Olmosh so`z turkumi (dostonlarvaxalq og`zaki ijodida) - Adabiyot - Referatlar

Olmosh so`z turkumi (dostonlarvaxalq og`zaki ijodida)

Yuklangan vaqt:

11.09.2022

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

79.5 KB

Ko'chirib olish

Olmosh so`z turkumi (dostonlar va xalq og`zaki ijodida) Reja: 1. Olmosh so`z turkumi haqida ma’lumot. 2. Olmoshning ma’no turlari 3. Xalq og`zaki ijodida olmoshning qo’llanishi

Dostonlar tilida kishilik olmoshlari birlik va ko`plik sonlarda man (A.i=2; R.i=1) (men) (A.i=425; R.i=106) - biz (A.i=65; R.i=3), san (A.i=1; R.i=1) (sen) (R.i=101) - siz (A.i=10; R.i=9), u (A.i=66; R.i=42)- ular (A.i=21; R.i=9) qo`llaniladi va ular quyidagi stilistik maqsadlarni ifodalash uchun xizmat qilgan: 1. Ota-ona, er-xotin, bir-birlariga juda yaqin kishilar, aka-ukalar suhbatlarida sensirab murojaat qilingan. «qipchoqlar bir zamonlar hatto otasini senlagan. Onalarini senlash ba`zi joylarda hozir ham bor. Qozoq va qirg`izlarda bu odat bugungacha ham davom etadi». Demak, sensirab gaplashuvlar dostonda hurmatsizlikni ko`rsatmagan. Masalan: Ena, sen devning makoni deb bilmay aytgansan (Rus.395). Ot so`ymoqni, aka, mendan ko`rasan, // Avval sen otingni so`yib berasan (Alp.140). 2. Murojaat va undoshlarda sensirash andishasizlik, tarbiyasizlik, mensimaslik, dag`allik kabi ma`nolarda ishlatilgan. Sen ko`saning mendan o`lging keldimi? // YO bilmayman kuning oxir bo`ldimi? (Rav.41). Mening yurgan yurishimni // Ahmoq, sen kimga mengzading? (Alp.106). 3. Tinglovchiga hurmat nuqtai nazaridan siz olmoshi ishlatiladi: Otni chopdim tinmay dala-sahroga // Men so`z aytay sizday qoshi qaroga (O.43). Bunday qo`llanishi, asosan, yuqori tabaqa kishilarga, yorga murojaat qilinganda qo`llangan. Taqsir, men bilmayman. Siz Orzigul ishqida kuygan bo`lsangiz, men bolam dardiga kuyganman, - dedi (O.43). Podshoyim, bizlar sizga arzga keldik (Rav.59). Ayo shohim, sizga aytar arzim bor, // Olmadayin so`lgan cho`lday tarzim bor (Alp.33). 4. Biz olmoshi men, sen, ular ma`nosida, ya`ni uchala shaxs ma`nosida ishlatiladi. Biz har qaysimiz bitta-bitta qo`rg`onning egasimiz (Rus.356) (uchala shaxs ma`nosida). Ena, yo`ldan urma; nima bo`lsa boramiz. Qanday jondor bo`lsa ham, biz indamasak, tomosha qilgan odam bilan bekorga bo`g`isha bermas (Rus.394) (Men va sen ma`nosida). Bizlar borib podshoga bir maslahat qilaydik,

undan keyin senga buyuramiz, sen ungacha turasan, - deb turib ketdilar (Rav.59) (Men va u ma`nosida). 5. Matnda egalik va shaxs-son qo`shimchalarining qo`llanishi KOning tushib qolishiga sabab bo`ladi. Masalan: Asl gavhar poralardan, // Xizmatkor, fuqarolardan, // Xalolxo`r bechoralardan, // Barisidan judo bo`ldim (Rav.57) (I shaxs birlik ma`nosida). Keyin pushaymon qilarsan, - deb qoldi (O.5) (II shaxs birlik ma`nosida). Buning egasini toparmiz, deb qayerini qaraymiz (Rus.394) (I shaxs ko`plik ma`nosida). 6. Men, sen olmoshlarining man, san shakllari ham uchraydi. qo`lda qilichim bo`lganda, // Nima jon bor edi sanda! (Rav.58). Savob uchun bergin endi o`g`lingni, // Sanga bersa bu laganda pulini (O.4). 7. Tinglovchiga hurmat yuzasidan men olmoshi o`rnida biz olmoshi ishlatilib, kamtarlik, hayrixohlik ma`nosini beradi. Masalan: Necha-necha nasyangdan kuyganman, // Harna bersang, to`ram bizga naq yaxshi (Rav.47). Bir yurtning to`rasi elning qo`chqori, // Bizning uchun kelgan bir el nomdori (Rav.49). Bizning yorni qo`rgan bormi? // Yor daragin bergan bormi? (Rav.30). 8. Kishilik olmoshlarining har uchala shaxsida birliklariga jo`nalish kelishigining qo`shimchasi [-ga] qo`shilganda o`zgarish yuz beradi: mag`an(A.i=1), sag`an(A.i=1), ug`an(R.i=1). o`g`an qurbon menday oyimning joni (Rav.429). Tiling bo`lsa, xap bergin sen mag`an (Rus.402). qay tarafda bo`lar? Yo`l boshqar mag`an (Rus.414). Bu so`zlarni aytdim, yosh o`g`lon, sag`an (Alp.319). Bu xildagi o`zgarish fonetik holatlar bilan bog`liq bo`lib (men+ga, men+ge, san+g`a, o+n+g`a) so`ngra murakkab metateza hodisasi yuz bergan (ma+g`+yen, sa+g`+an, o+g`+an singari). 9. III shaxs birlik ko`rsatkichi ul (A.i=140; R.i=6), an (A.i=9) shaklida qo`llangan: "III shaxs birlik formasi Navoiy va Bobirda u va ul shaklida, kelishik va egalik bilan turlanganda un, an, on (undan, anga, ondin) ko`plik bilan turlanganda alar, olar, onlar tarzida ishlatiladi. Masalan: Juda nomdor elishi ul kelgan boylar (Alp.40). Nima deb amr etsang ani berayin (Alp.45). Bir oblogo yetgay aning nolasi (Alp.45). Shunday bo`ldi anga haqning farmoni (Alp.163).

10. Kishilik olmosh -day, -dek, -dayin, -dag`achoq qo`shimchalari bilan ham keladi. Masalan: Bolam dedim senday esli farzandni, // O`ligimga ega senday ul bo`lar (Rav.23). Barakalla, sizdayg`achoq yolg`iz ul, // Oyog`imda kunda, bo`ynida bor g`ul (Rus.433) (kesatiq, jinoya ma`nosida). qay tarafdan bunda qolar ajdahar? // Chirpinib turibdi mendayin shunqor (Rus.399). Tanimaysan mendayg`achoq kishingni (Alp.236). Ko`rsatish olmoshlari shaxs va narsa-buyumlarni ko`rsatish, ta`kidlash yo`li bilan aniqlanadi. Bu, shu, u, o`sha ko`rsatish olmoshlari kishilik olmoshlariga nisbatan mavhumligi bilan ajralib turadi. Ko`rsatish olmoshlarining o`ziga xos xususiyatlari bilan bir-biridan farqlanadi. Bu holat dostonlar tilida ko`zga tashlanadi: 1. Bu, bul olmoshi yaqindagi narsani ko`rsatish uchun xizmat qiladi. Bul kampirga mehribonlik qiladi (Alp.44). Bu mazgilda, kampir, nima qiladi (Alp.48). Bu olmoshi ko`plik va kelishik qo`shimchalarida turlanadi. Shu bilan birga, bir n orttiriladi. Ayrim holatlarda, olmoshlarning boshidagi b - m tarzida talaffuz etiladi: muni (A.i=12; R.i=1), muning (A.i=9; R.i=2). Masalan: Muni ko`rib to`rasining orqasidan yugurdi (Rav.54). Alpomish shunda uxlab yotibdi, uxlab yotganeridan buning ham ruhini tanidan oldi (Alp.91). Muning o`zi shunday sag`ir boladi (Alp.368). Agar bersam munga gavhar taxtimdi (Rav.48). 2. o` - ul predmetni ajratib ko`rsatish uchun qo`llansa, shu - shul ilgaridan so`zlangan narsaga diqqatni jalb etish uchun qo`llaniladi: Taqdir shul, oq uyliga borayik (To`l.132). o`l sababdan menday ining buzladi,// Shul o`zbekning qizin olib berasan (Alp.58). 3. "Xalq og`zaki ijodiyoti materiallarida ham ko`rsatish olmoshining shul shakli ishlatiladi: Shul kiygizdi mayin ko`ylakni // Boz bostirib kiydi bel qish telpakni (Alp.67) Bul, shul, ul, ko`rsatish olmoshlari –doq, -dog`” -day, -dayin, - dayg`achoq qo`shimchalarini qabul qiladi: mundayg`achoq (A.i=4), bundayg`achoq (A.i=2; R.i=1), shundayin (A.i=30). Masalan: Ikkoviga zarar yetmay // Shundayin ayrilish bo`ldi (To`l.143). Mundayg`achoq axmoq bo`lgani

nasi (Alp.120). o`nday bo`lsa, menda bir ot bor, ikkovimiz minayik (O.55). Er yigitsan, bundayg`achoq bo`lmagin (Alp.310). 4. O`sha ko`rsatish olmoshi aniq predmetlarni ko`rsatish uchun ishlatiladi va sho` shaklida uchraydi. Sho` vaqtida vaqti yetib, oyin bitib // Xuroyim o`g`il tug`di (Rus.356). Sho` – tog`da ko`ringan qora daraxt Bujul shahri ekan.. (Rus.403). 5. Ana, mana so`zlariga bu, u ko`rsatish olmoshlari qo`shilganda fonetik o`zgarish anov (R.i=7), anovi (R.i=3), manov (R.i=1), manovi (R.i=1) tarzida ishlatiladi. Masalan: Anov bolaga qara, to`lgan kamoli bor, oyday jamoli bor, eldan ziyod aqli bor (Rav.58). Sizlar hu anovi yerga borib turinglar..(Oy.15). Cho`li bozor, mis bozori // Manov pishiq g`isht bozori (Rav.32). Anov changib yotgan un bozori, narigi qo`qib yotgan yun bozori, hu anovi do`kon tup bozori.. (Rav.34). 6. Suhbatdoshlarning nutq vaziyatiga qarab KOlari predmet tushunchasini ifodalashga xizmat qiladi: Endi Rustam ham tushunib qoldi: bir nima olar bo`lsa yonidan pulni chiqarib beradi; u odam ham indamaydi, qo`li bilan nimani ko`rsatsa, puliga yarasha shundan olib beradi (Rus.405). Bugun tegdi bizga yorning nusxasi // Qayda ekan muni tikkan ustasi (Rav.25). 7. Biror hodisani ortiq ta`kidlab ko`rsatish uchun egalik affiksi qavatlab qo`shiladi. Masalan: Ravshanbek ko`rib borayotir, bir hovlidan unisi yaxshi, undan unisi yaxshi: (Rav.23). 8. Bir narsani ikkinchi narsa bilan tenglashtirib yoki o`lchab ko`rsatish uchun ko`rsatish olmoshlariga -cha qo`shimchasi qo`shiladi: Mening bilan shuncha so`zni qilguncha,// Beshikdan o`g`lingni olsang bo`lmaymi? (O.65). Muncha qochib, bizni xalok qilding, deb (Alp.267). 9. «–day bo`lsa» vositalari bilan birga kelib, so`zlovchini oldinroq bo`lgan voqeani eslatib, yangi fikrga e`tibor jalb qilish uchun ishlatilgan: o`nday bo`lsa, tezroq jo`nat, bo`yingdan (Rav.62). So`roq olmoshlarining dostonlar matnida qo`llanilishining o`ziga xos belgilari mavjud.

1.Nima, nacha, nechta, qaysi SOning qisqargan ne (A.i=151;R.i=48) shakli ishlatilib, “folklorda bu ne ning ne shakli ham uchraydi” va quyidagi ma`nolarni ifodalaydi. a) o`tgan voqeani aniqlash, ta`kidlash ma`nosi. Masalan: Ne sababdan avval kulding, gul yuzmi? (O.46). Na bo`ldi, Rustam kelmadi (Rus.385). (ne sababdan // nima sababdan; na bo`ldi // nima bo`ldi). b) narsaning miqdorini aniqlash ma`nosi. Ne go`zallar ko`zin yoshlab boradi, // Qorajondan barigina qiladi (Alp.164). v) so`zlovchi uchun noma`lum, noaniq narsani yetarli darajada ko`rsatish ma`nosi. Ne bet bilan Qo`ng`irot elda yuraman? (Alp.344). (ne bet // qaysi bet) g) uzoqroqdagi narsalarni aniqlash ma`nosi. Ena, - deydi, - na yerlarga boramiz (Rus.391) (na yer // qaysi yer). d) taajjub ma`nosi. Masalan: Mundayg`achoq ahmoq bo`lgani nesi, // Bog`onag`i so`zimni aytmang turama (Alp.120). ye) harakat belgisi ma`nosi. Sen to`rangdan xabar olsang ne bo`ldi?! (Rav.54) (ne bo`ldi-nima bo`ldi). Men o`lgan so`ng otam kelib natadi? (Rav.61) (natadi-nima qiladi). j) bir so`zi bilan qo`llanilib, gumon ma`nosi ifodalanadi. Ne bir erlar, vo Ravshan, deb kelar-a (Rav.62). (ne bir-qaysi bir). Ne bir botir deganlar, // Dustuman bo`b yiqilib (Rav.93). z) predmet belgisini ifodalovchi, qaysi, qanday olmoshiga yaqin vazifasida yoki bog`li qurshovda «zo`r» ma`nosi ishlatiladi. o`murovli ne polvonlar, // Yiqildi maydon ichinda (Rav.90) (ne polvonlar-qanday polvonlar). Ne yo`llarni to`zon tutdi (Alp.70) (ne yo`llar-qanday yo`llar). Shu yerda turganlarning ko`pi et-petidan tushib, aqli shoshib, esidan adashib, ne botirman deganlar turolmay emaklashib, bari birday chuvlashib qoldi (Rav.89) (ne botirman-zo`r botir). Ne // na SO egalik, kelishik va son bilan turlanishi mumkin: nesin (R.i=3). O`lganning nesin qilarsiz tamosha, // Yo`l beringlar, tamoshabin jonlarim! (Rav.54).

Ne // na shakli kesimlik –dir qo`shimchasini olishi mumkin. Masalan: Sabab nadir, bir salomga kelmading? (O.64). Sabab nadir, qon yig`laysiz, enajon? (O.10). (Ne // na + uchun) qolipining hosilasi fonetik o`zgarishga uchraydi: nechuk (A.i=2;R.i=1). Masalan: Nechuk safar qilding tog`lar oraga (O.18). Nuchuk endi ayshu ishrat aylayin (Rav.14). Sulton dedi, nechuk baxti qoraman (O.79). 2. Qaysi so`roq olmoshining qisqa qay (A.i=6) shakli qo`llanadi: Qay betiman Sulton elga keladi?! (Rus.361). Rostin aytgin qay shaharga borasan? (Alp.200). Qay tarafdan bunda kelar ajdahor? (Rus.399). 3. Qayerga, qayerda, qayerdan olmoshlarning ham qay, qan varianti ishlatiladi. qayda joying bo`lsa, endi borasan (Alp.310) (qayda // qayerda). Yo`l bo`lsin, karvonlar, qayda borasan? (Alp.200) (qayda // qayerga). Rustam sifat bolam, qaydin bo`lasan? (Rus.378) (qaydin // qayerdan). Zulfi zarafshonim, qaydan bo`lasan? (Rav.47) (qaydan // qayerdan). Bandi bo`lmadim maydonda, // Menday bandi bo`lgan qanda? (Rav.58) (qanda // qayerda). 4. Qanday, nima so`roq olmoshi ish-harakat va hodisani aniqlash uchun ishlatilsa, qilib ravishdoshni qo`shib, qo`shma olmosh sifatida qo`llaniladi: qaytayin (A.i=6; R.i=1), naylayin (A.i=5; R.i=3). Bu vaqtda olmosh fonetik o`zgarish bilan qisqaradi. Masalan: qalmoq xoni shunday qildi, qaytayin (Alp.214) (qaytayin // qanday qilay). O`z otasi qaytib qizin oladi (O.8) (qaytib//qanday qilib). Gulistonday Orzijonni naylading? (O.43). (naylading// nima qilding). G`ayri-g`ayri joya keldim, naylayin // Kun tushmagan soya keldim, naylayin (Rav.20) (naylayin // nima qilayin). So`roq olmoshi orqali ko`plik kategoriyasi hosil qilinadi, bunda qancha (A.i=78; R.i=19), necha (A.i=220; R.i=36) olmosh so`roq ma`nosini emas, balki noaniqlik, ko`plik, taxminiy miqdorni ifodalaydi: Qancha so`qim, qancha quyni so`ydirdi// Necha yerdan endi, uchoq uydirdi (Rus.444). Necha vaqt men edim qo`ng`irotda sulton (Alp.228). O`zlik olmoshi o`z so`zining matnda o`zavon shaklida uchraydi va turli xil modal jilolar ifodalash uchun xizmat qiladi: Orqaravon eshitib, shu musofir

boylarda bir qiz bor emish, deb bular ham o`zavonda maslahat qiladi (Alp.24). qalmoq tarafiga qarab, yo`lda o`zavoniga bu gaplarni aytib ketib borayapti (Alp.219). Yo`lga kirib o`zavonda kalma aytib jo`nay berdi (Alp.99). Belgilash olmoshi har nima- harna (A.i=2; R.i=6) «har xil narsa», «hamma narsa» ma`nosini ifodalab, biror fikrni kuchaytirib, ta`kidlab ko`rsatish uchun ishlatiladi. Matnda uning qisqargan shakli ham qo`llanadi: Harna dardin karvonlarga aytadi (Alp.200). Olib qaytsam shohning qizin mindirib // Harna desam aytganimga ko`ndirib (Rus.413). Harna yo`qu borim, senga yo`l bo`lsin? (Rav.12). O`muman, olmoshlar o`zbek xalq dostonlari tilida samarali ishlatilib, uslubiy roli beqiyosdir. Olmoshlarning deyarli barchasi tortilishi hodisasiga uchrab, bunda so`z shakllarini butun bir bo`g`ini yoki ayrim unli, undosh fonemalar tushirilib talaffuz etiladi. Bu hodisa og`zaki ijro jarayonida ma`noga putur yetkazilmagan holda, talaffuzni mukammal darajada osonlashtiradi.

FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR: 1. Abdullayev A. Ko`makchilar yordamida so`z birikmalarida ifodalangan sintaktik munosabatlar // O`zDo` asarlari, Yangi seriya № 91. –Samarqand, 1958. -167 – 186 b. 2. Abdullayev A. O`zbek tilida ekspressivlik ifodalashning sintaktik usuli. -Toshkent: Fan, 1987. - 86 b. 3. Abdullayev F. O`zbek tilining o`g`uz lahjasi. -Toshkent, 1978. –102 4. www.ziyonet.uz 5. www.kasu.uz

O'xshashlar

Олмош суз туркуми (xalq og`zaki ijodida qo'llanilishi )

«O`g`ri»ning himoyasiga ikki og`iz so`z

So`z zargari- Abdulla Qahhor

So`z zargari- Abdulla Qahhor

O'zbek adabiyotining taraqqiyot bosqichlari Qadimgi og`zaki yodgorliklar