Saidahmad Siddiqiy-Ajziy - Adabiyot - Referatlar

Saidahmad Siddiqiy-Ajziy

Yuklangan vaqt:

10.09.2022

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

2055 KB

Ko'chirib olish

Saidahmad Siddiqiy-Ajziy (1864-1927) Siddiqiy-Ajziy XX asr boshlarida yetuk shoir, tarjimon va mohir pedagog, usuli jadid maktablarining tashkilotchilaridan biri sifatida faoliyat ko`rsatdi. Uning ko`p qirrali faoliyati 1920 yillardayoq adabiyotshunoslar, pedagoglar e`tiborini qozondi. Siddiiy-Ajziy haqida dastlabki maqola Ajziyni yaqindan bilgan adabiyotshunos Vadud Mahmud (1897-1976) tomonidan yozildi va «Turk shoiri Ajziy» sarlahasi bilan «Inqilob» jurnalinnig 1924 yil 11-12- sonlarida e`lon qildi. Jumladan, u Ajziy haqida quyidagilarni yozadi: «Boshlab Siddiqiy yaxshi texnikdur: soat va turli moshinalarni tuzatmoq ishiga mohirdur... Musiqa bilan ham ancha shug`ullangandur. O`z tilidan boshqa arab, fors, rus tillarini bilur... Samarqand jadidlarining boshida Behbudiy, Siddiqiy va jadid maktabinnig muallimlaridan Shakuriy o`laroq rasman takfir etishlarig`a sabab bo`lg`ondur». Siddiqiy-Ajziy faoliyati haqida qimmatli ma`lumot beruvchi ikkinchi muhim manba Tursunqul (Rahim Hoshim)ning «Maorif va o`qutg`uchi» jurnalining 1928 yil 3-sonida bosilgan «Siddiqiy to`g`risida mulohazalar» maqolasidir. Maqola muallifi Ajziyning shoirlik salohiyati bilan bir qatorda, uning, umuman jadidlarning maktab va maorif sohasidagi qarashlariga ham e`tiborni qaratadi: «Ovrupo madaniyatiga yaqinlashish, asr texnika va hunaridan orqada qolmaslik uchun fan kerak edi. Bularning hammasini esa yolg`iz maktab berur edi... Jadid adabiyoti, jadid matbuoti, jadidlarning so`zlari har joyda maktabga bog`lanadi». Uzoq davom etgan sukunatdan so`ng 1965 yilda pedagog-olim M. Fattayevning Siddiqiy-Ajziy faoliyati haqida «Atoqli pedagoglarimiz» risolasi yaratildi. 1967 yilda ko`zga ko`ringan olim, Respublika fan arbobi, professor B. Qosimovning «Siddiqiy-Ajziy» nomli anchagina ko`lamli maqolasi e`lon qilindi. Yuqorida zikr etilgan manbalar va tadqiqotlar keyingi ishlar uchun asos bo`ldi.

Saidahmad Siddiqiy-Ajziy 1864 yilda Samarqandda tug`ildi. Uning ota- bobolari asli turkistonlik xo`jalardan bo`lib, Abu Said Mirzo hukmronligi davrida, ya`ni XV asrning o`rtalarida Samarqandga ko`chib kelgan. Saidahmad 5 yoshlarida otasi Hasanxo`ja vafot etadi. Onasi uni soatsoz usta Abdulqayumga shogirdlikka beradi. Usta tabiatan ancha xasis odam bo`lgani uchun Saidahmad nihoyatda qiynaladi. Bu haqda Saidahmad tarjimai holida quyidagilarni yozadi: «Og`ir ahvolda qolgan oilani boqish uchun onam meni soatsoz usta Abdulqayumga shogirdlikka berdi. U shunday xasis ediki, hatto qahraton qish kunlarida ham issiqroq kiyim bermasdi. Oyoq yalang va yarim yalang`och holda, tong yorishmasdan tortib, to yarim kechagacha tinmasdan ishlardim. Tomlarning qorini kuragan paytlarimda ba`zan oyog`im sovuqdan muzlab qolardi. O`tirib uzoq yig`lardim». Bunday mashaqqatlarga qaramay, tirishqoq Saidahmad soatsozlik hunarini puxta o`rganib oladi. Oila tebratish uchun to`quvchilik, zargarlik, soatsozlik hunarlari bilan shug`ullanadi. Shu yillarda u Samarqand madrasalarida o`qishni ham davom ettirdi. Rahim Hoshim ma`lumotlariga qaraganda «... Madrasaga qatnab, «Sharhi mullo»gacha o`qiydi. Tirikchilik sharoitini(ng) og`ir bo`lg`oni uchun tezdan o`qushdan qo`l tortadi, ota kasbi bo`lg`on to`qumachilik bilan mashg`ul bo`ladi, o`z fitriy iste`dodi bilan ruscha o`qush kerakligini sezib, ruscha savod chiqaradi».1 Darhaqiqat, Saidahmad o`zining tug`ma (fitriy) qobiliyati tufayli mustaqil bilim olishga kirishdi. Birmuncha muddat Buxoro madrasasida o`qidi, ammo yo`qchilik tufayli madrasani tugata olmadi. Talabalik vaqtlarida she`riyatga muhabbat qo`ydi. Bu haqda buxorolik tazkiranavis Ne`matullo Muhtaram «Tazkirtush shuaro» asarida ma`lumot beradi. Tojikistonlik olimlar akademiklar Zarif Rajabov va Alouddin Bahouddinovlar ma`lumotlariga ko`ra, Ahmad Donish va uning «Navodirul- vaqoye» («Nodir voqealar») asari Saidahmadning ijodkor-ma`rifatparvar sifatida shakllanishida muhim ahamiyatga ega bo`lgan, hatto u Ahmad Donish faoliyatining izchil davomchisi sifatida e`tirof etilgan. U, ayniqsa, Sharqning ulug`

donishmandlari Abu Ali ibn Sino, Umar Xayyom, Alisher Navoiy, Fuzuliy, Bedil asarlarini, ularga yozilgan sharhlarni chuqur o`rgandi. Shuning uchun Rahim Hoshim yozganidek, «Siddiqiy mafkura va o`ylashda o`z chog`dosh (muosir) va maslakdoshlaridan yuqori turadi... Uning xayoli keng, dunyoni ko`rishi atrofli, ko`zining ufqi vus`atlidur».1 Siddiqiy-Ajziy 1890-yillarning oxirida muborak haj safariga otlanadi. Osiyo va Yevropaning sanoati taraqqiy etgan shaharlarida bo`ladi. U qayerda bo`lmasin, u yerdagi ta`lim-tarbiya, maorif tizimi bilan tanishadi. Turk, arab, fors, rus tillarini ancha mukammal bilgan Saidahmad birmuncha muddat Jidda shahrida Rusiyaning konsulxonasida tarjimon bo`lib xizmat qiladi. U uch yillik sayohati davomida Rusiyaning markaziy shaharlarida istiqomat qiladi. Tiflis shahrida ozarbayjon xalqining ulug` demokrat ijodkorlari Jalil Mamadqulizoda, Aliakbar Toyirzoda (Sobir) bilan tanishadi.Bu tanishuv va muloqot uning yirik maorif- islohotchisi bo`lib yetushuvida muhim omil bo`ldi. Keyinchalik bu ikki zabardast mutafakkir tomonidan nashr qilingan «Mulla Nasriddin» jurnalida bosilgan mutaassiblikni fosh etuvchi hajviy she`rlar va maqolalar Saidahmad ijodiga kuchli ta`sir ko`rsatdi, jurnal chiqa boshlagan 1906 yildan jurnalning doimiy mushtariysiga aylandi. Siddiqiy-Ajziy 1901 yilda katta taassurot, ijodiy va amaliy rejalar bilan Samarqandga qaytdi. U otasidan qolgan bog`ni sotib, pishiq g`ishtdan Ovrupo usulida maxsus maktab uchun bino qurdirdi. Bu jadid pedagoglari tomonidan ochilgan maktab uchun birinchi ovrupocha bino edi. Bu maktab Halvoyi qishlog`i va uning atrofidagi o`ndan ortiq qishloqlar uchun ma`rifat maskani vazifasini bajarib keldi. Bino kunchiqar tomonga qaratib qurilgan bo`lib, unda ikkita katta xona (har bir xona 40 o`quvchiga mo`ljallangan edi), yoqoch polli, shiftli, ikki xonada golland pechkasi bor edi. Maktabning tashqi peshtoqiga bino qurilgan 1903 yil sanasi g`ishtdan kungira chiqarib yozilgan. Xonalari keng, yorug`, havosi toza, derazalar ko`chaga qaragan. Maktab ochilgan yiliyoq butunlay yangi jihozlar: parta, doska, o`qituvchi uchun stol-stul, ko`rgazmali vositalar: kurrai arz (globus), turli xaritalar, rasmlar, kitoblar bilan ta`minlangan. Siddiqiy darslarni o`zi tuzgan

dastur, o`quv qo`llanmalari, haftalik dars jadvali asosida olib bergan, davomatni tartibga solish, o`quvchilar bilimini har kuni nazorat qilish uchun maxsus yo`qlama daftar jurnal joriy qildi. Maktabning dovrug`i nafaqat Halvoyi qishlog`iga yoki Samarqand viloyatiga, balki butun Turkiston o`lkasiga yoyildi. Maktabni ko`rgani, undan o`rnak olgani uzoq-yaqin joylardan muallimlar kela boshladilar. Maktabning hammani hayratga solgan yana bir xususiyati shunda ediki, sinfda o`zbek, tojik bolalari bilan birga rus bolalari ham o`qir edi. Rus tilini o`qitish ham yaxshi yo`lga qo`yilgan edi. Siddiqiyning sobiq o`quvchisi, Samarqand tibbiyot instituti professori marhum G. N. Aleksandrov bu maktab va uning o`qituchisi Siddiqiyni katta minnatdorchilik bilan shunday xotirlaydi: «U (Saidahmad Siddiqiy) bolalarni rus tili va adabiyotidan, shuningdek, o`zbek tili va adabiyotidan o`qitar edi. U bolalarni juda sevar edi, yumshoq tabiatli kishi edi. O`qituvchimiz darslarni qat`iy jadval asosida o`tkazar edi: bir kun rus tili, arifmetika, geografiya, tarix, tabiiyot fanlaridan dars o`tkazsa, ikkinchi kuni bu darslarning o`tish o`rnini navbat bilan almashtirar edi. Tabiiyot darsi bo`yicha u bizlarni Bulung`ur daryosi yoqalariga olib borar, tabiat manzarasi, har xil qushlarni ko`rsatar edi. Geografiya bo`yicha u bizga dunyodagi har xil mamlakatlar, daryo va ko`llarni ko`rsatar, globus bilan tanishtirar edi. U globusga jild yopgan holda juda ehtiyot bilan saqlar edi. Saidjon aka dars vaqtida o`qish uchun ruscha tekstlar berar, keyin esa o`kuvchilardan bu matnni o`zbek tiliga tarjima qilishni talab qilar edi. O`quvchilar nutqini o`stirish bo`yicha mashq o`tkazish uchun o`quvchilarni darsdan keyin olib qolar edi. Uning shunday ajoyib fazilatini alohida qayd qilish kerakki, u bolalardan tozalikka rioya qilishni talab qilar edi. Saidahmad Siddiqiy ta`lim-tarbiga oid suhbatlarning xilma- xil usullarini ustalik bilan qo`llar edi».1 Vaqt o`tgan sayin xalq o`rtasida bunday maktablarga nisbatan rag`bat oshib bordi. Endi faqat maktab ochish, o`qituvchilik qilish bilan cheklanish mumkin emas edi. Davr bunday maktablar uchun darsliklar yaratish, bolalarbop kitoblar yaratishdek dolzarb masalalarni kun tartibiga qo`ygan edi. Mahmudxo`ja Behbudiy, Siddiqiy-Ajziy, Abduqodir Shakuriy, Hoji Muin, Said Rizo Alizoda

kabi pedagoglar hamkorligida maktab darsliklari va qo`llanmalari bilan savdo qiluvchi «Zarafshon» nomli do`kon va kutubxona tashkil qiladilar. Bu davrda Samarqand maktablarida, asosan, Behbudiy darsliklari qo`llana boshlangan edi. Siddiqiy-Ajziy mana shunday oliy maqsad uchun 1912 yilda o`zbek va tojik tillarida «Mir`oti ibrat» («Ibrat oynasi»), «Anjumani arvoh» («Arvohlar yig`ini») dostonlarini yaratdi. Bu asarlarni Turkiston o`lkasida nashrdan chiqarish mumkin bo`lmadi, ular 1912 yilda muallifning hammaslaklari Jalil Mamadqulizoda va Aliakbar Toyirzodaning yordamida «Mulla Nasriddin» jurnali matbaasida bosmadan chiqariladi. Har ikkkala doston ham ilm-ma`rifatni ulug`lash jaholatni, mutaassiblikni qoralash haqida. Siddiqiy millatning istiqbolini ilm-fanni, davlat tili va qonunini egallashda deb biladi: Do`rt ish bana bundin erdi maqsud, Bundin o`la xalq baxti mas`ud. Ilm ila olmoq fununni, Davlatni, lisonni va zakunni. Har qavm bulardin o`ldi mahrum, Istiqboli holidin o`lur shum... Har qochki lisonni cho`g` bilursan, Dunyoda azizroq o`lursan. Saidahmad Siddiqiyning ushbu dostonlari Turkiston ziyolilariga kuchli ta`sir ko`rsatdi. O`zbek va tojik shoiri Toshxo`ja Asiriy (1864-1915) «Mir`oti ibrat» asaridan nihoyatda ta`sirlanganligini, doston uning kulbasini nurga to`ldirganligini «Ibrati Asiriy va javobi «Mir`oti ibrat» Ajziy Samarqandiy» dostonida alohida ta`kidlaydi. Siddiqiy faoliyatini qo`llab-quvvatlovchilar bilan bir qatorda uning bunday millatparvar ishiga to`g`onoq bo`luvchilar ham ko`payib, ularning ta`qib va tazyiqlari kun sayin ortib bordi. Bu gal ularning dashnomlari, haqoratlari,

umuman usuli jadid maktablariga, ularning tashkilotchilari Mahmudxo`ja Behbudiy, Abduqodir Shakuriy, Siddiqiy-Ajziy va uning «Anjumani arvoh», «Aynul adab», «Mir`oti ibrat», «Ganjinai hikmat» asarlariga qaratildi. 1914 yil 3 yanvar kuni Ulug`bek madrasasi jome`sida juma namozidan keyin muazzin Mulla Abbos 5-6 ming namozxon oldida hammaga tushunarli tilda shu mazmunda uzoq ma`ruza qildi: «Usuli jadid maktabida bolalar dinsiz bo`lub yetishadurlar. Uning muallimi va homiylari ham dinsiz kofir kimsalardur. Mana shunday maktablarga har kim o`z bolasini yuborsa, o`zi kofir, xotini taloq!» Bu nihoyatda og`ir aybnoma edi. Bu tarixiy voqea munosabati bilan turk dunyosinnig mashhur matbuot organlari Behbudiyning «Oyna», Jalil Mamadqulizodaning «Mulla Nasriddin» jurnallarida Siddiqiy Ajziyning mutaassiblarni fosh etuvchi kinoyalarga to`la she`rlari bosilib chiqdi. «Mulla Nasriddin»da bosilgan she`rida shunday istihzo so`zlar bor edi: G`ayrat-la qamab maktabi savtiylari, hayhot, Bu zumrai nodonlaringa «shukr», Xudoyo! Haq so`ylayan insonlari takfir edajaklar, Iymonli musulmonlaringa «shukr», Xudoyo! Milliy uyg`onish davrining otashin publitsisti Mirmuhsin SHermuhamedov «Afandim samarqandliklar!» deb boshlanuvchi maqolasida maorif fidoyilarini mutaassib ulamolardan himoya qilishga da`vat etadi. Unda shunday chaqiriq so`zlari bor edi: «Afandim samarqandliklar! Bugun behamiyatlig`ingiz maydoni jaholatda muboriz talab qilur. Yo`q esa, bir zo`rg`ina jamiyat orasida bir xoin millati islomg`a haqorat zabonin tebratub, otig`a mag`oyir nutqlar so`zlab, sizlarning nomusingizni xoki mazallatg`a qo`shibdur. Bechoralar, olti ming chamasida ekansizlar, orangizda birgina diyonatparvar chiqib, ul xoin badbaxtga muqobil o`lub bir so`z ham demasdan, o`z xohishingizcha ul majmua orasidan taralub chiqg`oningiz millati islomg`a haqorat emasmu?! Ajabo, ijtimoiy

muzokarada muhtaram «Oyna»furushimiz ham yo`qmu ekan yoki bo`lsa ham gurba (mushuk) dan qo`rqg`on mush(sichqon) kabi qaysi bir kovakda qaltirab turdimukin? Muhtaram «Oyna»furushlarimiz millat terazasin tuzatmoq bo`lg`onlarida taraqa-turuqlari Surayyodan ham yuqorida ko`runur edi». Na chora, maqola muallifi hammaslaklari, samarqandlik jadid birodarlarini himoya qilishda bir oz sustlik qilgan «Oyna» jurnali muharriri va tahrir hay`ati a`zolariga ham qattiq tegib o`tadi. Saidahmad Siddiqiy o`z maktabiga mohir pedagog Ismatulla Rahmatullayev(1883-1962)ni matematika o`qituvchisi vazifasiga taklif qildi. U usuli jadid maktablari tarmog`ini kengaytirib bordi: Samarqand viloyatining turli tumanlarida yangi maktablar ochishga o`qituvchilar tayyorlash ishiga rahbarlik qildi. 1918 yilda Samarqandda Turkiston musulmon dorilfununi (hozirgi O`zMU)ning sho`basi ochildi. Siddiqiy Ajziy va Hoji Muinlar Behbudiy rahbarligida ushbu sho`bada o`qituvchilik qildilar. Shu bilan birga, o`zi bino qilgan maktabda umrining oxirigacha muallimlik qildi. U «Xizmat ko`rsatgan o`qituvchi» unvoniga sazovar bo`ldi. Atoqli pedogog va shoir Siddiqiy-Ajziy 1927 yilda vafot etdi. Saidahmad Siddiqiy o`z safdoshlari jadid mutafakkirlari kabi qatag`onga uchramadi. U qatag`onning avj pallasiga yetib kelmadi, ammo uning asarlari, xotirasi qatag`onga uchradi. Uzoq vaqt uning asarlarini nashr etish, 1960 yillarga qadar uning haqida biror fikr aytish ancha qiyin kechdi.

O'xshashlar

Siddiqiy Ajziy hayoti va ijodi

O`zbekistonda 1917-1924 yillarda maktab va marifat

Ilk mustamlakachilik davri adabiyoti

Саид Аҳмад ижоди

Vadud Mahmud