Олмош суз туркуми (xalq og`zaki ijodida qo'llanilishi ) - Adabiyot - Referatlar

Олмош суз туркуми (xalq og`zaki ijodida qo'llanilishi )

Yuklangan vaqt:

10.09.2022

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

81.5 KB

Ko'chirib olish

Олмош с ў з туркуми (достонлар тилида) Reja: 1. Olmosh so`z turkumi haqida ma’lumot. 2. Olmoshning ma’no turlari 3. Xalq og`zaki ijodida olmoshning qo’llanishi

Достонлар тилида кишилик олмошлари бирлик ва кўплик сонларда ман (А.i=2; Р.i=1) (мен) (А.i=425; Р.i=106) - биз (А.i=65; Р.i=3) , сан (А.i=1; Р.i=1) (сен) (Р.i=101) - сиз (А.i=10; Р.i=9) , у (А.i=66; Р.i=42)- улар (А.i=21; Р.i=9) қўлланилади ва улар қуйидаги стилистик мақсадларни ифодалаш учун хизмат қилган: 1.Ота-она, эр-хотин, бир-бирларига жуда яқин кишилар, ака-укалар суҳбатларида сенсираб мурожаат қилинган. «қипчоқлар бир замонлар ҳатто отасини сенлаган. Оналарини сенлаш баъзи жойларда ҳозир ҳам бор. Қ озоқ ва қирғизларда бу одат бугунгача ҳам давом этади 1 ». Демак, сенсираб гаплашувлар достонда ҳурматсизликни к ў рсатмаган. Масалан: Эна, сен девнинг макони деб билмай айтгансан (Рус.395). От с ў ймоқни, ака, мен дан к ў расан, // Аввал сен отингни с ў йиб берасан (Алп.140). 2. Мурожаат ва ундошларда сенсираш андишасизлик, тарбиясизлик, менсимаслик, дағаллик каби маъноларда ишлатилган. Сен кўсанинг мендан ўлгинг келдими? // Ё билмайман кунинг охир бўлдими? (Рав.41). Менинг юрган юришимни // Аҳмоқ, сен кимга менгзадинг? (Алп.106). 3. Тингловчига ҳурмат нуқтаи назаридан сиз олмоши ишлатилади: Отни чопдим тинмай дала-саҳрога // Мен сўз айтай сиздай қоши қарога (О.43). Бундай қўлланиши, асосан, юқори табақа кишиларга, ёрга мурожаат қилинганда қўлланган. Тақсир, мен билмайман. Сиз Орзигул ишқида куйган бўлсангиз, мен болам дардига куйганман, - деди (О.43). Подшойим, бизлар сиз га арзга келдик (Рав.59). Аё шоҳим, сиз га айтар арзим бор, // Олмадайин сўлган чўлдай тарзим бор (Алп.33). 4. Биз олмоши мен, сен, улар маъносида, яъни учала шахс маъносида ишлатилади 2 . Биз ҳар қайсимиз битта-битта қўрғоннинг эгасимиз (Рус.356) (учала шахс маъносида). Эна, йўлдан урма; нима бўлса борамиз. Қандай жондор 1 Йўлдошев K. «Алпомиш» талқинлари. - Тошкент, 2002.- 160 б. 2 Ўзбек тили грамматикаси. 1том, - Тошкент:Фан, 1975.- 335 б.; Суяров И. Местоимение в современном узбекском литературном языке: Автореф.дис.канд.фил.наук. - Самарканд, 1965. -с.9.

бўлса ҳам, биз индамасак, томоша қилган одам билан бекорга бўғиша бермас (Рус.394) (Мен ва сен маъносида). Биз лар бориб подшога бир маслаҳат қилайдик, ундан кейин сенга буюрамиз, сен унгача турасан, - деб туриб кетдилар (Рав.59) (Мен ва у маъносида). 5. Матнда эгалик ва шахс-сон қўшимчаларининг қўлланиши КОнинг тушиб қолишига сабаб бўлади. Масалан: Асл гавҳар поралардан, // Хизматкор, фуқаролардан, // Халолхўр бечоралардан, // Барисидан жудо бўлдим (Рав.57) ( I шахс бирлик маъносида). Кейин пушаймон қиларсан, - деб қолди (О.5) ( II шахс бирлик маъносида). Бунинг эгасини топармиз, деб қаерини қараймиз (Рус.394) ( I шахс кўплик маъносида). 6. Мен, сен олмошларининг ман, сан шакллари ҳам учрайди. қўлда қиличим бўлганда, // Нима жон бор эди сан да! (Рав.58). Савоб учун бергин энди ўғлингни, // Сан га берса бу лаганда пулини (О.4). 7. Тингловчига ҳурмат юзасидан мен олмоши ўрнида биз олмоши ишлатилиб, камтарлик, ҳайрихоҳлик маъносини беради. Масалан: Неча-неча насянгдан куйганман, // Ҳарна берсанг, тўрам биз га нақ яхши (Рав.47). Бир юртнинг тўраси элнинг қўчқори, // Биз нинг учун келган бир эл номдори (Рав.49). Биз нинг ёрни қўрган борми? // Ёр дарагин берган борми? (Рав.30). 8. Кишилик олмошларининг ҳар учала шахсида бирликларига жўналиш келишигининг қўшимчаси [ -га ] қўшилганда ўзгариш юз беради: маған (А.i=1) , саған (А.i=1) , уған (Р.i=1) 3 . ўған қурбон мендай ойимнинг жони (Рав.429). Тилинг бўлса, хап бергин сен маған (Рус.402). қай тарафда бўлар? Йўл бошқар маған (Рус.414). Бу сўзларни айтдим, ёш ўғлон, саған (Алп.319). Бу хилдаги ўзгариш фонетик ҳолатлар билан боғлиқ бўлиб (мен+га, мэн+гэ, сан+ға, о+н+ға) сўнгра мураккаб метатеза ҳодисаси юз берган (ма+ғ+ен, са+ғ+ан, о+ғ+ан сингари). 9. III шахс бирлик кўрсаткичи ул (А.i=140; Р.i=6) , ан (А.i=9) шаклида қўлланган: " III шахс бирлик формаси Навоий ва Бобирда у ва ул шаклида, келишик ва эгалик билан турланганда ун, ан, он (ундан, анга, ондин) кўплик 3 Ражабов Н. Ўзбек шевашунослиги. -Тошкент, 1996.- 179 б.

билан турланганда алар, олар, онлар тарзида ишлатилади 4 . Масалан: Жуда номдор элиши ул келган бойлар (Алп.40). Нима деб амр этсанг ани берайин (Алп.45). Бир облого етгай анинг ноласи (Алп.45). Шундай бўлди анга ҳақнинг фармони (Алп.163). 10. Кишилик олмош -дай, -дек, -дайин, -дағачоқ 5 қўшимчалари билан ҳам келади. Масалан: Болам дедим сендай эсли фарзандни, // Ўлигимга эга сендай ул бўлар (Рав.23). Баракалла, сиздайғачоқ ёлғиз ул, // Оёғимда кунда, бўйнида бор ғул (Рус.433) (кесатиқ, жиноя маъносида). қай тарафдан бунда қолар аждаҳар? // Чирпиниб турибди мендайин шунқор (Рус.399). Танимайсан мендайғачоқ кишингни (Алп.236). Кўрсатиш олмошлари шахс ва нарса-буюмларни кўрсатиш, таъкидлаш йўли билан аниқланади. Бу, шу, у, ўша кўрсатиш олмошлари кишилик олмошларига нисбатан мавҳумлиги билан ажралиб туради. Кўрсатиш олмошларининг ўзига хос хусусиятлари билан бир-биридан фарқланади. Бу ҳолат достонлар тилида кўзга ташланади: 1. Бу, бул олмоши яқиндаги нарсани кўрсатиш учун хизмат қилади. Бул кампирга меҳрибонлик қилади (Алп.44). Бу мазгилда, кампир, нима қилади (Алп.48). Бу олмоши кўплик ва келишик қўшимчаларида турланади. Шу билан бирга, бир н орттирилади. Айрим ҳолатларда, олмошларнинг бошидаги б - м тарзида талаффуз этилади: муни (А.i=12; Р.i=1) , мунинг (А.i=9; Р.i=2). Масалан: Муни кўриб тўрасининг орқасидан югурди (Рав.54). Алпомиш шунда ухлаб ётибди, ухлаб ётганеридан бунинг ҳам руҳини танидан олди (Алп.91). Мунинг ўзи шундай сағир болади (Алп.368). Агар берсам мунга гавҳар тахтимди (Рав.48). 2. ў - ул предметни ажратиб кўрсатиш учун қўлланса, шу - шул илгаридан сўзланган нарсага диққатни жалб этиш учун қўлланилади: Тақдир шул, оқ уйлига борайик (Тўл.132). ўл сабабдан мендай ининг бузлади,// Шул ўзбекнинг қизин олиб берасан (Алп.58). 4 Иброҳимов С. Ўзбек тилининг Андижон шеваси. -Тошкент: Фан, 1967.- 156 б. 5 - дайғачоқ қўшимчаси –дайин, -дай қўшимчалари бир варианти.

3. "Халқ оғзаки ижодиёти материалларида ҳам кўрсатиш олмошининг шул шакли ишлатилади: Шул кийгизди майин кўйлакни // Боз бостириб кийди бел қиш телпакни (Алп.67) Бул, шул, ул, кўрсатиш олмошлари –доқ, -доғ 6 ” -дай, -дайин, -дайғачоқ қўшимчаларини қабул қилади: мундайғачоқ (А.i=4) , бундайғачоқ (А.i=2; Р.i=1) , шундайин (А.i=30). Масалан: Икковига зарар етмай // Шундайин айрилиш бўлди (Тўл.143). Мундайғачоқ ахмоқ бўлгани наси (Алп.120). ўндай бўлса, менда бир от бор, икковимиз минайик (О.55). Эр йигитсан, бундайғачоқ бўлмагин (Алп.310). 4. Ўша кўрсатиш олмоши аниқ предметларни кўрсатиш учун ишлатилади ва шў шаклида учрайди. Шў вақтида вақти етиб, ойин битиб // Хуройим ўғил туғди (Рус.356). Шў – тоғда кўринган қора дарахт Бужул шаҳри экан.. (Рус.403). 5. Ана, мана сўзларига бу, у кўрсатиш олмошлари қўшилганда фонетик ўзгариш анов (Р.i=7) , анови (Р.i=3) , манов (Р.i=1) , манови (Р.i=1) тарзида ишлатилади 7 . Масалан: Анов болага қара, тўлган камоли бор, ойдай жамоли бор, элдан зиёд ақли бор (Рав.58). Сизлар ҳу анови ерга бориб туринглар..(Ой.15). Чўли бозор, мис бозори // Манов пишиқ ғишт бозори (Рав.32). Анов чангиб ётган ун бозори, нариги қўқиб ётган юн бозори, ҳу анови дўкон туп бозори.. (Рав.34). 6. Суҳбатдошларнинг нутқ вазиятига қараб КОлари предмет тушунчасини ифодалашга хизмат қилади: Энди Рустам ҳам тушуниб қолди: бир нима олар бўлса ёнидан пулни чиқариб беради; у одам ҳам индамайди, қўли билан нимани кўрсатса, пулига яраша шундан олиб беради (Рус.405). Бугун тегди бизга ёрнинг нусхаси // Қайда экан муни тиккан устаси (Рав.25). 7. Бирор ҳодисани ортиқ таъкидлаб кўрсатиш учун эгалик аффикси қаватлаб қўшилади 8 . Масалан: Равшанбек кўриб бораётир, бир ҳовлидан униси яхши, ундан униси яхши: (Рав.23). 6 Ражабов Н. Ўша асар. 186-бет. 7 Ўринбоев Б., Ўринбоева Д. Ўша асар, 121 б.; Ражабов Н. Ўша асар, 187 б.; Иброҳимов С. Ўша асар, 160 б. 8 Иброҳимов С. Ўша асар, 160 б.; Иброҳимов С. Айрим олмошларнинг эволюцияси масаласига доир // Ўзбек тили ва адабиёти,1960.- №5.- 60-62 б.

8. Бир нарсани иккинчи нарса билан тенглаштириб ёки ўлчаб кўрсатиш учун кўрсатиш олмошларига - ча қўшимчаси қўшилади: Менинг билан шунча сўзни қилгунча,// Бешикдан ўғлингни олсанг бўлмайми? (О.65). Мунча қочиб, бизни халок қилдинг, деб (Алп.267). 9. «–дай бўлса» воситалари билан бирга келиб, сўзловчини олдинроқ бўлган воқеани эслатиб, янги фикрга эътибор жалб қилиш учун ишлатилган: ўндай бўлса , тезроқ жўнат, бўйингдан (Рав.62). Сўроқ олмошларининг достонлар матнида қўлланилишининг ўзига хос белгилари мавжуд. 1. Нима, нача, нечта, қайси СОнинг қисқарган не (А.i=151;Р.i=48) шакли ишлатилиб, “фольклорда бу не нинг нэ шакли ҳам учрайди 9 ” ва қуйидаги маъноларни ифодалайди. а) ўтган воқеани аниқлаш, таъкидлаш маъноси . Масалан: Не сабабдан аввал кулдинг, гул юзми? (О.46). На бўлди, Рустам келмади (Рус.385). (не сабабдан // нима сабабдан; на бўлди // нима бўлди). б) нарсанинг миқдорини аниқлаш маъноси. Не гўзаллар кўзин ёшлаб боради, // Қоражондан баригина қилади (Алп.164). в) сўзловчи учун номаълум, ноаниқ нарсани етарли даражада кўрсатиш маъноси. Не бет билан Қўнғирот элда юраман? (Алп.344). (не бет // қайси бет) г) узоқроқдаги нарсаларни аниқлаш маъноси. Эна, - дейди, - на ерларга борамиз (Рус.391) (на ер // қайси ер). д) таажжуб маъноси. Масалан: Мундайғачоқ аҳмоқ бўлгани не си, // Боғонағи сўзимни айтманг турама (Алп.120). е) ҳаракат белгиси маъноси. Сен тўрангдан хабар олсанг не бўлди?! (Рав.54) (не бўлди-нима бўлди). Мен ўлган сўнг отам келиб натади? (Рав.61) (натади-нима қилади). 9 Иброҳимов С. Ўша асар, 168-бет.

ж) бир сўзи билан қўлланилиб, гумон маъноси ифодаланади. Не бир эрлар, во Равшан, деб келар-а (Рав.62). (не бир-қайси бир). Не бир ботир деганлар, // Дустуман бўб йиқилиб (Рав.93). з) предмет белгисини ифодаловчи, қайси, қандай олмошига яқин вазифасида ёки боғли қуршовда « зўр» маъноси ишлатилади. ўмуровли не полвонлар, // Йиқилди майдон ичинда (Рав.90) (не полвонлар-қандай полвонлар). Не йўлларни тўзон тутди (Алп.70) (не йўллар-қандай йўллар). Шу ерда турганларнинг кўпи эт-петидан тушиб, ақли шошиб, эсидан адашиб, не ботирман деганлар туролмай эмаклашиб, бари бирдай чувлашиб қолди (Рав.89) (не ботирман-зўр ботир). Не // на СО эгалик, келишик ва сон билан турланиши мумкин: несин (Р.i=3). Ўлганнинг несин қиларсиз тамоша, // Йўл беринглар, тамошабин жонларим! (Рав.54). Не // на шакли кесимлик –дир қўшимчасини олиши мумкин. Масалан: Сабаб надир , бир саломга келмадинг? (О.64). Сабаб надир , қон йиғлайсиз, энажон? (О.10). (Не // на + учун) қолипининг ҳосиласи фонетик ўзгаришга учрайди: нечук (А.i=2;Р.i=1). Масалан: Нечук сафар қилдинг тоғлар орага (О.18). Нучук энди айшу ишрат айлайин (Рав.14). Султон деди, нечук бахти қораман (О.79). 2. Қайси сўроқ олмошининг қисқа қай (А.i=6) шакли қўлланади: Қай бетиман Султон элга келади?! (Рус.361). Ростин айтгин қай шаҳарга борасан? (Алп.200). Қай тарафдан бунда келар аждаҳор? (Рус.399). 3. Қаерга, қаерда, қаердан олмошларнинг ҳам қай, қан варианти ишлатилади 10 . қайда жойинг бўлса, энди борасан (Алп.310) (қайда // қаерда). Йўл бўлсин, карвонлар, қайда борасан? (Алп.200) (қайда // қаерга). Рустам сифат болам, қайдин бўласан? (Рус.378) (қайдин // қаердан). Зулфи зарафшоним, қайдан бўласан? (Рав.47) (қайдан // қаердан). Банди бўлмадим майдонда, // Мендай банди бўлган қанда ? (Рав.58) (қанда // қаерда). 10 Қаранг: Иброҳимов С. Ўша асар, 169-бет.

4. Қандай, нима сўроқ олмоши иш-ҳаракат ва ҳодисани аниқлаш учун ишлатилса, қилиб равишдошни қўшиб, қўшма олмош сифатида қўлланилади: қайтайин (А.i=6; Р.i=1) , найлайин (А.i=5; Р.i=3). Бу вақтда олмош фонетик ўзгариш билан қисқаради. Масалан: қалмоқ хони шундай қилди, қайтайин (Алп.214) (қайтайин // қандай қилай). Ўз отаси қайтиб қизин олади (О.8) (қайтиб//қандай қилиб). Гулистондай Орзижонни найладинг ? (О.43). (найладинг// нима қилдинг). Ғайри-ғайри жойа келдим, найлайин // Кун тушмаган сойа келдим, найлайин (Рав.20) (найлайин // нима қилайин). Сўроқ олмоши орқали кўплик категорияси ҳосил қилинади, бунда қанча (А.i=78; Р.i=19) , неча (А.i=220; Р.i=36) олмош сўроқ маъносини эмас, балки ноаниқлик, кўплик, тахминий миқдорни ифодалайди: Қанча сўқим, қанча қуйни сўйдирди// Неча ердан энди, учоқ уйдирди (Рус.444). Неча вақт мен эдим қўнғиротда султон (Алп.228). Ўзлик олмоши ўз сўзининг матнда ўзавон шаклида учрайди ва турли хил модал жилолар ифодалаш учун хизмат қилади: Орқаравон эшитиб, шу мусофир бойларда бир қиз бор эмиш, деб булар ҳам ўзавонда маслаҳат қилади (Алп.24). қалмоқ тарафига қараб, йўлда ўзавонига бу гапларни айтиб кетиб бораяпти (Алп.219). Йўлга кириб ўзавонда калма айтиб жўнай берди (Алп.99). Белгилаш олмоши ҳар нима- ҳарна (А.i=2; Р.i=6) «ҳар хил нарса», «ҳамма нарса» маъносини ифодалаб, бирор фикрни кучайтириб, таъкидлаб кўрсатиш учун ишлатилади. Матнда унинг қисқарган шакли ҳам қўлланади: Ҳарна дардин карвонларга айтади (Алп.200). Олиб қайтсам шоҳнинг қизин миндириб // Ҳарна десам айтганимга кўндириб (Рус.413). Ҳарна йўқу борим, сенга йўл бўлсин? (Рав.12). ўмуман, олмошлар ўзбек халқ достонлари тилида самарали ишлатилиб, услубий роли беқиёсдир. Олмошларнинг деярли барчаси тортилиши ҳодисасига учраб, бунда сўз шаклларини бутун бир бўғини ёки айрим унли, ундош фонемалар туширилиб талаффуз этилади. Бу ҳодиса

оғзаки ижро жараёнида маънога путур етказилмаган ҳолда, талаффузни мукаммал даражада осонлаштиради.

ФОЙДАЛАНИЛГАН АДАБИЁТЛАР: 1. Абдуллаев А . Кўмакчилар ёрдамида сўз бирикмаларида ифодаланган синтактик муносабатлар // ЎзДў асарлари , Янги серия № 91. – Самарқанд , 1958. -167 – 186 б . 2. Абдуллаев А. Ўзбек тилида экспрессивлик ифодалашнинг синтактик усули. -Тошкент: Фан, 1987. - 86 б. 3. Абдуллаев Ф. Ўзбек тилининг ўғуз лаҳжаси. -Тошкент, 1978. – 102 4. www.ziyonet.uz 5. www.kasu.uz

O'xshashlar

Olmosh so`z turkumi (dostonlarvaxalq og`zaki ijodida)

Xalq dramasi qo‘g‘irchoq teatri, og`zaki dramma va boshqa janrlari ijro san’ati.

O'zbek adabiyotining taraqqiyot bosqichlari Qadimgi og`zaki yodgorliklar

Eng qadimgi adabiy yodgorliklar. Og`zaki va yozma yodgorliklar

Достонлар тилида умумий категориал маьнога эга булган сузлар ( от суз туркуми, келишик, эгалик,куплик )