«Devoni Mavlaviy» Yusuf Saryomiy - Adabiyot - Referatlar

«Devoni Mavlaviy» Yusuf Saryomiy

Yuklangan vaqt:

10.09.2022

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

2119.5 KB

Ko'chirib olish

« Devoni Mavlaviy » Yusuf Saryomiy Yusuf Saryomiy hayot vaqtida uning asarlari biror majmuaga to`plangan emas. M.Muhammadjono «Turmush urinishlari» kitobida yozadi: «Turkistonning atong`on va dong`i ketgan shoirlaridan Yusufiy Saryomiyning bundan biroz burun vafot topg`onini eshitib, (shoirning-M.T.) uyiga borib Qur`on o`quduq. Shoirning 40 yoshlarg`a borg`an bir yamoqchi o`g`li otasining alifbo tartibi bilan yiqqan qo`lyozma «She`r majmua»sini olib chiqib bizga ko`rsatdi. Shoirning kulg`i (hajviy) she`rlari ko`b bo`lur edi. Bunda ul kulgilardan oz toptiq. Ko`bi hamd, na`t ham oshiqona g`azallar edi. O`g`lining gapiga qaraganda: -Bu she`r majmuasini bizga 50-60 so`mga soting, biz bostirib tarqataylik,- deb yurgan boylardan bor emish. Unda biroz gaplashib o`tirib qaytib keldik». Murodxo`ja domlaning Saryomiy yosh yigitlik chog`ida Koshg`ariy Tajalliy degan sohibning she`rdagi iqtidorini eshitib, o`qish niyatida yo`lg`a chiqqanlig`i va Koshg`ar dovoniga yetganda qaroqchilar unga tajovuz qilganligi, bu vaqtda yosh shoirning qo`lida bir necha yildan buyon mashq qilgan she`rlar to`plami bo`lganligi haqidagi qaydini xotirlasak, masala yanada ravshanlashadi. Yuqoridagi ma`lumotlarga qaraganda, shoir hayotlik chog`ida asarlarini majmua holiga keltirish niyatida bo`lgan. Biroq, ba`zi sabablarga ko`ra bu ish amalga oshmagan. Qolaversa, uning bir necha asarlari izsiz yo`qolgan. Shundan keyingi asarlari shoir Mirzo To`lagan Tavallo devon tuzib, ustozining ash`orlarini bir muqova ostiga to`plagan. Bu mo`tabar kulliyot Y.Saryomiy merosini o`rganishda bugungi kunda asosiy va yagona manba bo`lib xizmat qilmoqda. Biz sobiq H.Sulaymonov nomidagi Qo`lyozmalar instituti hamda Abu Rayhon Beruniy nomidagi Sharqshunoslik institutining nodir kitoblar fondidagi olib borilgan kuzatishlarimizda ushbu devonning qo`lyozma nusxasini uchratmadik. Biroq, tabiiyki, uning ko`plab toshbosma nusxalarini uchratishga to`g`ri keldi. Shu jumladan, O`zRFA H.Sulaymonov nomidagi Qo`lyozmalar institutida 3641, 3768, 3931, 4172 inventar raqamli toshbosma va Sharqshunoslik institutidagi № 117, 118, 119, 120, 6028, 9072 toshbosma nusxalari saqlanayotganligini ko`rdik. Bundan tashqari Andijon shahar Adabiyot va san`at muzeyining «Qal`a qo`lyozmalar o`rganish va tadqiqot qilish markazi»da ham №1720, 2185, 2720, 728, 799 raqamli Yusuf Saryomiy devonini uchratdik. Garchi toshbosma nusxalarni tavsiflash rasm bo`lmasa-da, devonning muqovasi qalin, yashil rangda ekanligini, titul varag`ining atroflari naqshinkor qilib bezatilgan bo`lib, undagi yozuvlar zar yugurtirilgan siyohda yozilganligini qayd etishni istardik. Titul varag`ining eng boshida «Va inna minash-shu`uril hikumatun va inna minal bayon ul-suxran», ya`ni «Albatta, she`rda hikmat bor va albatta so`zda sehr

bor» degan hadisi sharif keltirilgan. Undan so`ng noshirning quyidagi so`zlari keladi: «Lillah il-hamd bu ayyomi farxandai farjomda muhibbush shuaro val fuzalo Mirzo To`lagan mulaqqab ba Tavallo ehtimom va g`ayratlari ilan ma`dani fasohatu va balog`ati musamma ba devonu Mavlaviy Yusuf Saryomiy Toshkand baldasinda Purso`f matbaasinda ta`b o`lundi, toki sababi duo va yod ovari ahibbo bo`lub, har ko`rg`uchi shavq ahli va sayr qilg`uchi zavq xaylilari bahra olg`aylar. Gar qabul o`lsa zihi izzu sharaf». Bu ma`lumotlardan devonning shoiru fuzalo Tavallo g`ayrati bilan tuzilgani hamda Toshkentdagi O.A.Porsev litografiyasida bosilib chiqib «Mavlaviy Yusuf Saryomiy» deb nomlanishi ma`lum bo`ladi. Devonning sahifalari bir xil, matnlar va sarlavhalar qora siyohda yozilgan. Bu o`quvchiga ancha qulaylik tug`diradi. Umumiy hajmi-160 bet. 158-betida ushbu devon hijriy 1332 yilda (melodiy 1912 y.) tuzilgani haqida Mulla To`lagan Ho`jamiyor o`g`li Tavalloning kitobati bor: «Edim bu sohibi devona shogird, Etardim xizmatini az dilu jon. Otamning nomi Xo`jamyor erdi, Banim otim edi Mirzo To`lagon Tavallo deb taxallus laqab birlon Janobi ustozim mango qo`ygon. Eshitgach rihlatin ul ustozim, Oquzdim ko`zlarimdin yosh chandon. Ajal ondin asarlar qoldurubon, O`zin qildi qaro tufroqg`a pinhon. Ochildi ro`yi birlan bu Tavallo Dedi ta`rixini: «bir g`uncha devon». «Bir g`uncha devon». Kalimasini abjad hisobi bilan qimmati qo`yilganda, devonning hijriy 1332 yilda, melodiy 1912-1913 yillarda kitobat etilganligi kelib chiqadi va ushbu majmuaning tasnif etilgan yili yanada aniqlashadi. Mirzo To`lagan bu «g`uncha devon»ni ustozining ruhi poklarini shod qilmoq va she`riyat ixlosmandlarin duosin olmoq niyatida tuzadiki, bu haqda shoirning o`zi devonning so`nggi sahifalarida shunday yozib qoldiradi: «Muhtaram ahboblarg`a ma`lum o`lg`ayki, ushbu devonning chop qilmog`im boisi, sohib devon janob Yusuf Saryomiy ustodimning ruhlarin xushnud qilmoqdur. Va ham olib o`qug`uchi zotlarning duolarin umidida az Tavallo». Devonning kotibi haqida esa, 154-betda shunday ma`lumot bor: «Namaquhul muznibu Mulla O`tab ibni Rasul Muhammad Shoshiy sallamhul g`ani anal xafiy val jaliy», ya`ni «Ko`chirdi uni gunohkor Rasul Muhammad Shoshiy o`g`li Mulla O`tab xattotlik qilgani ma`lum bo`ladi.

Bundan tashqari devon haqida e`tiborli va e`zozli shoirlardan Karimbek Kamiy, Vasliy Samarqandiylar ta`rix bitganlar va o`z ta`rixlarida devonni chop qildirgan noshiri «juvonmard ixlosmand Tavallo» va «xati xo`b» bo`lgan kotibi Mulla O`tabning sa`yi harakatlarini olqishlaydilar. Yuqorida Karimbek Kamiyning devon haqida ta`rix bitib, uning muallifini baland pardalarda olqishlaganini ko`rib o`tgan edik. Unga hamohang satrlarni boshqalarda ham uchratamiz. Chunonchi, Vasliy Afandi Samarqandiy o`z ta`rixida Saryomiy ijodidan bahramand va devon tuzilganidan xursandligini shunday ifoda etadi: Yusufki, she`ri dosht xo`b dar zindagi chun darba suft, Asrori nahzi ishqro dar mag`zi ash`orash nahuft. Asrori dilro mahrami o` az shoironi Sayram u, Binamu az dunyo ramu bohuru g`ilmon gasht jo`ft. To o` ba jannat xob shud, devoni ho`bash chob shud, Vasliy nadida ro`yi dog`i, ash`or Yusuf xo`b guft. (155-b.) Mazmuni:«Yusufni tirikligida yozgan xo`b yaxshi she`rlari bor ediki, ishq sirlarini haqiqatini o`z she`rlarida bergandi. Sayramlik bu shoir dil sirlariga mahramdur. Dunyoni yig`ishtirib huru g`ilmon bilan ketdi. Yusufni she`rlari xo`b edi, to jannatga borguncha devonini chop etdi. Vasliy yuzida dog` ko`rmadi». Mazkur ta`rixda Vasliy Samarqandiy Yusufni tirikligida yozgan «xo`b» yaxshi she`rlarini madh etar ekan, «dil sirlariga mahram» bo`lgan sayramlik bu shoirning devoni chop etilganidan uning ko`ngli to`ladi. Yoki devonning oxirgi sahifalarida Sidqiy Hondayliqiyning ikki tilda bitilgan ta`rixini o`qisak, shoir «dilga yoqimli bo`lgan bu yangi devon» chop qilinganidan shod bo`lib, o`z tarixini «Nayushaydin mujda ey do`ston» (ya`ni, bu xushxabarni eshitinglar, ey do`stlar) deb boshlanadi. Baytlar davomida Sidqiy «jahonning xaridor bo`lishiga» loyiq bu kitobni «har kimki lutfi xushlik bilan o`qisa, undan shakaru sutning lazzatini topadi» deya ko`z-ko`z qiladi. Ta`rix davomida «ko`p aqcha sarf etub bu himmatli ishni ro`yobga chiqargani qandayam yaxshi bo`ldi» deb Tavalloni madh etadi. Ta`rixda devonga tegishli shunday turkiy tilda bitilgan misralar bor: Qilib zinda Yusufni o`lg`on otin, Jahon ahlig`a ayladi shuhra gir. Duo birla Sidqiy qilib so`zni bas, Tavalloni madhida chekg`il nafir. Tavallo yil yashotib, xudoyo aning, Jahon ahliga nomini qil shahir. Muning kotibin so`rsalarki, otin Erur Mulla O`tab xatti benazir. Shoir misralaridan devon kotibi Mulla O`tabning xati, yozuvi juda chiroyli bo`lganligi ayon bo`ladi, zero husnixatning go`zalligi ham bir san`at.

Bulardan tashqari shoir Xislatning devon haqidagi bitgan misralarida ham devonning tuzilgan yiliga ishora bor: Dedi devoni Yusuf soli ta`bin, Xiraddin to savol etganda Xislat. Miyoni bog`u gul yuz ila ta`rix: Erur bu «gulshani ahli muhabbat». Yuqorida keltirilgan ta`rixlar devonning tuzilgan yili, kotibi, noshiri haqida ma`lum ma`noda muhim ma`lumot olishimizga imkon beradi. «Devoni Mavlaviy Yusuf Saryomiy» deb nomlangan ushbu devonda she`rlar an`anaviy devon tuzish qoidalariga asoslangan holda joylashtirilgan bo`lib, g`azal janri asosiy o`rinni egallaydi va to`plamda alifboning deyarli hamma harflari bilan tugallanadigan g`azallar bor. G`azallarning jami 130 ta bo`lib, shundan 115 tasi o`zbek tilidadir. Sharq poeziyasining g`azal, ruboiy, qit`a, muxammas, musaddas, marsiya, fard, qasida, ta`rix kabi xilma-xil she`riy shakllardagi asarlarining devonda jamlangani 4860 misrani tashkil etadi. Quyidagi jadvalga e`tibor bering: Ko`rinadiki, boshqa lirik shoirlar kabi Saryomiy devonining ham asosiy qismini g`azal tashkil etadi. Saryomiy g`azal janrini mazmunan boyitdi, uni yangi vositalar, original ibora, radif va qofiyalar bilan bezadi: Bo`lsa bu kecha hamdami dono, bir, ikki, uch, Ahbobi xo`b tal`ati tanho bir, ikki, uch. Bo`lganda jomi bodai gulfom ila sabu, Soqii soqu muzakko bir, ikki, uch. (32-b.) Saryomiyning iste`dodli shoir bo`lib yetishuviga ijobiy ta`sir etgan omillardan biri fors-tojik klassik adabiyoti bo`lganligini ham hisobga olmoq kerak. Shoirning fors tilida ham she`rlar bitgani bejiz emas. Professor E.Shodiyev to`g`ri ta`kidlaganidek, sharq adabiyotining o`ziga xos xususiyatlaridan biri zullisonaynlikdir. Fors-tojik mumtoz she`riyati saboqlarini o`zlashtirish Saryomiyga badiiy mahorat qozonishdan tashqari zullisonaynlik san`atini egallashga ham imkoniyat yaratdi. Saryomiy fors-tojik tilida yaxshigina g`azal, ruboiy, muxammaslar yozgan. Uning fors tilidagi ijodiga ortiq darajada yuqori baho berishga ehtiyoj yo`q. Devonga 16 ta forscha she`ri kiritilgan. Shoirning: Rasidi mavsumi gul, soqiy, sharob biyor, Ba bazmi soz tarabu nag`mai rubob biyor. Zi tobi boda guli man hanuz xob olud, Zi ashki didai man shabnamu gulob biyor. (51-b.) Mazmuni: Gul mavsumi keldi, soqiy sharob keltir, Sen bazmga tayyor bo`l, nag`mayu rubob keltir. Boda tobidin gulim hali ham uyqu masti,

Ko`zlarimning ashkidin shabnamu gulob keltir Deb boshlanuvchi g`azali Hofiz Sheroziyning: Soqiyo moyai shabob biyor Yak du sog`ar sharobi nob biyor... matla`li g`azalini eslatadi. Umumadabiy merosining ajralmas qismi bo`lgan o`zbek va fors-tojik tilida bitilgan bu asarlarda ham Saryomiy dunyoqarashining ijobiy va cheklangan tomonlari o`z ifodasini topgan; ularda dunyoviy mazmun, real hayot motivlari qatorida diniy, tasavvufiy talqinlarni ham kuzatish mumkin. Shoir devonida Sharq xalqlari adabiyotining eng ko`hna she`riy janri hisoblangan qit`aga ham alohida e`tibor berilgan. Qit`a turli –tuman hayotiy masalalar, kundalik turmush bilan bog`liq ma`nolarni tasvirlashga imkon beradigan janr ekan, adibimiz bu imkoniyatdan oqilona foydalanadi: Kelsa mehmon bilan kelur barakat, Hurmati maqdami balo ketgay. Qancha tursa sharofat, rahmat, Ketsa mehnatlaring olo ketgay. (139-140-b.) Ko`rinadiki, g`azal janridan farqli o`laroq, uning maqta` qismi tushub qolgan bo`ladi. Xalqning og`zaki nutqiga nisbatan favqulodda yaqin, ya`ni mehmon kelishi bilan uyingizga baraka keladi, ularning qadami har qanday balolarni haydaydi, ular turgan sari uyingizga «sharofat», «rahmat» yog`iladi, ketganlarida «olo», ya`ni «ne`mat ketadi» degan umumiy ma`no yotadi. Xullas, adabiy istilohda o`zining mustaqil poetik belgilariga ega bo`lgan, ma`no yo`nalishi aniq chegaralanmagan qit`alarida falsafiy, axloqiy, ta`limiy masalalar ifodalangan. Saryomiy lirik asarlari ichida she`riyatning «dovrug`dor» shakli bo`lgan ruboiylari ham mavjud. Notavonlik kishini rohatidur, Rohati go`shai qanoatidur. Bir masal bor, el aro mashhur: Chumolini qanoti ofatidur. (138-b.) Bu yerda yana bir narsani hisobga olish kerak. Asrlar davomida ruboiy faqatgina aruzning hazaj bahridagi axram va axrab shajarasida yozilgan. Ilmi aruz nazariyotchilari va amaliyotchilari ruboiyning faqatgina shu vaznda yozilishi lozimligini maxsus ta`kidlaganlar. Ushbu ruboiyning vazni esa foilotun-mafoiylun- failun, binobarin, u xafifi musaddasi maxbun vaznidadir. Bu hol an`anaviy she`r nazariyasiga o`zgarish kiritadi va uni qayta ko`rishni taqozo etadi. Shoir ruboiylaridagi mazmun va mavzuga keladigan bo`lsak, ularning g`oyat hayotiy va tabiiy asosga qurilganini ta`kidlamoqchimiz. Yuqoridagi

ruboiyda falsafiy kashfiyot yo`q, shoir tamoman aytilmagan fikrni birinchi bo`lib aytayotgani yo`q, lekin undagi «notavonlig`»ning «rohat» ekanligi haqidagi fikr majoziy va serma`no bo`lib, fikrning originalligiga dalolatdir. Xuddi shunday fikrni uning fardlari haqida ham aytish mumkin. Yuqorida ko`rsatilganidek, Yusuf Saryomiy ushbu qisqa, ixcham janrdagi bu turkum she`rlarida muhim falsafiy qarashlarni ilgari suradi. Devonning 141-142 betidan o`rin olgan tubandagi misralar bu fikrimizni asoslaydi, deb o`ylaymiz: Kishi bu dahr aro qolsa ko`b mahal, Balodur qarib bo`lsa ham kambag`al. Bu o`rinda shoir «Haq jamoliga yetmoqlik bu foniy dunyo «balo»laridan soqit bo`lmoqdir» degan fikrni bildiradi, zero bu aldamchi dunyoda kambag`al, ya`ni eng halim oliyjanob bandalar ham «bu dahr aro ko`b mahal» qolishlik bilan o`z gunohlarini orttirishi mumkin. Saryomiy asarlarida ana shunday shafqatli bo`lishga da`vat etguvchi misralar ham tez-tez uchrab turadi. Inchunin, forsiy tilda yozilgan tubandagi fardida ham shafqatli bo`lmoqlikka ishora qiladi: Shafqat nimai zi iymon ast, Shafqat odati musulmon ast. Mazmuni: Shafqat iymonning bir juz`idir, Shafqat musulmonlarning odatidir. Ko`rinadiki, mazkur janrda bitilgan asarlar o`zlarining tematikasi va g`oyalari jihatidan shoirning g`azallari bilan hamohang. Saryomiy devonida g`azaldan so`ng ko`proq o`rin olgan she`riy shakl muxammasdir. Shoir majmuasidagi 25 muxammasning 6 tasi Fuzuliy g`azallariga, 3 tasi Navoiy g`azallariga bog`langan. Shuningdek, qolganlari Hofiz Sheroziy, Ozariy, Soib Boqiy Afandi, Amiriy, Najib Hindu, Kamiy, Andalib kabi shoirlarning g`azallariga yozilgan taxmislardan iborat. Saryomiy o`z ustozlari g`azallariga taxmis bog`lar ekan, ular ilgari surgan g`oyaviy mazmunni rivojlantiradi. Shoir taxmislari o`z asosi bo`lgan g`azallar bilan g`oyaviy-badiiy jihatdan birikib ketgan va tugal asarlarga aylangan taxmislardir. Saryomiyning mustaqil yozgan muxammaslarida shaxsiy taassurotlari lirik tarzda ifodalanadi. Shoirning «Manga bir nozanin olma berdi vasl bog`indin» misrasi bilan boshlanadigan muxammasida insonning eng murakkab ruhiy holatlari, uning ichki hissiyotlari, shodlik va azoblari haqida gap ketadi. Saryomiy ishqni tarannum qilar ekan, uning kamolotidagi asosiy vosita ma`shuqa, yor ekanligini alohida ta`kidlaydi. Shu yor tufayli insonda ishq paydo bo`ladi, ishq esa insonni kamolotga yetkazadi, uni ma`naviy jihatdan ulug`laydi.

Shoir muxammasda o`z ma`shuqasi bilan bo`lgan visol ayyomini va uning tafsilotlarini chizadi: Manga bir nozanin olma berdi vasl bog`indin, Yana sarmast qildi may tutib gulgun ayog`indin Ko`zimni qildi ravshan partavi husni charog`indin, Tomosha ayladim, ul mohiro`ni har qayog`indin, Latofatda ko`rinur erdi suv ichsa tamog`indin. (73-b.) G`azalga nisbatan hajman katta va murakkab bo`lgan muxammaslarda ham Saryomiy o`zligini to`la namoyish eta bildi. Yusuf Saryomiy tarji`band janrida ham qalam tebratdi. Shoir devonida 7 ta tarjeband (84 misra) hamda 9 ta marsiya tarji`band (108 misra) bor bo`lib, ulardagi bandlar va baytlarning soni bir xil –12 misradan iborat. Devondagi birinchi tarji`band shunday boshlanadi: Mani, g`am, muncha ham taklifi sahroyi junun etma, Firoqi hajr, afg`onimni kun-kundin fuzun etma, Falakdek, dog`i hasrat, jomi ayshim sarnigun etma, Hazin ko`nglumni vayron aylama, holim zabun etma. Tarji`band shu tarzda davom etadi. Misralarda shoir ruhiy holatining ifoda etilishi asarning ta`sir kuchini oshiradi. Saryomiyning adabiy merosi to`g`risida so`z borganida, uning ta`rixlari haqida ham alohida to`xtash zarurati bor. Shoirning ta`rix formasida yozgan asarlaridan devonda 5 ta namunasini uchratdik. Devonning 92-betida «Tarixi ayvoni Akmalboy dar shahri Saryom» deb nomlanuvchi 14 misradan iborat ta`rixi keltirilgan. Ushbu ta`rix hijriy 1324 (melodiy 1906) yilda yozilgan bo`lib, unda sayramlik Akmalboy degan bir muhandis o`tganligi va uning chiroyli uylar qurganligi haqida gap boradi. Toshkanddagi masjid haqida «Tarixi masjidi dar Toshkand» (hijriy 1325 y.) deb nomlangan ta`rixida Orifjon nomli kishini Toshkand shahrida masjid qurib xayrli ish qilganligini qayd etadi. Xayrjo`, nekxoh Orifjon Sidqu ixlos ila dilu jondin. Ayladi masjidi rafi` matin Sarf etub naqdlar farovondin. (118-b) She`rning ta`rix formasida yozilgan yuqoridagi baytlardan ko`rinishicha, Saryomiyni ko`proq madrasa qurilishlari qiziqtirgan. Shoir bunday qurilishdan xursand bo`lganidan Kimki masjid qilur baroi xudoy, Haq berur bo`stoni rizvondin Deya xayr ishi qiluvchilarni rag`batlantiradi. Bundan tashqari yana turli qurilishlar tarixi va tavsifi hamda ular haqidagi ma`lumotlar shoirning «Fit tarixi manzar», «Tarixi mehmonxona dar Toshkand» (117-119 betlarda) kabi ta`rixlarda

o`z ifodasini topadi. Jumladan, Toshkanddagi mashhur mehmonxonalardan birining Hoji Abdulmatlab degan kishi tomonidan juda go`zal va ziynatli qilib ta`mir etilish voqealari «Ta`rixi mehmonxona dar Toshkand» she`rida keng va batafsil ifodalangan. Masalan, uning yog`och ustaligi haqida shunday to`xtalib o`tgan edi: Cho`pkorida onchunon tardast, Yetar ondin quruq yog`ochga jon. Devondan yana Toshkentdagi «Beklarbegi» madrasasining bosh mudarrisi Bahodirxon haqidagi «Tarix baroi favt in marsiya hazrati Bahodirxon maxdum Toshkandiy mudarris Beklarbegi» (1327) sarlavhasi ostida bitilgan 40 misralik ta`rix-marsiyasi «ilm chirog`i» bo`lgan «mufassiru muxaddisi mudarris» Bahodirxonning vafoti va u bilan bog`liq iztiroblarini ifodalaydi: Fig`on dastingdin, ey dunyoi foniy, Hama to`ying aza, ey motamoroy. Muningdek ma`dani ilmu fazoyil, Qazodin bo`ldilar tufrog` aro joy. (125-126-b.) Ta`rixlarning yana bir muhim jihati shundaki, ularda ko`proq Toshkent shahri uchun xarakterli bo`lgan voqealar aks etadi, ular ko`pincha toshkentlik biror ilmu donish egasi, yoxud tanilgan hunarmand me`mor yo bo`lmasa o`zining hayru sahovati, ezgu ishlari bilan tanilgan biror amaldorga bag`ishlanadi. Bu esa shoirning Toshkent hayotini ancha yaxshi bilganidan darak beradi. Saryomiy ijodi o`zbek adabiyoti tarixidagi marsiya janrini o`rganish nuqtai nazaridan ham nihoyatda xarakterlidir. Devonga shoirning 5 ta marsiyasi kiritilgan. Ular «Marsiya dar manqabat Hazrat Sulton Xo`ja Ahmad Yassaviy Nurulloh marqad», «Marsiya ta`rix vafoti janob Tojixon Eshon Afandi», «Dar manqabat Hazrat Shayxovand Tahur Nurulloh marqad» (forsiy tilda), «Bosmachilar qo`lida shahid bo`lg`on toshkentlik Sayyid G`ulom Xo`ja Nurulloh marqad» kabilardan iborat. Saryomiy marsiyalaridagi afsus-nadomat, hasratlar real insoniy kechinmalarga asoslangan. Chunonchi, toshkentlik Sayyid G`ulom xo`janing fojiali vafoti munosabati bilan yozilgan marsiyasi: Ey xazon ilkida o`lmoqdin bahor o`lg`on shahid, Qatra-qatra qonidin yuz lolazor o`lg`on shahid deb boshlanib, misralar davomida falakdan shikoyat qilish kayfiyati seziladi. Saryomiy marsiyalarining originalligi shundaki, yangi so`z, yangicha ma`no beradigan hayotiy, original obrazlar ixcham va mazmunli iboralar bilan ish ko`radi. Shoir o`z marsiyalarida ayriliq tuyg`ularini «Ey nayi xomim navo soz et, navolar yig`lasun» kabi ajoyib ta`sirli iboralar bilan ifodalaydi. Shuningdek, shoir marsiyalarni yozishdan maqsad qilib vafot etgan kishini xotirda saqlab qolish bilan

birga davrning illatlarini fosh qilib, o`z noroziligini keng xalq ommasiga yetkazishni oladi. Bu bilan marsiyaning badiiy qimmati yanada ortadi. Ko`rinadiki, Saryomiy devonida an`anaviy g`azal va ruboiylar, muxammas va fardlar o`sha janrlarning rang-barangligini ta`minlabgina qolmasdan, ayrim tarixiy voqea va sanalarni tiklashda, ularning sodir bo`lgan davrini aniqlashda va boshqa xil nuqtai nazaridan ham kitobxon tasavvurini to`ldiradi va uni Saryomiy yashagan XIX asr oxiri va XX asr boshlaridagi adabiy muhitning o`ziga xos xususiyatlarini anglashga yordam beradi. Shoir «Devon»i ustidagi izlanishlarimizdan quyidagi xulosalar kelib chiqadi: Yusuf Saryomiy tiriklik chog`ida devon tuzmagan. Uning vafotidan keyin shogirdi Tavallo tomonidan shoirning tarqoq holdagi she`rlari «Devon» shakliga keltirilgan. Kotibi Mulla O`tab Shoshiydir. Devonning tuzilishiga bag`ishlab Kamiy, Xislat, Vasliy kabi shoirlar ta`rix she`rlar bitganlar. «Devon»dan shoirning 12 adabiy janrda yozilgan she`rlari joy olgan. Devonning asosiy qismini g`azal, muxammas va fard janrlarida yozilgan asarlar tashkil qiladi. Saryomiy «Devon»ining qo`lyozma nusxasini uchratmadik, toshbosma nashrlari Abu Rayhon Beruniy nomidagi Sharqshunoslik institutida, sobiq H.Sulaymonov nomidagi Qo`lyozmalar institutida hamda Andijon shahar Adabiyot va san`at muzeyida saqlanadi. Bayoz va majmualar Yusuf Saryomiyning asarlari XX asr boshlarida tuzilgan va chop etilgan quyidagi qo`lyozma va bosma bayozlardan ham o`rin olgan. 1. «Gulshani ash`or» bayozi. Mazkur bayozda O`rta Osiyo territoriyasida yashab o`zbek va fors-tojik tillarida ijod etgan Firdavsiy, Atoiy, Lutfiy, Jomiy, Navoiy, Fuzuliy, Kamiy, Saryomiy, Xislat, Oxundiy, Xiloliy kabi 50 dan ortiq shoir haqida ma`lumot beriladi. Majmua matnini Mulla Shoh Islom degan kishi tayyorlagan. Bayozga shoirning 7 g`azali, 1 ruboiy, 4 muxammas va 1 ta`rixi kiritilgan. G`azallar matnlarining maqtalari quyidagilar: 1. Jon dimog`iga kelur, har dam gulruxsor isi, Bulbuli sho`rig`a yetgan kabi, gulzor isi; 2. Man nega mahvi orazi ra`nosi bo`lmayin, Masti xarob, nargisi shahlosi bo`lmayin; 3. Kecha tebrandi sabodin, ey sumanbar kokuling, Gul yuzing atrofida chun sunbuli tar kokuling; 4. Rashki ravoqi jannat, gar bo`lsa yor manzar, Azbaski, dilkushodur vaqti bahor manzar;

5. Novakondozi qazoya nigohi tir verar, Soiid fitnaya abro`lari shamshir verar; 6. Zulfi savdosin tilarsenkim, o`zing devona qil, So`nma ilking sochina, dastu duodin shona qil; 7. Qaro ko`zingni asiri mudom surmai noz, Zamona ko`rmadi, bir san kabi buti tannoz. Muxammasning 3 tasi Fuzuliy g`azallariga bog`langan, 1 tasi mustaqil muxammasdir. Ularning hammasi devonga kiritilgan. Chunonchi, bayozdagi «Yorab bejoh kursi arshi a`lo haqi», «Yurding mastu g`ofil bo`lmayin hushyor, yetmazmi», «Sandin mudom jud ayla mehru vafo banga» misralari bilan boshlanuvchi muxammaslarning nusxasi bilan devondagi nusxasida matnlarida o`zgarish yo`q. Faqat bayozda keltirilgan «Muxammasi Mavlaviy Yusuf Saryomiy» sarlavhali muxammasning birinchi misrasida: «Mani g`am muncha ham ovorai dashti alam qilma» devonda esa: «Mani ko`b muncha ham ovorai dashti alam qilma» tarzida uchraydi. Bayozdagi muxotab «g`am» shaklida konkret ko`rsatilmoqda. devonda esa bu boshqacharoq hal qilingan. Bundan tashqari ushbu bayozda shoirning «Hazrati Sulton Xo`ja Ahmad Yassaviy marqad»iga yozgan musaddasi ham berilgan. Majmuaga kiritilgan quyidagi ruboiy ham bor: Lutf ila shabi ummidimi ro`z ayla, Iqbolimi tavfiq ila feruz ayla, Layli kabi lafzimi dilafro`z ayla, Majnun kabi nazmimi jigarso`z ayla. «Gulshani ash`or»da «Tarixi mehmonxona az Mavlaviy Yusuf» deb nomlangan ta`rix ham o`rin olgan. Sharqona mehmonnavozlikni ko`tarinki bir ruhda tasvir etuvchi ushbu she`r shunday satrlar bilan boshlanadi: Ayla, mehmon qudumi gardidin, Dilg`a, yo rab, sururu diydag`a nur. 2. Bayozda Mutrib, Jomiy, Fazliy, Muhyi, Ado, Huvaydo, Mahzuna, Saryomiy, Kamiy singari 60 dan ziyod shoirning o`zbek va fors tilidagi g`azallaridan namunalar o`rin olgan. Bayozda shoirning yangi she`rlarini uchratmadik. Majmuaning 36-37- sahifalarida devonning 85-betidan o`rin olgan «Zulfi savdosin tilarsenkim, o`zing devona qil» misrasi bilan boshlanuvchi g`azali berilgan. «Muxammasi Yusufiy» sarlavhasi bilan «Aylarda azmi gulshan, ey sho`x sarvi qomat» deb boshlanuvchi Kamiy g`azaliga bog`lagan muxammasi ham kiritilgan (160-162-betlar). Ushbu asar devonda «Muxammasi bar g`azali Mavlono Kamiy» sarlavhasi bilan 146- betdan joy olgan. Bayozda shoirning mana shu ikki asarinigina uchratdik.

3. Bayozi Haziniy. Bayozga Haziniy, Xislat, Komil Xorazmiy, Kamiy, Fuzuliy, Amiriy, Muqimiylar asarlari, Saryomiyning ham she`rlari kiritilgan. Bayozning noshiri Mirzo Ahmad bin Maxdum Karim, kotibi Sirojiddin Maxdum mulla Mirzo Oxund Sidqiy Xondayliqiy. Toshkentdagi H.Orifjonov matbaasida chop etilgan. Muqovasi ko`k, qizil hoshiyali kartondan ishlangan. Y.Saryomiyning bitta Fuzuliyga bog`lagan «Yorab, bejoh kursiu arshi a`lo haqi» deb boshlanuvchi muxammasi va bitta g`azali uchraydi. Bu Yetushsa nomalaringiz, ne hirzi jon etamiz, O`qub chu ko`zga surib, jon aro nihon etamiz matla`li g`azal bo`lib, devonda uchramaydi. Bundan tashqari ushbu bayozda shoirning «Ko`rdum yuzini davrida oliyjanob xat» va «Rashki ravoqi jannat gar bo`lsa yor manzar» misralari bilan boshlanuvchi g`azallari takror uchraydi. Bayozning 220-betida Saryomiyning quyidagi fardi bor: Bultur eding sumanbar vah siymin badan nigor, Bu yil ko`zumg`a bir vadavang eski mardikor. Mazkur bayoz mavjud bayozlar ichida to`laligi, kotibi, noshiri aniq bo`lganligi sababli ishonchli majmua sifatida ahamiyatlidir. 4. Bayozning kotibi, noshiri, matbaa va yili noma`lum. Titul varag`i 1, 2, 3, 4 hamda 21, 26, 33, 40 sahifalari yo`q. Mazkur bayozda Jomiy, Ado, Kamiy, Saryomiy, Gulshan kabi 20 dan ortiq shoirning she`rlaridan namunalar bor. Saryomiy asarlariga ajratilgan sahifalar, g`azallarning joylanish tartibi yuqorida sharhlab o`tilgan 170 inv. raqamli «Gulshani ash`or»ga ko`p jihatdan yaqin, deyarli bir xil. Shu sababli ularni takrorlab o`tirishga hojat sezmadik. 5. Ma`lum va mashhur «Armug`oni Xislat» bayozida Xislat, Miskin Toshkandiy, Akmalxon, Zokiriy, Pirimqori Andijoniy, Saryomiy kabi 30 ga yaqin shoirning asarlari berilgan. Bayoz mashhur xonanda Mulla To`ychi Hofiz iltimosiga binoan Mulla Sayyid Haybatulloh Xo`ja Xislat tuzib savti va maqom nomini yozib, tartib bilan nashrga tayyorlagan. Kitobga Sirojiddin Maxdum Sidqiy Xondayliqiy kotiblik qilgan. Majmua Toshkentdagi G`.Orifjonov matbaasida hijriy 1329 (melodiy 1911) yilda tuzilgan. «Armug`oni Xislat»ning 205-210-varaqlarida Saryomiyning «Dar marsiyai echku Yusuf Saryomiy» sarlavhali hajviyasi joy olgan. 20 band (100 misra)ni tashkil etuvchi ushbu hajviy asar devonga kiritilmagan. Ushbu bayoz kotibi, noshiri, bitilgan yili aniq bo`lganligi hamda shoirning bizga ma`lum bo`lmagan katta hajmdagi asar matni to`liq berilganligi bilan diqqatga sazovordir. 6. Bayoz hijriy 1332 yil, melodiy 1914 yilda O.A.Porsev matbaasida chop etilgan.

Bayozda Saryomiyning «Sho`ring qursun!» radifli hajviy asari berilgan. Bu hajviya devonda yo`q. 125 misrani tashkil qiluvchi ushbu hajviya mazkur bayoz bosmadan chiqqach, so`nggi 4 varaqqa qo`lda yozib kiritilgan. Sanasi yo`q. U shunday boshlanadi: Fig`on bu hol, nechuk oshno sho`ring qursun! Ki hosil o`lmadi bu muddao sho`ring qursun! Ulus ko`ziga bo`lub porso sho`ring qursun! Ammoma boshda, bo`yunda rido sho`ring qursun! Firoq elini qilurg`a duo sho`ring qursun! Bayozda shoirning ushbu hajviyasini uchratdik, xolos. Uning kattagina hajmga egaligi boshqa bayozlarda hamda shoirning devonida uchramasligi ushbu majmuaning qimmatini oshiradi. Yuqorida sobiq H.Sulaymonov nomidagi Qo`lyozmalar institutida saqlanayotgan bayozlarni kuzatdik. Quyida esa O`z R FA qoshidagi Abu Rayhon Beruniy nomli Sharqshunoslik instituti nodir kitoblar fondida saqlanayotgan bayozlar tavsifi bilan tanishamiz. II. 7. Bayoz muqovasi qalin, yashil rangda. Titul varag`ida tadqiqotchilar tomonidan qalamda bitilgan shunday yozuv bor: Almaiy, Muhyi, Muqimiy, Furqat, Sipandiy, Kamiy, Kotib Toshkandiy. Abdulkarim Karim qalami ila yozilgan. Kitob hajmi 472 bet. Sahifalari har xil rangda. Matnlar qora siyohda, sarlavhalar esa asosan qizilda yozilgan. Kitobning 471-betida ushbu bayoz hijriy 1311 (1893) yilda Abdulkarim Kamiy tomonidan kitobat etilgani haqida ma`lumot beriladi. Bayoz ikkinchi betdagi Jomiy g`azallari bilan boshlangan. Shuningdek, Xoja Ismat, Mushfiqiy, Sayyido, Amiriy, Ado, Husayniy, Tajalliy, Muhyi, Muqimiy, Furqat, Saryomiy kabi 50 dan ziyod zamondosh va o`tmishdosh shorlarning she`rlaridan namunalar berilgan. Bayozning 314-317-varaqlarida Yusuf Saryomiyning «Qora ko`zingni asiri mudom surmai noz» deb boshlanuvchi g`azali hamda «Sani ey husn shohi el ko`ra hayron saf-saf» misrasi bilan boshlangan muxammas – taxmisi joy olgan. Mazkur taxmis boshqa manbalarda ham uchraydi. 8. Kitob muqovasi qalin, qizil rangdagi karton qog`ozdan yasalgan. Hajmi 337 bet. Nuqsoni: dastlabki 24 varag`ida hech narsa yozilmagan. Kitobning ko`chirilgan yili, kotibi ko`rsatilmagan. Ammo, kitob muqovasi va yozuviga qarab XIX asr mahsuli deb taxmin qilish mumkin. Bayozga Jomiy, Fuzuliy, Hofiz, Munis, Bedil, Kamiy, Amiriy, Saryomiy singari 60 dan ziyod shoirning forsiy va turkiyda yozgan she`rlari jamlangan. Bayozda Saryomiyning «Zulfi savdosin tilarsenkim, o`zing devona qil» misrasi bilan boshlanuvchi g`azali hamda devonda va boshqa bayozlarda uchramagan quyidagi fors-tojik tilida bitgan fardi berilgan:

Durud bejon musht turo tib dard nest, Rangi to`ro muomil borang zard nest. 9. Bayoz muqovasi qalin sariq rangli karton qog`ozdan ishlangan. Hajmi 288 bet. Noshiri Muhammad Nosih Ali Muhammad domla o`g`li (1868-1918) bo`lib, ushbu bayozning oxirida noshirning surati ham berilgan. Bayoz G.Yakovlev matbaasida chop etilgan. Bosilgan yili ko`rsatilmagan. Titul varag`ida noshir haqida uning o`g`li Abdulla Nosirov tomonidan qisqacha ma`lumot bor. Bayozda Saryomiy, Muhyi, Tajalliy, Muqimiy, Kamiy, Akmal, Fazliy kabi bir necha shoirlarning asarlari berilgan. Mazkur bayozda Saryomiyning «Rashki ravoq jannat», «Novak andoz qazoye», «Zulfi savdosin tilarsenkim», «Man necha mahvi oraz» deb boshlanuvchi 4 ta g`azali hamda Amiriy, Fuzuliy g`azallariga bog`lagan «Umrlardurkim biyoboni alam po`yoniman», «Yorab, bejoh kursiyu arshi a`lo haqi», «Mani ko`b muncha ham ovorau dashti alam qilma» misralari bilan boshlangan taxmislari berilgan. Bulardan tashqari «Dar marqad hazrat Sulton al Orifin nurulloh marqad» deb nomlangan A.Yassaviyga bag`ishlangan marsiyasi, «Tarixi mehmonxona az Mavlaviy Yusuf» sarlavhali ta`rixi takror uchraydi. bayozdan shoirning devonga kirmagan bitta murabba` va bitta muvashshahi o`rin olgan. Yuqorida biz ko`rib o`tgan 170 saqlanish raqamli bayozda uchragan «Lutf ila shab umidimi ro`z ayla» ruboiysi mazkur bayozdan ham o`rin olgan. Bayozning 16-sahifasida devonga va boshqa bayozlarga kiritilmagan quyidagi ruboiy bor: Qilma pinhon mardumi diydami jono bir dame, Ro`zgoridur qaro, xoling bila hamxona qil. Umrlar oning tilarman toki ul oy dermukin: Yusufiy, sen ham itim yonida kel, koshona qil. Ko`rinadiki, ushbu bayozda Saryomiy ijodiga keng o`rin berilgan. 10. Bayozi Muhallo 144 sahifadan iborat bo`lib, muqovasi qalin, to`q rangda. Har bir sahifaga sariq zar yuritilib chiroyli bezaklar berilgan. G`ulom Hasan Orifjonov mataasida, hijriy 1330 yilda chop etilgan. Kotibi- Mulla Maxdum binni shoh Yunus marhum. Ushbu majmuada shoirning «Novak andoz qazoya», «Rashki ravoq jannat», «Ko`rdim yuzini davrida» deb boshlanuvchi g`azallari takror uchraydi. shu bilan bir qatorda shoirning «Man nega mahvi oraz ra`nosi bo`lmayin» g`azalining faqat matla` va maqta`sigina berilgan. Shoirning Amiriy g`azaliga bog`lagan muxammasi «Umrlardurkim biyobon olami po`yoniman» deb boshlanib, bu bayozning 36-betida takror keladi. Ushbu muxammasning ketidan shoirning «Muxammasi Yusuf Saryomiy bar g`azali Ozariy» degan sarlavha ostida forsiy tilda yozilgan

On ro`zki gulki san`a ajab dilrabo, Tavqi` gardu orazat, ey mahliqo, no`shast Misralari bilan boshlanuvchi muxammasi keladiki, bu ham mustaqil she`riy asar sifatida shoir ijodini boyitadi. Kitobning oxirgi sahifasida shoir Shavkat Iskandariyning Saryomiyni «Kokuling» radifli g`azaliga bog`lagan muxammasi «Muxammasi Shavkat Iskandariy bar g`azali Yusuf Saryomiy» nomi bilan beriladi. 11. Bosma bayozning muqovasi qalin, qizil rangli karton qog`ozdan ishlangan. Kitob hajmi 238 bet. Nuqsoni: Bayozning dastlabki 70 varag`i yo`q. 71-betdan Mavlono Tajalliy g`azali bilan boshlanadi. Majmuada Muqimiy, Kamiy, Ozariy, Tajalliy, Saryomiy, Noqis, Rog`ib kabi 20 dan ziyod shoirning asarlaridan namuna berilgan. Mazkur bayozda Saryomiyning Kamiy g`azaliga bag`lagan «Aylarda g`am gulshan, ey sho`x, sarvi qomat» misrasi bilan boshlanuvchi taxmis hamda «manga bir nozanin olma berdi vasl bog`indan» deb boshlangan muxammasi o`rin olgan. Ushbu bayoz-kitob yaxshi saqlanmagan. Titul varag`i, so`nggi betlari yo`q. Shuning uchun kitobning kotibi, ko`chirilgan yili haqida biror aniq gap aytib bo`lmaydi. 12. Mazkur bayoz 238 bet, muqovasi qalin, qora charmli, varaqlari har xil rangda, matnlar qora siyohda. Kitob Mulla O`tab Rasul Muhammad o`g`lining ehtimomi bilan Toshkand shahrida G`ulom Hasan Orifjonov matbaasida chop etilgan. Bayozga Jomiy, Muhyi, Kamiy, Tajalliy, Saryomiy, Amir Ho`qandiy kabi 30 dan ziyod shoir asarlaridan namuna kiritilgan. Saryomiyning «Zulfi savdosin tilarsenkim, o`zing devona qil» misrasi bilan boshlanuvchi g`azali kiritilgan. Yuqoridagi ko`zdan kechirilgan qo`lyozma va bosma bayozlardan shunday xulosalar chiqarish mumkin: 1. Yusuf Saryomiy o`z davrining e`tirof etilgan shoirlardan biri sifatida haqli suratda XX asr boshida tuzilgan majmua-bayozlardan o`rin olgan. 2. Shoirning mazkur bayozlarga kiritlgan asarlari uning adabiy merosi ko`lamini kengaytiradi. Muallifning xilma-xil an`anaviy janrlardan samarali foydalanganligini ko`rsatadi. 3. Yusuf Saryomiyning devonidan tashqarida chop etilgan she`rlari shoir iste`dodining hajviyotga ham moyilligini dalillaydi.

O'xshashlar

Yusuf Saryomiy

Yusuf Saryomiy she`riyati

Yusuf Saryomiy hayoti va ijodi

Yusuf Saryomiy badiyati, vazni va qofiyasi

So`ngi yaqin o`n yilliklarda Yusuf Saryomiy hayoti va ijodining o`rganilishi