand, Qo`qon, Buxoro shaharlariga tez-tez borib turgani ma`lum. Bu sayohatlar davomida ushbu shaharlardagi olimlar, shoirlar bilan tanishadi, ayni paytda sadoqatli do`stlar orttiradi. Nazarimizda, bu safarlardan ilmiy-adabiy maqsadlar bilan bir qatorda rus bosqini davrida Qo`qon xonligi sarhadiga ko`chirilgan sayramlik qarindoshlarini ham ko`rishni ko`zda tutgan bo`lsa ajab emas. Xullas, Mo`minjon Toshqin shoirning bu safarlari haqida shunday yozadi: «Har yili Yusuf Saryomiy Saryomdan ot bilan kelib shu Qosimxonto`ra – Muztaribning mehmonxonasiga tushib, 2-3 kun mehmon bo`lgandan keyin, otini shu to`ranikiga tashlab, o`zi Buxoro, Samarqand ham Farg`ona shaharlariga adabiyotshunos va ixlosmand odamlarnikiga yurib ketar edi. Shoir Muztarib otboqar xizmatkoriga buyurib, so`fiyning otini boqtirib keltirar, kelishiga yana sovutib tayyorlatib qo`yar edi». Saryomiyning taniqli shoir bo`lib yetishuvida hayotining Toshkent davri muhim ahamiyat kasb etadi. Toshkent safarlari uni shu yurt bilan, undagi ilg`or shaxslar – Kamiy, Xislat, Shavkat, Muztarib, Murodxo`ja Solihxo`ja o`g`li kabi shoiru ilmu fozillar bilan jiddiy va bir umrga bog`ladi. Hatto Saryomiyning

Muqimiy bilan tanishuvi va do`stlashuvi ham shu safarlar oralig`ida kechadi. Zakiy she`rparast Yusufiy prof.B.Qosimov qayd etganidek, ayniqsa Toshkentda qadr-izzat topdi. Toshkentdagi «Beklar begi» madrasasi va u yerdagi adabiy muhit Saryomiyning ijodiy kamolotga erishuvida ayricha ahamiyat kasb etadi. Shoir ijodida «Beklarbegi» madrasasi haqidagi «Rashki ravoqi jannat, gar bo`lsa yor, manzar» misrasi bilan boshlanuvchi g`azali hamda madrasa mudarrisining vafotiga bag`ishlab yozilgan «Ta`rix baroi favti in marsiya hazrat Bahodirxon Mahdum Toshkandiy mudarrisi Beklarbegi» sarlavhali marsiyasi ham uning mazkur madrasaga ixlosi baland bo`lganligidan dalolat beradi. Yusuf Saryomiyning qachondan boshlab badiiy ijod bilan shug`ullanganligi haqida bir narsa deyish qiyin. U hech qachon o`ziga shoirlikni kasb qilib olgan emas. Har qanday chinakam ijodkor singari biror voqea-hodisa ta`sir qilganida bu munosabat ko`pincha she`r holida yuzaga chiqqan. Shoirning juda ko`p she`rlari mumtoz adabiyotimizning ma`lum va mashhur namoyondalaridan ta`sirlanishi, ilhom olish, javob qilish zarurati bilan tug`ilgan. Ayni paytda, turli hodisalar, masalan, yaqin kishilarning vafoti yoki biror masjid, madrasa, mehmonxona kabi qurilishlar haqida xam ta`rixlar, marsiyalar yozgan. Saryomiyning Ma`di Maxsum, Ma`dazim, Fazlulloh ismli uch o`g`li bo`lgan. Kenja o`g`li Fazlulloh 1909 yilda og`ir kasallikka chalinib, erta olamdan o`tadi. Shoirning tirikchilik manbalari haqida so`zlaganda, birinchi navbatda, uning xattotlik, kosiblik, muhrdorlik kasbi bilan shug`ullanganini aytish kerak bo`ladi. Shoir Saryomiy 1332 hijriy – 1912 milodiy yilda o`z qishlog`ida vafot etdi. Qabri Qozi Bayzoviy maqbarasining shimol tomonida. Saryomiy hayot vaqtida uning asarlari biror majmuaga to`plangan emas. Mo`minjon Muhammadjonov «Turmush urinishlari» kitobida Saryomiyning alifbo tartibi bilan yiqqan qo`lyozma «SHe`r majmua»si bo`lganligi, «ko`bi hamd, na`t ham oshiqona g`azallar» ekanligi haqida yozadi. Bundan tashqari, Murodxo`ja domlaning Saryomiy yigitlik chog`ida Qoshg`ariy Tajalliy degan «sohib»ning she`rdagi iqtidorini eshitib, uni o`qish niyatida yo`lga chiqqanligi va Qoshg`ar

dovoniga yetganda qaroqchilar unga tajovuz qilganligi, bu vaqtda shoirning qo`lida bir necha yildan buyon mashq qilgan she`rlar to`plami bo`lganligi haqidagi qaydini ham xotirlasak, masala yana ham oydinlashadi. Yuqoridagi ma`lumotlarga qaraganda, shoir hayotlik chog`ida asarlarini majmua holiga keltirish niyatida bo`lgan. Biroq, ba`zi sabablarga ko`ra, bu ish amalga oshmagan. Qolaversa, uning bir necha asarlari izsiz yo`qolgan. Shundan keyingi asarlarini shogirdi shoir Tavallo yig`ib, 1332 (1912- 1913) yilda devon holiga keltirgan. Bu mo`tabar kulliyot Saryomiy merosini o`rganishda bugungi kunda asosiy va yagona manba bo`lib xizmat qilmoqda. «Mavlaviy Yusuf Saryomiy» deb nomlangan ushbu devonda she`rlar an`anaviy devon tuzish qoidalariga asoslangan holda joylashtirilgan bo`lib, g`azal unda ham asosiy o`rinni egallaydi va to`plamda alifboning deyarli hamma harflari bilan tugallanadigan g`azallar bor. Devonning umumiy hajmi 160 bet. Devondan 131 g`azal (2706 misra), 11 ruboiy (46 misra), 23 fard (46 misra), 4 qit`a (18 misra), 25 muxammas (1065 misra), 7 tarji`band (84 misra), 14 marsiya tarji`band (105 misra), 5 ta`rix (118 misra), 6 marsiya (287 misra), 3 musaddas (122 misra), 1 munojot (45 misra), 1 qasida (42 misra) – jami 12 adabiy janrda yozilgan she`rlari joy olgan bo`lib, 4860 misrani tashkil etadi. Devonda shoirning fors-tojik tilida yozilgan g`azal, ruboiy, muxammaslari ham bor. Yusuf Saryomiy ijodida mavzular ko`lami keng. Bizga qoldirgan merosida vatan, do`stlik mavzuidagi g`azallar, odob-ahloqni yorituvchi so`zonli satrlar talaygina. Biroq, u misralarning zamirida tasavvufiy ruh va mazmun yotadi. To`g`ri, Saryomiy asarida tasavvufiy talqinlar Mashrab, Huvaydo asarlaridagi singari bo`rtib turmaydi. Undagi tasavvuf talqini ancha jo`n ifodalangan bo`lib, ular o`rtasidagi bir hodisaday tasavvur uyg`otish mumkin. Saryomiy devonidagi aksariyat g`azallar shundan dalolat beradiki, shoir tasavvufga munosabatda ilk tariqat talabi jahriya doirasida qolib ketmagan. Naqshband tariqatidagi asosiy manzillar vatanda musofirlik, anjumanda sukut, bosgan har qadamga orifona nazar tashlamoqlik, har damni xush o`tkazmoqlik kabi botiniy jarayonlar ham devonda o`ziga xos talqinlar bilan aks etgan.

G`azallarida dunyoning yaruvchisi – Allohning kuch-qudrati, ma`rifati va sifatlari ta`rif etilgan. Payg`ambarning sha`ni-sharafini ulug`lovchi satrlar, din va shariat qoidalarining bayoni berilgan. «Devon»ning ta`sir darajasini undagi pand va nasihat ohanglarisiz tasavvur etish qiyin. Saryomiy asosiy diqqatni Naqshbandiya tariqatining muhim shartlaridan biri bo`lgan nafs tuyg`usidan saqlanish masalasiga qaratdi. Shuningdek, shoir o`z asarlarida to`g`ri va ezgu yo`llardan ozdiruvchi, barcha tubanliklarga chorlovchi hirslarni nafsga nisbat beradi: Nafsu havo qo`lida hama bo`ldilar harob Maqsad tamomi ziynat o`lib, qasdi hurdu xob. Naqshbandiylik tariqatining asosiy tarmoqlaridan hisoblangan «faqr» Saryomiy ijodida ham yetakchi masalalardandir. Yusufiyning «Bog`lama dunyoga ko`ngul mulku moli foniydur», «Kim munda sanga aylasa, jabru jafo unut», «Kel, ey dil aylama hargiz tazoye`i avqot» misralari bilan boshlanuvchi g`azallarida faqr maqomining talab va shartlari o`z ifodasini topadi. Saryomiy she`riyatida ham boshqa shoirlar kabi ishqu muhabbatni kuylash bosh mavzu sanaladi. Shoir o`z she`rlarida dunyoviy ishqni inkor etmagan holda, majoziy ishq va ilohiy (haqiqiy) ishq bir-birlarini to`ldirishlari lozimligini uqtiradi. Saryomiyning ishqqa falsafiy munosabati qat`iy va barqaror. Bu jihatdan u Navoiy dunyoqarashiga mos tushadi. Shoir falsafasiga ko`ra, ishqning haqiqiysi – Allohga muhabbat ekanini uning asarlari tasdiq etadi. Saryomiy insonning go`zalligi va ma`naviy qudratining ulug`ligini tabiat manzarasi go`zalliklari bilan bog`lab, uyg`unlashtirib yana bir chiroyli manzara yaratadi: Bo`ldi bahor fasli chaman topti zebufar, Gul maqdamiga sochti sahar, shabnam guhar.

Shoir Yusuf tabiatni sevadi. Ayniqsa, bahor faslidan zavq oladi. Bahorning kirib kelishini «toza hayot» boshlanishi deb biladi va «suyun, ey dil, yana yetushti bahor» deya quvonadi, inson va tabiat go`zalligi bilan bog`liq hilol, quyosh, tong, bahor, gul, bulbul, andalib, rayhon kabilardan poetik obraz sifatida muvaffaqiyat bilan foydalanadi. Saryomiyning badiiy mahorati uning satirik asarlarida o`ziga xos shaklda ko`rinadi. Uning ijodida satirik ruhdagi muxammaslar ham uchraydi. Shoir Navoiyning ma`lum va mashhur «Shayx» radifli g`azaliga muxammas bog`laydiki, bunda shoir ayrim shayxlarning kirdikorlarini, riyokor va munofiqligini fosh etishda Navoiyga eragashadi. Qilur zohiri kori bori savob, Nihoni urar nuql birlan sharob. Vali suratu, lek botin harob, May ustidagi xascha qilmang hisob, Agar suv uza solsa sajjoda shayx. Ko`rinadiki, Saryomiyning Navoiyga har tomonlama murojaat qilishi, radif, mazmun, hatto misra va baytlarni qabul qilishi tasodifiy emas. Prof. A.Abdug`afurov «Saryomiy Navoiy ta`sirida shayxlarning qora ishlarini kuchli tanqid qilish, ularning riyokorliklarini haq oldida fosh etib tashlash ishiga _ata ahamiyat berganligini» alohida qayd etadi hamda «Saryomiy Navoiyning «Soda shayx» g`azaliga o`tgan 400 yil mobaynida muxammas bog`lagan yagona shoirdir», deb ta`riflaydi. Saryomiy hajviyotini ma`lum mazmunga va ilmiy asosga ko`ra ikki qismga -satira va yumorga bo`linadi. Bu jihatdan juda xarakterli bo`lgan «Echkiginam» yumori beixtiyor adabiyotimiz namoyondalari Muqimiy, Kamiy, Yoriy, Maxmurlarning “ot” turkumidagi she`rlarini eslatadi. Saryomiy mazkur yumorida echki to`g`risida so`zlaydi, uning jonivorlik xususiyati qolmaganligidan kuladi. Bu kulgi negizida jiddiy va salmoqli mazmun yotadi. Qarovsizlikdan

«qaddi kamon» bo`lgan echki qashshoqlashgan hayot, talangan xalqning ayanchli turmushi timsolidir. Bu yumor shoirning atrofni o`rab olgan muhitdagi salbiy hodisalarga nisbatan murosasiz ekanligini ko`rsatadi. Yusuf Saryomiy nomining bir qator zamondoshlari asarlariga kiritilishi, uning she`rlariga bog`langan o`nlab muxammaslar, naziralar, shoirning o`z davri adabiyotida katta mavqega ega bo`lganligini ko`rsatadi. Bu esa tabiiyki, shoirning adabiyotimiz tarixida ham o`zining betakror o`rniga ega ekanligini ko`rsatadi.

O'xshashlar

Yusuf Saryomiy

Muhammad Yusuf Bayoniy hayoti va ijodi

Yusuf Saryomiy she`riyati

«Devoni Mavlaviy» Yusuf Saryomiy

Yusuf Saryomiy badiyati, vazni va qofiyasi