Eng qadimgi adabiy yodgorliklar. Og`zaki va yozma yodgorliklar - Adabiyot - Referatlar

Eng qadimgi adabiy yodgorliklar. Og`zaki va yozma yodgorliklar

Yuklangan vaqt:

08.09.2022

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

63.5 KB

Ko'chirib olish

Eng qadimgi adabiy yodgorliklar. Og`zaki va yozma yodgorliklar Reja: 1. Qadimgi mif va avsonalar, qahramonlik eposi. 2. Qadimgi xalq qo`shiqlari, lirik she`rlar. 3. “Avesto” – adabiy yodgorlik sifatida. 4. O`rxun-Enasoy yozma yodgorliklari poetikasi (Kultegin yodnomasi misolida): a) Kultegin yodnomasida alliteratsiya; b) Yodnomada poetik fikrlash; v) Kultegin yodnomasida badiiy san`atlar;

Xal q tafakkuri va ijodining mahsuli bo`lgan mif va afsonalar tarixiy sharoit va voqealardan kelib chiqadi. Xalq mashaqqatlari va orzu-umidlarini o`zida aks ettirgan bu miflar, afsonalar insoniyat jamiyatining dastlabki davrlaridagi go`zal badiiy lavhalardir. Mif va afsonalarning yuzaga kelish paytini belgilash g’oyat mushkul bo`lganidek, ularda tasvirlangan hodisalarning hayot haqiqatiga qanchalik mos kelishini aniqlash ham oson emas. Ammo ularda tasvirlangan qator syujetlar real borliq va inson hayoti ko`rinishlariga asoslangani aniq. Bizgacha yetib kelgan mif va afsonalarning barchasi yozma manbalarda uchraydi. Ammo ular yozma manbalarga xalq og’zaki ijodi orqali kirib kelgan. Shuning uchun ularni xalq og`zaki ijodiga mansub, deb qaraymiz. Afsonalarning xalq hayotiga singib ketgani, ayrim marosim va urf-odatlarga asos bo`lgani esga olinsa, bu xulosa yanada qat`iylashadi. Ulardan ayrimlari bilan tanishib o`tamiz: Kayumars afsonasi . Markaziy Osiyo va Eron xalqlari orasida eng qadimiy davrlardan boshlab mashhur bo`lgan afsonalardan biri “Kayumars” dir. Kayumars afsonasining asosiy manbasi “Avesto” bo`lib, N.Mallayevning “O`zbek adabiyoti tarixi” kitobida aytilishicha, u Gaya Martan deb atalgan. Axura Mazda tomonidan yaratilgan va ikki vujuddan: ho`kizdan va odamdan tashkil topgan ekan. Kayumarsni Axriman o`ldiradi. Uning jasadidan 55 xil don, 12 xil o`simlik, sigir va ho`kiz, ulardan esa 272 xil foydali hayvonlar paydo bo`ladi; odam qismidan insonning erkak va ayol jinsi hamda metall vujudga keladi. Bu afsonaning mufassal bayoni va uning turli nusxalari to`g’risidagi ma`lumotlar “Tarixi Tabariy” asarida berilgan. Firdavsiyning “Shohnoma” asarida Kayumars afsonasiga bir bob bag’ishlangan. Afsonaning qisqacha tafsiloti Alisher Navoiyning “Tarixi muluki Ajam” asarida ham mavjud. Jamshid haqida afsona . Qadimgi afsonalarda insoniyat hayotining turli lavhalari o`z aksini topgan. Jamshid haqida afsonada hayot mantiqi, shaxsiy intilishlar yo`liga o`tishning mudhish oqibatlari ochiq bayon qilingan. E .Bertelsning “Istoriya tadjiksko-persidskoy literaturi” asarida “Avesto” dagi Jamshid-Yima afsonasi bayoni berilgan. Tarixiy manbalarning ko`pchiligida Jamshid haqida afsonalar keltirilgan.

Firdavsiy, Tabariy, Beruniy va Navoiy asarlarida ham Jamshid to`g’risida ancha mufassal ma`lumotlar bor. Navoiy “Tarixi muluki Ajam” da Jamshid uchun maxsus bob ajratadi va uni peshdodiylar tabaqasiga mansubligini, barcha ijobiy ishlarini sanab o`tadi. Navoiyning yozishicha, u “husnu jamolda dilnazir va fazlu kamolda benazir erdi, g’arib ixtirolar qildi”. Qurol yasash, qalqon qilish undan boshlangan. Jamshid hammom bino etgan, to`quv ashyolarini, rang ishlatishni bunyod qilgan, Istahr shahrini kengaytirgan, Chil minor degan g’oyat muhtasham bino qurgan. O`sha imoratda Jamshid taxtga o`tirgan kun “Navro`z” deb atalgan. Uning hukmronligi 700 yil davom etgan. Keyin manmanlik kasaliga chalinib, o`ziga behad bino qo`yadi va hatto o`zini xudo deb e`lon qiladi. O`z suratida butlar yasaydi. Zahhok Jamshidni tutib, “arra bilan ikki bo`lib, jismin pora-pora qildi”. Navoiy Jamshid hikoyasiga xulosa yasab shunday deydi: Chu Jamshid taxt uzra tutti maqom, Dimog’iga yo`l topdi savdoyi xom. Ani qildi xaq amri aylab sitez, Siyosat qilichi bila rez-rez. Sirli hodisalar o`rtasidagi tortishuv, bahs va kurashlar o`rnini asta-sekinlik bilan vatanparvarlik, qahramonlik motivlari egallay bordi. Markaziy Osiyo xalqlarining xuddi shu mazmundagi o`nlab qissa va eposlari turli manbalar orqali bizgacha yetib kelgan. Xususan, Sak shohi Amorg va uning rafiqasi Sparetra haqidagi qissa Yunon tarixchilari Ktesiy va Polisiy asarlarida, To`maris qissasi Gerodotning “Tarix” kitobida, Shiroq qissasi Polienning “Harbiy hiylalar” asarida, “Zariadr va Odatida” Xoris Mitilenskiy asarida, “Iskandar” qissasi “Tarixi Tabariy”, “Tarixi ibn al-Asir” (XIII asr), “Tarixiy Banokatiy” (XIV asr), “Shohnoma”, “Tarixi muluki Ajam”, “Saddi Iskandariy”, “Iskandarnoma”, “Oynai Iskandariy” kabi asarlarda qayd etilgan. Ushbu afsona va qissalarning barchasi Markaziy Osiyo xalqlari qadimda ko`pgina badiiy yodgorliklar yaratganligidan dalolat berib turibdi. Bu

yodgorliklarning ildizi xalq va jamiyat hayotiga chuqur singib ketgan. Avlodlardan avlodlarga o`tar ekan, bu afsonalarning shakli o`zgarib, badiiy libosi yangilanib borgan. Ularning aksariyatida xalq hayotining muhim lavhalari o`z aksini topgan. ezgulik bilan yovuzlik o`rtasidagi kurash, vafodorlik, sadoqat madhi, qahramonlik, vatan himoyasi yo`lidagi mardlik va tadbirkorlik g’oyalari afsonalarda bosh o`rinni egallaydi. Qo`shiq- san`atning insoniyat tomonidan eng oldin o`ylab topilgan turi, deb taxmin qilinadi. Rivoyatlarga qaraganda, Odam Ato o` g’li Hobil vafot etganida yig’lab marsiya aytgan va er yuzidagi birinchi qo`shiq o`sha bo`lgan. Odamzod tug’uloboq alla eshitadi, dunyodan o`tgandan keyin ham qo`shiq bilan kuzatiladi. Shuning uchun ham qo`shiq xalq og’zaki ijodining qadimgi va keng tarqalgan turi hisoblanadi. Qo`shiqlarda qalbning nozik va murakkab tuyg’ulari, qora so`zga sig’magan kechinmalari ifodalanadi. O`zbek xalq qo`shiqlari mavzusiga ko`ra, mehnat, marosim, mavsum, lirik qo`shiqlarga bo`linadi. Qadimgi qo`shiqlar 1073 – 1074-yillarda yaratilgan “Devoni-lug’otut turk” orqali yetib kelgan. Asarda ovchilik, chorvachilik mavzularidagi qo`shiqlardan tashqari ishq – muhabbat xaqidagi qo`shiqlar ham talaygina. Masalan: Ikladi mani m azaq, Ko`rmazib o`g’ri tuzaq Igladim andin uzaq Emlagil emdi tuzaq (Ilindi mening oyog’im, Yashirin ekan tuzoq. Bo`ldi azobi uzoq Endi o`zing em qilgin). Qo`shiqning lirik qahramoni “ sevib qoldim ” demaydi, balki “oyog’im tuzoqa ilindi” deya tashbeh ishlatadi. Bu holning tasodifan, bir ko`rishda bo`lganligini “yashirin ekan tuzoq” tarzida ifodalaydi.

Aslida oshiqning oyog’i emas, qalbi tuzoqda. Bu dardga faqat mashuqaning o`zgina em b o` lishi mumkin. Bu h olat qo` shi q lar badiyati yuksakligidan, ular katta estetik tajriba samarasi ekanligidan dalolat beradi. Xal q imiz orasida uzo q yillardan buyon sevib ijro etiladigan lirik qo` shi q larda muallifning ichki kechinmalari, tuy g` ulari, q uvonchi-alamlari ifodalangan. Masalan: “ Q izilini q uyib yuziga” misrasi bilan boshlanuvchi qo` shi q da uchrashuvga otlangan q izning tash q i h olati tasvirlanishi asosida uning ichki dunyosi, kechinmalari teran ochib berilgan. Qo` shi qda suluvning kiyimlari, sochbog`i, ming dinor turadigan gul shaklidagi taqinchog`i, tilla tugmalari nihoyatda qimmatbaho, nafis va noyob ekanligi emas, sanamning ma`naviy qiyofasi, zeboligini ta`kidlashga yo`naltirilgan. Suluv qiz tilidan aytilgan: Gapim ayib etmasin, Tilim toyib ketmasin, H ay, gul bilan yelpib yur, Betimni qavartmasin. Zavqin kelib kulganda, Belim sinib ketmasin, - shaklidagi e`tiroflarda qizning nozikligi mahorat bilan ko`rsatiladi. Ayniqsa, tilning toyib ketmasligiga e`tibor qaratilgan. Ayrim qo`shiqlarda mahalliy turmush tarziga monand holatlar aks etadi: Oy tug`adi panadan, Qo`y yuradi yonadan (qiyalikdan) Senday qiz paydo bo`ldi Qanday gavhar donadan. Oyning qay yusin , va q tda tuqqanini bilib bo`lmaydi, u hamisha uch kunlik bo`lgandan so`ng ko`zga ko`rinadi. Qo`y

esa qiyalikda o`tlashni xush ko`radi, faqat bir umr jonliqlar bilan ish ko`rgan, qir-adirlar bag`rida, osmon kengliklarini kuzatib yurgan kishigina shunday fikrlay biladi. Ammo bu kuzatishlar mashuqaning qanday yetuk ota-onadan tug`ilganligidan ajablanganligini bildirish uchungina aytilgan. Oq uyingga vassa terdim, Sanamadingni juftmi toq, Oq uningdan qiz chiqadir. Qoshi qora, yuzi oq. Ushbu qo`shiqning ma`nosidan anglashiladiki, oshiq mavqiyi qo`shiq qaratilgan odaminlikdan pastroq. Buni qo`shiqning dastlabki baytidan anglash mumkin. Lekin yigitni uyning oqligi-yu, xo`jayinning martabasi emas, uydan chiqayotgan “Qoshi qora, yuzi oq” qiz qiziqtiradi. Qo`shiqning keyingi bandida oshiq ko`k kaptarga havas qiladi, chunki ko`k kaptar xohlagan paytida bu xonadonga kela oladi. Yigit esa oyda-yilda bir kel a di: Ko`kkina kaptar emasman, Kunda –kunda kelgani, Oyda – yilda bir kelarman Oy yuzingni ko`rgani. Xullas, xalq qo`shiqlari ifodaning nozikligi, ruhiy holat tasvirining mujassamligi bilan asrlar davomida qalblarni bog’lab keladi. Ularning bad i iy ta`sir darajasi yillar o`tsa – da, yuksalib boradi . “Avesto” – Zardushtiylik dinining muqaddas kitobi bo`lib, bundan uch ming yilcha muqaddam yaratilgan.12 ming qoramol terisiga tilla suvi bilan bitilgan bu hikmatlar kitobining Aleksandr Makedoniskiyning O`rta Osiyoga yurishi davrida tibbiyot, falsafa va ilmi hujumga doir o`rinlari saqoab qolinib,

qolganlari esa kuydirib tashlangan. Bu haqda Abu Rayhon Beruniyning “Qadimgi xalqlardan qolgan yodgorliklar”, tarixchi Ma’sudiyning “Oltin vodiy”, tarixchi Balxiyning “Forsnoma” singari asarlarida ma`lumot berilgan. Arablar bosqini davrida ham islomgacha bo`lgan sevilizasiyaning nodir yodgorliklari, tarixiy adabiyot, ma`nviyat durdonalari yondirib yuborilgan. Ana shu bosqinchiliklardan “Avesto” ning juda kam qismi (5 dan 2 qism) pahlaviy va fors tilidagi balqini asosidagina bizgacha etib kelgan. “Avesto” ning hozircha ma`lum bo`lgan nusxalarini olimlar yigirma bir nasx kitobdan iborat demoqdalar. Ulardan 7 kitob xidolar, koinotning paydo bo`lish va insoniyat tarixiga doir, 7 kitob ibodat masalalari, din dasturlari, xalqning yashash tarzini ifoda etadi. Oxirgi 7 kitobda tibbiyot, astronomiyaga oid ma`lumotlar jamlangan. Tavsif va ilovalar esa rivoyatlar deb atalgan. Zardushtiylik ta`limoti ham barcha dinlar singari avval og’zaki tarzda paydo bo`lib, keyinchalik xatga tushgan. Olimlarning tarixiy manbalar ustida olib borgan tadqiqotlari shundan dalolat beradiki, bu ta`limot avval koxinlar tomonidan yod olingan va og’izdan – og’izga o`tib yurgan. Bertlisning ma`lumot berishicha, eramizdan avvalgi II asrda sharqiy tumanlarda bu muqaddas kitob matni vujudga keladi va Arshakitlar mamlakatida eramizdan avvalgi 250-yil eramizning 226-yillar va Sug’diyonadan keltirilgan tayyor yozma kitoblar ham mavjud bo`lgan. Keyinchalik bu kitob ko`chirish va tarqatish ishlar. Eron, Midiya va Ozarbayjonda keng tus oldi. Avestoning bizgacha ma`lum bo`lgan eng qadimgi nusxasi 1324 yilda ko`chirilgan bo`lib, Ko`pingaginda saqlanadi. 1996 –yili Yunonda nashr qilingan II jildli nashri ham anchagina mukammal sanaladi. “Avesto” tili o`lik tildir. Mutaxassislar fikricha hatto Avesto yozilgan davrda ham xalq bu tilda gaplashmagan. U “Din tili” vazifasini bajargan, xolos. Jabborov I. va Dresvyannaya G. lar Zardushtiylikning vatani Xorazm ekanligini qayd etib, Xorazm so`zi ham “Xvar” (quyosh) va “Zam” (yer)- “Quyoshli yer” degan ma`noni bildirib, uning quyoshga sig’inuvchi mamlakat bo`lganligidan dalolat beradi, degan fikrni ta`kidlashgan.

Avesto mazdaparastlar diniga masub barcha adabiyodlarning umumiy nomi. Bu so`z qadimiy mazdaparastlarning o`zgagini mansub bo`lib “A” artekuli va “Vesta” fe`ldan iborat. Vesta fe`lining o`zagi “Ved”, “Van” bo`lib, ma`nosi topilmoq, bo`lmoq, ko`rinmoqdir. Avesto “Ogohnoma”, “Donishnoma” ma`nosida tushnish mumkin. Hozirgi ma`lumotlarga ko`ra, Avesto quyidagi qismlardan iborat: Yasna - h amdu sano, munojot, qurbonlik duolaridan iborat 72 bobni o`z ichiga oladi. Yashtlar - xudolarni madh etuvchi qo`shiq oyatlar. Vesparad -yasnalarga qo`shimcha tarzda yozilgan, 24 bobdan iborat ibodatga doir qo`shiqlardir. Vandidod -yomonlik, jaholat va razolat timsollari, sanalgan devlarga qarshi kurash qonunnomasi bo`lib, unda ibodat qilish tartibi, buni buzganlarni jazolash qonun-qoidalar ham aks etgan. 22 bobdan iborat. Kichik Avesto – Quyosh, Oy, Ardvnsura, Bahrom singari xudo h amda ma`budalar sharafiga aytilgan duo matnlarini o`z ichiga oladi. Avestodagi ezgu fikir, ezgu kalom, ezgu amal birligi insonni komiillik sari etaklovchi ru h bo`lib, unga erishgan kishi olloh sari yaqinlashib boraveradi. Asarning katta qismi she`riy yo`lda yozilgan bo`lib, 8 bo`g’inli hijo vaznida, qofiyalar misra so`ngida emas, ko`pincha misra o`rtasida yoki boshida keladi. Kayumars , Yima , Gershasp, Arjash singari qahramonlar haqidagi miflar, afsonalar ham o`rin olgan. Bularning barchasi ezgu fikir, ezgu kalom va ezgu amalni ulug’lashga xizmat qilgan. Qadimgi turkiy yodnomalar ichida Kultegin, Bilga xoqon, To`nyuquq, Ungin, Moyun chur, Kuluchur kabi yodnomalar hajmining kattaligi, chuqur badiiyligi bilan adabiy manba sifatida o`rganshga loyiq. Bu yodgorliklar yuksak badiiyati tufayli olimlar diqqatini jalb qilib kelmoqda. Bu ilk o`rta asr madaniy yodgorliklar orasida Kultegin sharafiga bitilgan yodnoma badiiy tugalligi, matn qurilishidagi o`ziga xosligi va uslubiy aniqligi bilan ajralib turadi.

Yodnomalarni h ar tomonlama o`rganish va boshqa tillarga tarjima qilishda A.Geykel, V.Tomsin, V.Radlov, G.Aydarov, N.Osim, X.Sheder singari turkolog olimlarning xizmatlari katta bo`ldi. Urxun yodnomalarini badiyyat nuqtai nazaridan o`rganishda I.V.Stebleva katta ish olib bordi. U birinchi marta yodnomalarni “Qadimgi turkiylarning sho h asarlari” sifatida tasvirlaydi. Olimaning “VII-VIII asarlarida turkiylar poeziyasi” nomli monografiyasida yodnomalarning kompozotsion qurilishi tovushlari, uslubining shakllanishi h aqidagi fikrlar o`rtaga tashlanadi. Uning ikkinchi tadqiqoti “Qadimgi turkiy adabiyot poeziyasi va uning ilk klassik davrga o`sib o`tishi” deb nomlanadi. Bunda olima bir qator faktik materiallarga asoslanib qadimgi turkiy adabiyotning kompozitsion qurilishi, adabiy kanon va alteratsion she`r sistemasidan qofiyali she`r sistemasiga o`tish qonuniyatlarini ochib beradi. O`zbekistonda mazkur yodnomalarni o`rganish va ommalashtirish XX asrning 30-yillarida boshlanadi. 1928-yilda professor A.Fitrat Kultegin yodnomasidan bir parchani arab grafikasiga nashr qildi. A.Sa`diy bu yodnomalar asosida darslik yozishga h arakat qilgan. Kultegin yodnomasini o`zbek tiliga ag’darish va nashri yuzasidan A.Qayumov, T.Salimovlar ko`p ishlarni amalga oshirgan. G` .Abdura h monov va A.Rustamovlar tomonidan yodgorliklar yuzasidan qo`llanma yaratildi. Kultegin yodnomasining poetikasi, yodnomadagi g’oyaviylikning va badiiylikning mohiyati, obrazlilik yuzasidan N.Ra h monov tadqiqot olib borgan. Kultegin yodnomasida badiiylikni ifodalovchi vositalardan biri alliteratsiyadir. Uning yodnomadagi funksiyasi shundan iboratki, alliteratsiya qo`shiqda obrazlilik paydo qilib, nutqning tovush ifodaliligini kuchaytiradi. Ritmning paydo bo`lishiga sabab bo`ladi: Tabg’aj bodin q a, biglik, o`rni, og’l, kung, tabg’och xalqiga bek bo`ladigan o`g’ling qo`l bo`ldi. Suluv qizing cho`r bo`ldi. Mazkur konsturuksiyadagi qo`l va kung so`zlarini alliteratsiyalashgan, deb qarash mumkin. Buning sababi shuki, birinchidan, har ikki tovush lingvistik nuqtai nazaridan sonor, jaranglilik bu tovushlarda boshqa undoshlarga nisbatan yaqqol

ifodalanadi. Ikkinchidan, alliteratsiyalashgan tovushlardan keyingi so`zlarning takrorlanishi poetik forma qurilishiga aloqador bo`lib, aslida alliteratsiyaning yuzaga kelishida ana shu takrorning ham ahamiyati bor. Uchinchidan, bu so`zlarning bo`g’in jihatidan tengligi h am alliteratsiyaning yuzaga kelishida ahamiyatlidir. Xuddi shunday alliteratsiya quyidagi sintaktik birlikda ham ko`rinadi. O`zi yanglt i , qag’ani o`lti, boduni, ko`ng, qo`l, bolti- o`zi yanglishdi, xoqoni o` ldi, xalqi qo`l, cho`ri bo`ldi. Yuqoridagi konstruksiyadan buning farqi shundaki, alliteratsiyalashgan so`zlar uyushtirib berilgan. Bundagi asosiy maqsad e motsionallikni va evfoniyani kuchaytirishdir. Bu esa yodnoma muallifining yuksak ma horatidan darak beradi. Melioranskiy, Jirmunskiy, Shcherbak singari olimlar yodnomalarni prozali asar hisoblaydi va ularda alliteratsiya ikkinchi darajali rol o`ynaydi, deb qaraydilar. Stebleva esa yodnomaga poetik asar sifatida yondoshadi, ularning tovush tuzilishiga, alliteratsiyaning funkciyasiga katta e`tibor beradi. Olima yodnomalarni she`riy qatorlarga bo`lib chiqadi. Sibir va Oltoyda yashovchi xalqlar she`riga tayangan holda qadimgi turkiy she`riyat ham alliteratsiyali bo`lgan edi, deb ta`kidlaydi. N.Rahmonov yodnomadagi alliteratsiyani kuzatish maqsadida shunday xulosaga keladi: 1. Yodnomada gorizontal alliteratsiya mavjud. 2. Alliteratsiya sintaktik birliklar doirasida takrorlanadi. 3.Yodnomada undoshlar alliteratsiya s i mavjud bo`lib, undoshlarning qattiq variant bilan qattiq varianti, yumshoq varianti bilan yumshoq varianti alliteratsiyalashadi. 4. Ba`zan alliteratsiya bo`g’in va so`zlar takrorlanishidan ham hosil bo`ladi, masalan , quyidagi misolda bir o ` zak l i so`zlarning takrorlanishi alliteratsiyani yuzaga keltirgan. Korur kozum kurmestig, bilir biligim, bilmistig bolti-ko`rar ko`zim ko`rmaydigandek, bilar aqlim bilmaydigandek bo`ldi.

Leksik vositalar orqali badiiylikning ifodalanishi Kultegin yodnomasida fonetik vositalarga nisbatan ko`p uchraydi. Poetik kontekstda tushgan so`z yodnomalarda obrazlilikni yuzaga keltirish, badiiy obrazni tipiklashtirish, romantik ko`tarinkilikni ta`minlash uchun xizmat qiladi. Bu jihatdan epitit va u birikkan ot turkumidagi so`zning funksiyasi alohida ahamiyat kasb etadi. Chunki boshqa so`zlarga qaraganda ot va sifat element l ar i obrazlilik, ta`sirchanlik ni vujudga keltiradi. Ikkinchidan, epitet predmetni ta`kidlab ko`rsatadi Kultegindagi epitetning xususiyati ham bu jihatdan bevosita boshqa xalqlar badiiy asarlarining epitetlari bilan umumiy xususiyatlarga ega. Yodnomada folklor asarlar i ga xos bo`lgan doimiy epitetlar qo`llanilgan. Doimiy epitetlar deyilganda, ulardagi mazmunning bir xilda qaytarilishi emas, balki bir epitetning u yoki bu poetik konteksda bir xil konstruksiyada takrorlanishi tushuniladi. Mazmun esa ana shu poetik kontekst talabi bilan yangilanadi. Har bir poetik hodisa badiiy fikrlashdan o`sib chiqar ekan ular o`ziga xos belgi va xususiyatga ega bo`ladi. V.M.Jirmunskiyning ta`kidlashicha, epitetlar badiiy tafakkurga bog’liqdir. Badiiy tafakkurning o`sishi bilan badiiy vositalar ham rivojlanib boraveradi. Yodnomadagi epitetlarga shu nuqtai nazardan qaraydigan bo`lsak, epitetlarning ifodalanishidagi qonuniyatlar keyingi davr badiiy asarlaridagi epitetlarning ifodalanishi bilan o`zgachaliklarga ega ekanligini ko`rish mumkin. Bu farqni Kultegin yodnomasi va “Devoni lug’atit turk” dagi epitetlar qiyosida ko`rish mumkin. Kultegin yodnomasida faqat doimiy epitetlar qo`llangan bo`lsa, “Devoni lug’atit turk” da individual epitetlarning namunasini ko`ramiz. Epitetlar o`sha davr adabiyotining va yozuvchining poetik tafakkurini, poetik mushohada qilish qobilyatini ko`rsatar ekan, shu nuqtai nazardan yodnomalarni butunlay folklor asarlariga mansub, deb bo`lmaydi, balki ilk feodal davlatidagi muallifning tasavvuri ma`lum g’oyalar atrofida aylanadi, bu esa boshqa badiiy vositalardan foydalanganda ham namoyon bo`ladi. XI asrga kelib predmetlarning ayrim tomonlari boshqa narsalarga qiyoslanadigan bo`ldi. “Devoni lug’atit turk” dan bir misol : Yalvin aning ko`zi,

Yalqin aning o`zi. To`lin ayin yuzi Yandi mening yurak . (“Devoni lug’atit turk” 3-t. 40-b.) Yodnomada ko`zga nisbatan faqat korur epiteti qo`laniladi: Korur kozum kormazteg bilir biligim bilmazteg bolti- mening ko`rar ko`zim ko`rmaydigandek, bilar aqlim bilmaydigandek bo`ldi. Xuddi shunday hodisani “ Kitobi dada Q o`r q ut” da ham ko`rish mumkin: Menim ko`rar ko`zlarim kormaz uldu, tutar menim allarim tutmaz oldu. “Korur” epitetiga nisbatan “yalvin” epitetining qo`lanishi badiiy fikirlashdagi o`zgarishdan dalolat beradi. Chunki bu davrda kelib individual uslub o`z aksini topa boshladi va insonning u yoki bu holatiga mos ko`rinishlar tabiatiga, narsalarga qiyoslanadigan bo`ldi. Yodnomada epitet bilan birga sinonim s o` zlarni ishlatish, o` xshatish singari bir q ancha badiiy tasvir vositalari h am qo` llanilgan b o` lib, ular h ozirgi davr adabiyotidagi ana shunday badiiy tasvir vositalaridan h arakat va ichki mo h iyatga k o` ra keskin far q lanadi. Abstraktlashtirish bu davrda kuchsiz tara qq iy q ilganligi uchun bu badiiy tasvir vositalarining yuzaga kelishi ideallashtirish, mifologik fikrlash bilan bo g` li q dir. Kultegin yodnomasidagi badiiy san`atlar shar q klassik adabiyotidagi, xususan, o` zbek klassik adabiyotidagi kabi asosan tilning grammatik va semantik q onuniyatlari asosida h osil b o` ladi. Bunday h odisa uning fa q at shakliy tomonini tashkil etsa, asarga badiiylik baxsh etishi m a zmun tomonini tashkil etadi. Yodnomada badiiy san`atlarning qo` llanilishidan ma q sad shuki, u barcha davrdagi badiiy asarlarga xos b o` lganidek, ifodaning ixcham, sodda va ravon ifodalanishiga yordam beradi. Nut q ning tovush tomondan va ma`no ji h atidan yo q imli b o` lishini ta`minlaydi. Ma`no q onuniyatlari asosida h osil b o` ladigan san`atlardan biri tajnis san`atidir.

Tongri tag tangrida bolmish turuk bilga q a g` an bu odka olurtim. Mazkur konstruksiyadagi tangritag iborasida tajnis san`ati berilgan b o` lib, “osmon” va “xudo” ma`nosida qo` llangan. Tangri s o` zining “xudo” va “osmon” ma`nosida qo` llanishi omonimik xususiyatga ega b o` lishni nazarda tutilsa, “fa lakday xudo ” deb izo h lash semantik va grammatik ji h atdan t o`g` ri b o` ladi. Ma`lumki, tazod san`atida bir-biriga zid tushunchalarni ifodalovchi s o` zlardan foydalaniladi: Uza kok tangri asra ya g` iz yor q ilintu q da okin ara kisi o g` li q ilinmis uza- yu qori, asra-pastni; tangri- osmon, yar – yerni vasf q ilishning o` ziyo q tazodni vujudga keltirilgan. Yodnomada tazodning turli k o` rinishlaridan foydalanish shuni k o` rsatadiki, s o` zlar ma`nosidagi qarama-qarshilikning o`ziga xos tarzda ifodalanish, ya`ni ot bilan fe`l, ot bilan ot turkumidagi so`zlarning qarama-qarshi qo`yilishi tufayli badiiy ifodalash imkoniyatlari kengaygan. Bu jihatdan tazod hosil qilishda qaysi so`z turkumlaridan foydalanishning ham ma`lum darajada ahamiyati bor. Xulosa qilib shuni aytish mumkinki, “turkiy xalqlarning yozma adabiyot namunalari qadimda xalq og`zaki ijodi bilan yaqinlashdi, uning an`ana va badiiy fikrlash spesifikasini o`zlashtirdi, xalqchillik va realizmni qabul qildi”.

Foydalanilgan adabiyotlar: 1. I .A.Karimov. Istiqlol va ma'naviyat. Toshkent, 1994. 2. N.M.Mallayev. O`zbek adabiyoti tarixi. 1-kitob. T.,1963. 3. O`zbek adabiyoti tarixi. 5tomlik. 1-tom. T.,1978. 4. Buyuk siymolar, allomalar. 1-kitob. T.,1996. 5. B.To`xliyev. O`zbek adabiyoti. Darslik. 9-sinf. T., 2000. 6. R.Vohidov, H.Eshonqulov. Mumtoz adabiyot- hikmat xazinasi. Buxoro, 2001. 7. www.ziyonet.uz

O'xshashlar

O'zbek adabiyotining taraqqiyot bosqichlari Qadimgi og`zaki yodgorliklar

Qadimgi turkiy yodgorliklar

Qadimgi yozma yodgorliklar. Avesto O`rxun-Enasoy yodgorliklari

O`zbek adabiyoti tarixi fani. Uning o`rganish ko`lami

Олмош суз туркуми (xalq og`zaki ijodida qo'llanilishi )