O'zbek notiqligi tarixidan - Adabiyot - Referatlar

O'zbek notiqligi tarixidan

Yuklangan vaqt:

11.09.2022

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

39 KB

Ko'chirib olish

O`zbek notiqligi tarixidan Reja: Kirish 1. O`rta Osiyoda notiqlik san'ati. 2. Xoja Muayyad Mehnagiy, Mavlono Riyoziy, Husayn Voiz Koshifiy va voizlik.

Notiqlik - o`tmish so`z san'atining eng barkamol ommaviy janrlaridan bo`lib, bu san'atni musulmon Sharqida voizlik deb atalgan. Shunga ko`ra nutq - va'z, notiq - voiz deb yuritilgan. O`rta Osiyo xalqlari, jumladan o`zbek xalqi IX-XV asrlarda dunyo madaniyati taraqqiyotida oldingi saflardan biriga ko`tarila olgan edi. Umuman, o`rta asrlarda fan va madaniyatning rivojida Xorazmiy, Farog`iy, Farobiy, Ibn Sino, Beruniy, Qoshg`ariy, Navoiy kabi ulug` siymolar katta hissa qo`shganlar. Bular yashagan davrni Sharq tarixida Uyg`onish davri ham deb yuritiladi. Bu davrda ilm-fan, adabiyot, san'at madaniyatimizning ravnaq topgan yillari bo`ldi. Adabiyot - san'at, fan va umuman, madaniyatimizning targ`ibotchilari bo`lgan bu allomalar ayni vaqtda voiz (notiq)lik san'atini ham yaratdilar. IX-X asrlar orasida yashab ijod etgan Abu Nasr Farobiy (837-950), Abu Ali ibn Sino (980-1037) kabi yirik olimlarimiz faqat zamonalarining ilm-fani bilan chegaralanib qolmay, ayni vaqtda notiq ham bo`lganlar hamda notiqlikning tug`ilishi, shakllanishi va rivojiga ham katta e'tibor berganlar. Bulardan tashqari, XI asrda Kaykavus tomonidan yaratilgan "Qobusnoma"da ham notiqlik san'ati haqida batafsid to`xtalib o`tilgan. Hatto muallifning ta'kidlashiga qaraganda, barcha hunarlar ichida so`z hunarini - notiqlikni ulug`laydi. Notiqlik juda uzoq tarixga ega, ana shu davr ichida u shakllandi, o`zgardi va kamol topdi. Albatta bu tarixiy jarayonda nasldan-naslga meros qolishga arzigulik an'analar ham yetib keldi. Sharq va xususan O`rta Osiyoda juda ko`plab notiqlar yetishib chiqdilar, faqat yetishib chiqdilargina emas, balki ular notiqlik asoslarini va maktabini yaratib, butun Sharqqa, hatto butun dunyoga mashhur bo`lganlar. Jumladan: Voiz Muhammad Rafi' - "Abvobul jinon". Voiz Qazviniy - "Zilolu maqol". Voiz shirvoniy - "Ahsanul ahodis". Muhammad Bobur binni Muhammad Voiz - "Hidoyatul-taqvim". Quraysh Sindiy - "Anisul-voizin". Mulla Kalon Voiz Samarqandiy - "Ravzatul-voizin".

Qozi O`shiy - "Miftoxun-najjoh" ("So`zning kaliti") va boshqa bir qator mohir so`z ustalari o`zlarining risolalarini yaratib, notiqlik nazariyasi sohasida ham katta yutuqlarni qo`lga kiritganlar. Bularni har biri o`z tarixi, taqdiriga ega bo`lgan siymolardir. Voizlikning kelib chiqishi tarixi ham ancha qiziq. Shveytsar olimi Adam Metsning ma'lumotlariga ko`ra ilgari podshohlar el oldiga chiqib davlat tuzumi, itoatkorlik, xalqaro ahvol, diniy qoidalar, o`z siyosatlari va boshqa mavzularda nutq so`zlab turganlar. Ularning nutq matnlarini esa, saroy xodimlari, ya'ni devonul insho xodimlari yozib bergan. Ayniqsa, juma namozi kunlari ularning chiqib, nutq so`zlashlari shart bo`lgan. Vaqtlar o`tishi bilan bunday ishlarni maxsus so`z ustalariga topshira boshlaganlar. Jumladan Mavlono Faxriddin Ali Safiyning "Latoyifut-tavoyif" asarida aytilishicha, Sulton Husayn Boyqaro bir kuni Sherozga, Shoh Shijo' oldiga rasmiy davlat ishi bilan muzokara olib borish uchun bir vakil yubormoqchi bo`lgan. Arkoni davlat bilan maslahatlashib, Mavlono Irshoddan boshqa munosib kishi topa olmaydilar. Xullas. Irshod borib rasmiy ishlarni oz muddatda ijobiy hal etadi. Ammo, uning notiqlik mahoratiga qoyil qolgan shoh Shijo' Irshodga javob bermay, bir majlis qurib keyin ketishi mumkinliginiaytib iltimos qiladi. Notiq majlisni juma kuniga tayinlaydi. Boshqa odamlar qatori Shoh va uning a'yonlari ham masjidi Jomega yig`iladilar. O`sha kuni Mavlono Irshod shunday ehtirosli nutq so`zlaydiki, yig`ilgan xaloyiq ho`ng-ho`ng yig`lay boshlaydi. Notiq hamma nutqqa berilib ketib yig`layotganini ko`radi. Shunda Mavlono Irshod o`z notiqligining yana bir bunyodkor kuchini namoyish qiladi: u to`satdan shunday kutilmagan burilish yasaydiki, hamma birdaniga ko`z yoshi aralash qah-qah soladi. Shoh Shijo' ham, yig`ilgan xaloyiq ham buyuk notiq Mavlono Irshodni hurmat-ehtirom bilan kuzatib qo`yadilar. O`zbek xalqi orasida Mavlono Irshodga o`xshagan notiqlar juda ko`p bo`lgan. Ulardan biri farg`onalik mashhur notiq qozi O`shiy bo`lgan. U O`sh shahridagi qozilik lavozimida ishlagani uchun qozi O`shiy taxallusiga ega bo`lgan. U xalq o`rtasida juda katta obro`ga ega bo`lgan. Yuqoridagi asarda yozilishicha, Erondagi Siiston viloyatining xalqi qatti qo`lligi bilan dong chiqargan, hatto gadoyga ham non bermas ekanlar. Qozi O`shiy esa bu xalqning ko`ngil qulfini so`z kaliti bilan ochib yumshataman deydi. U Siistonga borib bir-ikki hafta shu xalq ichida yuradi, ularning ruhiy

holatini o`rganadi. Shahar qozisidan ruxsat olib, juma kuni masjidi Jomeda katta nutq so`zlaydi, notiq bilan baravar xalqning fig`oni falakka ko`tariladi. Siiston xalqi topgan-tutganini minbar ostiga tashlaydi. Lekin qozi O`shiy nutqi uchun hech kimdan haq olmasligini aytadi, buni eshitgan xalq notiqni yanada e'zozlaydi. Notiq, u xalqning xasis emasligini, aksincha olijanob ekanligini, xalqning mehr xazinasini ochish uchun munosib kalit topa olish kerak ekanligini isbot etadi. Mutaxassis notiqlarni voizlar deb ataganlar. Ularning va'z matnlari odatda chiroyli va badiiy yuksak saviyada bo`lgan. Nutq matnlarining aksariyati nasriy she'r va hatto she'riy shakllarda yozilgan. O`tmish Sharq notiqlari orasida o`z zamonasining Demosfen va Sitseronlari juda ko`p bo`lgan. O`zbek va yunon san'atkor- mutafakkirlarining nutq talqinlari, ta'sirchanligi va notiqlik san'ati asoslari bo`yicha, olg`a surgan fikrlari jahon taraqqiyparvar notiqligining shu masalalaridagi talqinlari bilan hamohangdir. Biz Alisher Navoiy tomonidan tilga olingan va ularning ijodi haqida fikr yuritgan notiqlardan faqat uch voiz haqida qisqa-qisqa ma'lumot beramiz. Xoja Muayyad Mehnagiy . U o`z zamonasining yetuk notiqlaridan bo`lish bilan birga, oddiy mozor shayxlaridan bo`lgan. Alisher Navoiyning yozishicha, u "zohir ulumin takmil qilib erdi", ya'ni yuzadagi ilmlar, o`ziga ayon bo`lgan fanlarning hammasini o`zlashtirgangina emas, balki uni to`ldirgan va rivojlantirgan ham edi. Uning va'zlari jo`shqin o`tgan, o`z tinglovchilaridan nutqiga nisbatan xayrixohlik qo`zg`ata olgan. Shuning bilan birga u o`z tinglovchilari qalbiga qo`l sola olgan, ularni faatgina tinglovchilikdan, har birini faol fikr yurituvchi, va'z mazmuniga nisbatan faol munosabatda bo`luvchi ijodkor tinglovchilar darajasiga ko`tara olgan. O`z majlislarining qizg`in o`tishiga erisha olgan. O`sha davrlarda Xoja Muayyad kabi otashnafas notiqlar soni juda kam bo`lgan. Shuning uchun ham ular nomi ulkan adiblar nomi qatoriga tarix sahifasidan sharafli o`rin olgan. Uning ijodiy mahorati boshqa notiqlar uchun namuna bo`la oladi. Chunki, u o`sha davrdagi mavjud fanlarning barchasini to`la o`zlashtirgan va ularni takomillashtirgan donishmand olimdir. Xoja Muayyad kabi, mahorat va bilimga ega bo`lgan har bir notiq o`z tinglovchilari qalbini larzaga keltirishi, ularni hayajonga sola olishi

turgan gap. Ana shunday qudrat-zakovati tufayligina sultonlar, podshohlar ham uning mahorati, iste'dodi oldida bosh egkanlar. Mavlono Riyoziy. Mavlono Riyoziy Zova deb atalgan viloyatda o`sdi, ulg`aydi. O`zining aql zakovati ila shu viloyatning qozilik lavozimigacha ko`tarildi. Biroq, Alisher Navoiy "Majolisun nafois" asarida yozishicha u ayrim o`rinsiz hatti-harakatlari uchun qozilik lavozimidan chetlashtirilgan, kishanga solib badarg`a qilingan. Natijada bir umr ta'qib ostida yuradi, g`ariblikda kun kechiradi. Mavlono Riyoziyning notiqlik darajasiga erishuvida mamlakat hukmronlari mafkurasi bilan uning insonparvarlik qarashlari o`rtasidagi kelishmovchilik, turli ziddiyatlar asosiy omillardan biri bo`lgan. Riyoziy notiqligining tabiiy tomonlaridan biri hamdardlik tuyg`ularini birinchi o`ringa qo`ya bilishdir. Alisher Navoiyning yozishicha: "... va'z aytib, minbarda o`z ash'orin o`qub, yig`lab vajdi hol qilur erdi", -deydi. Shoirning bu so`zlari ancha diqqat-e'tiborga loyiq, chunki, el oldida rasmiy nutq bilan chiqib, yig`lash darajasiga borib yetish va bu ko`z yoshiga nisbatan tinglovchilarda kulgi emas, balki hamdardlik kayfiyatini uyg`ota olish uchun katta san'atkorlik mahorati kerak. Mavlono Riyoziy nutq paytida ko`z yoshi darajasiga yetib borar ekan, qalbidagina yig`lab bayon etar va kishilarni shunga ishontira olar ekan, demak shubhasiz, u juda iste'dodli notiq, chinakam so`z san'atkori bo`lgan. Mavlono Riyoziy ajoyib so`z san'atkori bo`lish bilan bir qatorda, u o`z davrining ko`zga ko`ringan pedagoglaridan biri bo`lgan. U o`z ishlarini dunyoviy fanlar: tabiatshunoslik, geografiya, tarix, adabiyot nazariyasi va boshqa fanlarni chuqur o`rganib, uni yoshlar o`rtasida targ`ib qilgan. Alisher Navoiyning yozishiga qaraganda Mavlono Riyoziy o`z fikrida qattiq turuvchi va shu fikr uchun kurashuvchi shaxs, sadoqatli va mohir pedagog va butun hayotini sevimli kasbiga bag`ishlagan ulug`vor inson ekanligini ta'kidlaydi. O`z kasbining mohir ustasi bo`lgan Mavlono Riyoziy o`z nutqlarida boshqa notiqlar qatori xalq og`zaki ijodidan, va ayniqsa, badiiy adabiyotdan juda ustalik bilan foydalangan. U o`z zamonasining zabardast notig`i, olimi, pedagog va shoirlaridan bo`lgan. Husayn Voiz Koshifiy. Husayn Voiz asli tug`ilgan joyi Eronning shimoli-sharqidagi Sabzavor shahri bo`lib, qachon tug`ilgani hozircha bizga noma'lum, sharqshunos olimlarning fikriga qaraganda vafot etgan yili 1504-1505 yilllarga to`g`ri keladi. Xullas, Husayn Voiz Alisher

Navoiyning zamondoshi, u bilan bir davrda yashagan, ijod qilgan hatto Alisher navoiydan 3-4 yil keyin olamdan o`tgan. Husayn Voizning eng asosiy fazilati, uning ilm egasi ekanligidadir. U juda ko`p fanlarni egallagan va ularning har birida chuqur ilmiy tadqiqotlar olib borgan mashhur olimlardan biridir. Uning: "Javohirut tafsir" yoki "Tafsiri Husayniy", "Mavohibud dunyo", "Lubbi lubob", "Anvori Suhayliy", "Ravzatush shuhado", "Dah, majlis", "Axloqi Muhsiniy", "Mahzanul insho", "Sabo", "Koshifiya", "Asrori Qosimiy", "Hotamnoma", "Matla'ul anvor", "Ixtiyorot" va boshqa bir qator asarlari shundan dalolat beradi. Husayn Koshifiy notiq sifatida o`z zamonasining mashhur notiqlaridan bo`lgan. Uning nutqini eshitish uchun shaharning turli tomonlaridan yig`ilishar, tinglovchilar soni shu qadar ko`payib ketishi natijasida orqada turganlarga notiqning ovozi yetib kelolmasa ham, uning ichki ruhiy holatini turli holatlar orqali ifodalanishini kuzatar ekanlar. Husayn Voiz notiq sifatida shu qadar hurmatga sazovor bo`lganki, buning asosiy sabablaridan biri, uning ovozining shiraliligi, ohangi, ichki ruhiy holatni turli harakatlar bilan ifoda qila bilishi bo`lgan. Shuning uchun bo`lsa kerak, uni doimo har yerga taklif etishavergani, shuning natijasida u aniq jadval bilan ishlashga majbur bo`lgan. Xondamirning aytishiga qaraganda, u juma kuni ertalab Hirotning markaziy chorsusida joylashgan shoh namozgohida va'z aytgan, shu kuni peshindan keyin Alisher Navoiyning masjidida, seshanba kuni Sulton Husaynning madrasasida, chorshanba kuni pir Mujarrad Xoja Abdul Valid Ahmad mozori boshida, payshanba kuni Sulton Ahmad Mirzo mozori boshida nutq so`zlagan. Bularning barchasi, notiqning har tomonlama bilimdonligidan va jahonning baland-pastini yaxshi bilganligi, uning nutqining sermazmun bo`lishini ta'minlagan omillardan biridir.

Foydalanilgan adabiyotlar: 1. Aristotel - "Poetika" T. 1980 y. 2. Axmedov A. - "Notiqlik san'ati" T. 1967 y. 3. Oripov K., Obidova M. "Ifodali o'qish" T.1992 y. 4. Inomxo'jayeva S., Zunnunov A. "Ifodali o'qish asoslari" T. 1978 y. 5. Jo'rayev K. "Ifodali o'qish va himoya qilish" T. 1986 y. 6. Yodgorov N. "Gigiyena golosa i yego fiziologicheskoye osnovo'" M. 1967. 7. Leonardi YE.I. "Deksiya orfoepiya" M. 1967. 8. Sayfuddinov A. "Og'zaki nutqda pauzaning ahamiyati" T. 1965 y. 9. Xo'jayeva L. "Lektor haqida ifoda vositalari" T. 1964 y.

O'xshashlar

Notiqlik san'ati tarixidan

Adabiyot o’qitish metodikasi tarixidan

O'zbek xalq maqollari

Istiqlol davri o'zbek adabiyot

O'zbek adabiyotining taraqqiyot bosqichlari Qadimgi og`zaki yodgorliklar