Vadud Mahmud - Adabiyot - Referatlar

Vadud Mahmud

Yuklangan vaqt:

10.09.2022

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

42.5 KB

Ko'chirib olish

Vadud Mahmud Reja: 1. Hayoti va ijod yo`li 2. Shoir va munaqqid Vadud ijodida siyosiy tuzumning ta`siri

O`tgan asr o`zbek adabiy va teatr tanqidchiligida sezilarli iz qoldirgan siymolardan biri samarqandlik shoir va munaqqid, tojik tili grammatikasi muallifi Vadud Mahmuddir(1898- 1976). U o`z davrida sho`ro mafkurachilari va komfirqa tomonidan keskin ta`qib qilindi, madaniyatchilar qurultoyida Cho`lpon, Fitrat, Elbek va boshqalar qatori ma`naviy kaltaklandi, quvildi. Vadud Mahmud o`zbek adabiyotiga ko`pgina zamondosh va tengdoshlari qatori madrasa ilmi bilan kirib keldi. Uning badiiy-estetik qarashlari xususiy mutolaasining kuchliligi tufayli o`ziga xos tarzda shakllangan edi. Keyinchalik turk hamda rus adabiyoti va adabiyotshunosligi bilan kengroq tanishuvi natijasida dunyoqarashi yanada kengaydi. Mahmudxo`ja Behbudiy, Mardonqul Shomuhamedov yangi ijtimoiy hayot bilan tanishtirgan bo`lsalar, Fitrat uni ma`rifat, madaniyat va adabiyotning mutlaqo yangi olamiga olib kirdi... Vadud Mahmud Samarqand viloyati Yuqori Darg`om tumanining Toyloq qishlog`ida Mahmud Pirmuhamedov va Anvara Pirmuhamedova oilasida tug`ilgan. Yetti yoshida otadan yetim qolgach, onasining Rajab amin qishlog`idagi hovlisiga ko`chib boradilar. O`z so`ziga qaraganda, ularning 12 tanob yeri, bir sigir va ikki bosh qo`yi hamda bog`i bo`lib, singlisi Sabohat, jiyani Munira va Hamid uning qaramog`ida yashaganlar. U Rajabamindagi muallim Abduqodir Shakuriyning maktabida, uning rafiqasi Roziya otin va shaxsan Shakuriyning o`zidan ta`lim oladi. 1912-1913 yillari ustozi Shakuriy Istanbulga borib, maktab ishlari bilan tanishib qaytadi. Ustozi Tur kiyadan keltirgan adabiyotlarni o`qib, turk nasr va nazmidagi yangiliklar bilan oshno bo`ladi. «Shakuriy turk-tatar mafkurasini juda hurmat qilib, ularning mafkurasi ta`sirida edi. Ularning fanini il g`or hisoblar edi», deydi V.Mahmud. U qozi Haydarbek Abusaidovdan ham saboq oladi. Chamasi, 1915-1916 yillari Shahrisabzda o`qituvchilik qilayotgan Fitrat Shakuriy bilan fikrlashgani keladi va yosh Vadud bilan tanishadi. Buxoro va Samarqand yoshlari orasida ancha mashhur bo`lgan Abdurauf Fitrat va muallim Ismoil Sadriy bilan birodar tutinishi natijasida ulardan shoir Muhammadaminbek Yurdaqul she`rlari va ismi noma`lum adibning

«Buyuk Turon» romanini olib o`qib chiqadi. «Biz Muhammad a minbek she`rlarini qo`shiq qilib aytar edik», deydi Vadud Mahmud ko`rsatmalaridan birida. Shu davrda Abduqodir Karimov, Akobir Shomansurov kabi ma`rifat fidoyilari bilan do`stlashadi. Bu ijtimoiy-adabiy muhit Vadud Mahmudning tafakkuriga ta`sir ko`rsatmay qolmadi. 1917 yil kuz faslida Fitrat bir necha Samarqand va Buxoro yoshlari qatori uni Ufaga olib borib, Madrasai Oliyaga joylashtiradi. O`zi ham o`sha yerda 20-30 kun turib, ishni pishitib qaytadi. Mahmudiy 1918 yil bahor faslida tahsilni tugatib, maxsus hujjat bilan Toshkent ga keladi, so`ng Samarqandga qaytadi. Yoz oyigacha pedagogika kursida o`qiydi. 1919-1925 yillari o`qituvchilik qiladi. Ammo bu orada Buxnerning «Modda va quvvat» asari bilan tanishadi hamda ashaddiy materialistga aylanadi. 1919-1921 yillari komfirqaga kiradi va Samarqand shahar maorif bo`limiga mudir etib tayinlanadi. Taxminan, 1922 yili Jizzax shahar maorif bo`limi mudiri vazifasiga o`tkaziladi. 1923 yili Toshkentga kelib, O`rta Osiyo davlat universitetining iqtisod fakultetida o`qiydi. Oradan ko`p o`tmay Samarqand pedagogika institutiga mudir bo`ladi, ammo kimlargadir fe`li yoqmay qolgani uchun yana Samarqand maorif boshqarmasiga mudir etib o`tkaziladi. Vadud Mahmud 1930 yil 18 avgustda bergan ko`rsatmasida shunday deydi: «Ta`kidlashim kerakki, inqilob vaqtida mening mafkuram bir necha marta o`zgardi. Bolalik va o`smirlik paytimda diniy ruhda tarbiyalandim. 1917 yili «Modda va quvvat» bilan tanishib, din bilan aloqamni uzdim... Asta-sekin o`zim sezmagan holda Qur`on o`qish bilan shug`ullanib, ayrim sura-oyatlarning qiroati vaqtida yig`laydigan bo`ldim, shunday qilib, boshimda sallayu, yana dindor odam bo`lib qoldim». Abdurauf Fitrat 1919-1920 yillari Toshkentda yashagani, «Chig`atoy gurungi» uyushmasini rasmiy tashkil etib, «Tong» jurnalini nashr ettirgani ko`pchilikka ma`lum. Ana shu paytda u Vadud Mahmudni Cho`lpon, Elbek, Botu bilan tanishtiradi. Ular chin do`st, ayniqsa, Cho`lpon bilan ijodiy masalada o`zaro maslahatlashadigan maslakdoshlarga aylanadilar. (U Samarqandga qaytgach, «Chig`atoy gurungi»ning bo`lagini tashkil etadi.) Vadud Mahmud Toshkentdalik

kezlari Fitrat va Cho`lpon yordamida Munavvar qori Abdurashidxonov, Obidjon Mahmudov, Nabi Rasulov, Tolibjon Musaboev, Salimxon Tillaxonov, Laziz Azizzoda, Husaynxon Niyoziy, Saidalixo`ja Usmonxo`jaev, Eshonxo`ja Xoniy, Shohid Eson, Tangriqul Maqsudiy kabi vatanparvar ziyolilar bilan tanishadi. Buxoro in qilobidan so`ng Fitrat taklifi bilan Buxoroga borib, maorif sohasida faoliyat olib boradi. Buxorodan yana Sa marqandga qaytib, maorif bosh - qarmasida ishlashni davom ettiradi. Ammo allakimlarningdir ta`siri bilan 1923 yili vazifasidan nohaq chetlashtiriladi. Bu haqda Abdul hamid Sulaymon-Cho`lpon «Turkiston» gazetasida norozilik bildiradi. U shu yili firqadan o`z ixtiyori bilan chiqadi. 1925 yili Moskvaga borib, Adabiyot va san`at ins titutiga o`qishga kiradi. 1930 yil 22 avgust ko`rsatmalarida xotirlashicha, Moskvadalik paytida Muhiddinqori Yoqu bov, Abdul hay Tojiev, Shokir Sulaymon, Botu, Vosil Muhammadiev, Ishoq qori Karimov bilan uchrashib turadi. Xullas, Vadud Mahmudning Moskvadagi hayoti ajib tarzda kechdi: ilmga chanqoq bo`lgani uchun Turkiya elchixonasi bilan aloqa o`rnatib, elchixonadan 12ta turk adabiyotiga oid kitob oladi, «Hokimi milliya» gazetasi bilan kutubxonalar orqali tanishib boradi, Sharq xalqlari nashriyotida direktor bo`lib ishlayotgan Nazir To`raqulov yordamida turkcha kitoblarni mutolaa qiladi, Umar Xayyom bilan tanishadi. U yerdan 1926 yili Samarqandga keladi. Bu yerdagi ishlarini bitirib yana o`qishga qaytmoqchi bo`lganda, maorif komissari D.Rizaevning topshirig`i bilan «Maorif va o`qitg`uvchi» jurnalida mas`ul kotib lavozimida faoliyat olib boradi. Ammo oradan bir yarim yil o`tgach, mafkuraga to`g`ri kelmaydigan maqolalar e`lon qilding, degan bahona bilan ishdan chetlashtiriladi. 1928 yildan matbuot va maorif ishlaridan chetlashib, davlat nashriyoti va turli tashkilotlarda tarjimonlik bilan kun kechiradi. Ammo uning adabiy-badiiy quvvatini sezgan Cho`lponga o`xshagan do`st va zamondoshlari uni ko`proq badiiy ijod bilan shug`ullanishga yo`naltirishga harakat qiladilar.

Vadud Mahmud1919-1930 yillari Turkiston, Buxoro matbuotida faol ishtirok etadi. Cho`lpon, Fitrat ijodi haqida maqola-taqrizlar yozadi. O`zbek shoirlari, xususan, Cho`lpon va Fitrat ijodi haqida Abdurahmon Sa`diy bilan «Turkiston» va «Zarafshon» gazetalari sahifalarida bahs olib boradi. Sevimli adib do`stlari faoliyati haqida hali kuch olmagan bolshavoycha dunyoqarash nuqtai nazaridan emas, balki insonni kamolotga, go`zallik manzillariga chorlash nuqtai nazaridan fikr yuritadi. Chig`anoq ichiga yashiringan dur singari so`z og`ushidagi o`tkir va teran ma`nolar, parvozlantiruvchi, qalb larni porlatuvchi suluv timsollar, ramzlar, tashbehlar xususida fikr yuritadi. 1925-1928 yillari «Maorif va o`qitg`uvchi» jurnali, «Qizil bayroq», «Turkiston» gazetalarida bosilgan Fitrat, Cho`lpon, Siddiqiy-Ajziyga bag`ishlangan maqolalari, xususan, Cho`lponning «Buloqlar» to`plami, Fitratning «Chin sevish» va «Hind ixtilolchilari» piesalariga bag`ishlangan maqolalari fikrimizga dalil bo`la oladi. O`sha davrda unga «Qizil qalam» uyushmasida Cho`lpon ijodi haqida ma`ruza qilish topshiriladi. Vadud Mahmud o`z ma`ruzasida Cho`lponni tanqid etishga emas, balki uning ijodi badiiy xususiyatlarini kashf etishga intiladi. Shoir Oltoy va qalamkash Nosir Saidning 1930 yil 8-12 avgustda bergan ko`rsatmalariga qaraganda, Vadud Mahmud 1925 yilgi ma`ruzasini avval mumtoz shoirlar ijodini targ`ib qilishdan boshlagan. Boshqalarning eslashicha, u Mashrab ijodini Cho`lpon ijodi bilan chog`ishtirgan. Uning o`zi 1930 yil 23 avgustdagi ko`rsatmasida: «Menga Cho`lpon haqida ma`ruza qilishni topshirishdi, men Cho`lpon she`rlarining Mashrab she`rlariga o`xshash tomonlarini muqoyasa qilganimda, sho`ro ziyolilari dinni targ`ib etmoqdasan, deb ayblashdi. Men buni ataylab qilganim yo`q edi...», deydi. Shundan keyin uni adabiy jarayonga jalb etishmaydi. 1927 yil oktyabr oyida o`tgan O`zbekiston madaniyat xodimlari qurulto yida Cho`lpon bilan barobar unga ham qattiq hujum uyushtiriladi, javob berishi uchun imkoniyat berilmaydi va sho`ro xunveybinlari uni qurultoydan haydab chiqaradilar. Ana shu voqeadan keyin hamma narsadan hafsalasi pir bo`ladi...

V.Mahmudning faoliyatini zimdan kuzatib yurgan siyosiy boshqarma xodimlari 1930 yil 17 avgust kuni uning uyida tintuv o`tkazib, qamoqqa oladilar. Unga «millatchilik, aksilinqilobiy tashkilot faoliyati haqida davlat tashkilotlariga xabar bermaganlik, bahoizm bilan shug`ullanganlikda» ayb qo`yadilar. OGPU hay`ati qoshidagi maxsus kengash 1931 yil 3 oktyabrda uch yil mehnat tuzatish lagerlarida va qo`shimcha ravishda yana uch yil mobaynida Qozog`istonda ishlashga majbur qiladi. U uch yil Toshkentda hibsda bo`lgach, Olmaotaga surgun qilinadi. 1936 yil oxiri - 1937 yil boshlarida surgundan qaytib keladi. Lekin oradan yil o`tmay, 1937 yil 18 avgustda «Milliy ittihod»ning faol a`zosi, o`tmishda aksilinqilobiy, millatchilik tashviqoti olib borganlik, mashhur millatchi Ismoil Sadriy bilan aloqadorlikda» ayblanadi va 10 yilga Arxangelsk viloyatidagi Kargopol tutqungohiga surgun qilinadi. 1944 yili mazkur tut qungohda u mahbuslar orasida bahoizmni targ`ib qildi, degan ayb bilan yana 10 yilga hukm qilinadi va muddatni 1959 yili tugatib, Samarqand ga qaytib keladi. Chaqimchilar Fitrat, Cho`lpon Toshkent va Samarqandda yashagan paytlari doim ularning uyida yozuvchilar, san`atkorlar, o`qituvchilar va talabalar bo`lganini, bahor, yoz, kuz faslida o`tkaziladigan bu allaqanday tashkilot yig`inida Vadud Mahmud ham ishtirok etganini ta`kidlaydilar. Ammo Vadud Mahmud 1930-1931 yillari o`tkazilgan barcha tergov jarayonlarida o`zining maxfiy tashkilot a`zosi bo`lmaganini, bunday tashkilotni bilmasligini aytadi. 1937 yili esa, biron marta tergov o`tkazilmay, to`g`ri Kargopol mehnat tuzatish lageriga jo`natib yuboriladi. U qo`yilgan aybni ham, jazo muddatini ham o`sha yerda eshitadi. GPU xodimlari u saqlanayotgan xonaga M.Ismoilov degan yosh talaba yigitni «quloq» sifatida biriktiradilar. U 1931 yil 14 fevraldagi chaquvida shunday xabar beradi: «Men bilan bir xonada Vadud Mahmudov va Saidnosirxon to`ra Kamolxonto`raev o`tirishibdi. Mahmudov men bilan suhbatda shunday dedi: «1923 yil yoki undan avvalroq Samar qand ijroiya qo`mitasi yoxud Samarqand KPT(b) viloyat fir qa qo`mitasi kotibi Shermuhamedov (yoki Toshmuhamedov) meni tashkilotga a`zo bo`lish uchun taklif etdi, men rozi bo`ldim, lekin a`zolikka o`tmadim, buni

tergovda yashirdim... GPU xodimlari mening uyimni tintish vaqtida bir xatni topishni eplay olmadilar. Bu Cho`lpon qo`li bilan yozilgan maxfiy xat edi, men uni Qur`on ichiga yashirib qo`ygan edim». Tergov ataylab bir yo`nalishda o`tkazilgan, ya`ni uni «Milliy ittihod» tashkilotining a`zosi sifatida ayblashga qaratilgan. Shu sababli M.Ismoilovning xabari ularga juda asqotgan. Biroq qaysar mahbus o`z so`zida turib oladi. Vadud Mahmud surgun muddatini o`tab qaytib kelgach, 1959, 1961, 1963 yillari tegishli tashkilotlarga murojaat qilib, 1930 va 1937 yillardagi GPU va NKVD hamda Arxangelsk viloyat sudining hukmlarini bekor qildiradi. Shundan so`ng Samarqanddan Dushanbaga ko`chib ketadi. Ilmiy-badiiy ijod bilan shug`ullanadi. «Farhangi zaboni tojik» lug`atini tuzishda faol ishtirok etadi. Muallimi Abdulqodir Shakuriy haqida xotira-qissa yozib, e`lon qiladi. Sho`rolar hukumati Munavvar qori Abdurashidxonov, Mahmudxo`ja Behbudiy, Turor Risqulov, Nazir To`raqulov, Cho`lpon, Abdulla Qodiriy, Fitrat, Elbek, Qayum Ramazon, Bo`lat Soliev, Miyonbuzrug Solihov va boshqa ko`pgina ziyolilar qatori Vadud Mahmudni ham nohaqdan nohaq jabrladi, ammo uning qalbidagi xalqqa, Turkistonga muhabbatini so`ndira olmadi. U o`zbek madaniyatida o`ziga xos ilmiy salohiyatga ega adabiyotshunos, munaqqid sifatida qold

Adabiyotlar ro`yhati 1. А d а biyot n а z а riyasi. Ikki jildlik.-T.: «F а n», 1978-1979. 2.Arastu. P о etik а . А hl о qi k а bir-T.: «Yangi а sr а vl о di», 2004 3.V а lixo`j ае v B. O`zb е k а d а biyotshun о sligi t а rixi.-T.: «O`zb е kist о n»,1993. 4.Sult о n о v I. А d а biyot n а z а riyasi.-T.: «O`qitvvchi», 2002. 5.Fitr а t. А d а biyot q о id а l а ri.-T.: «O`qitvvchi»,1995. i.

O'xshashlar

Vadud Mahmud - hassos munaqqid

Fitrat Cho`lpon Vadud Mahmud Abdurahmon Sa`diy Otajon Hoshim Sotti husayn adabiy - tanqidiy jarayondagi faoliyati

Mahmud Koshg‘ariy va uning “Devonu lug‘atit turk” asari

Mahmud Kоshg’ariy va uning Dеvоnu lug’оtit turk asari haqida

Mahmud Koshg‘ariy va uning “Devonu lug‘atit turk” asari 2