N. A. Dobrolyubovning tarjimon oldiga qo`ygan vazifalari - Adabiyot - Referatlar

N. A. Dobrolyubovning tarjimon oldiga qo`ygan vazifalari

Yuklangan vaqt:

10.09.2022

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

2030.5 KB

Ko'chirib olish

N. A. Dobrolyubovning tarjimon oldiga qo`ygan vazifalari Reja: 1. Mavzuning ta`rifi. 2. N.A.Dobrolyubovning tarjimon oldiga qo`ygan vazifalari. 3. Bevosita tarjima tamoyillari. 4. Bevosita va bavosita tarjima. 5. Asarni soddalashtirib tarjima qilishning o`ziga xos xususiyati. 6. Muallif tarjimasi.

Bu yerda tarjimaning turlari, to`laqonli tarjima yaratish yo`lida qadimgi zamonlardan hozirgacha bo`lgan urinishlar, bevosita va bilvosita tarjimalar, o`quv maqsadlarida amalga oshirilayotgan tarjimalar haqida gap boradi. Bevosita tarjima. Bu – to`g`ridan-to`g`ri asliy matn bilan ishlash natijasida yuzaga keladigan tarjima. Bevosita tarjima jarayonida mutarjimning asliyat tilini bilguvchi, zullisonayn bo`lishi talab qilinadi. Bu haqda adabiyotda ko`p gapirilgan. N.A.Dobrolyubovning «Eneida» haqidagi maqolasini eslaylik. Unda buyuk tanqidchi tarjima qiluvchi kishi, birinchi navbatda, shoir bo`lishi (1) kerak, degan edi. Uning badiiy didi yuksak bo`lishi (2), ayni asarni yozgan shoirning ichki dunyosini bilmog`i (3), uning ijodini to`liq his qilmog`i (4) kerak. Bugina emas, klassik asarlarni tarjima qiluvchi kishi olim ham bo`lishi (5) zarur. U o`sha xalqning qadimiy turmush sharoitlarini (6), o`sha davrlardagi urf-odatlarini (7), xususan, ularning tilini (8) mukammal bilmog`i darkor. Har bir so`zning eng nozik ma`nolarini (9), hatto ko`z ilg`amas bir ko`makchining ma`nosini (10) ham yaxshi bilishi kerak. Xususan, u asarni qaysi tilga tarjima qilayotgan bo`lsa, o`sha tilni juda yaxshi bilishi (11) zarur. U zo`rma-zo`rakilik bilan tarjima qilmaslik (12), o`z tilining butun boyligidan to`la foydalana olish (13), bironta ham sun`iy jumlaga, g`aliz iboraga yo`l qo`ymaslik (14), asarda tasvirlangan fikrni mumkin qadar to`laroq aks ettirish uchun o`z tilida to`g`ri va chiroyligina emas, balki yengil va erkin yoza bilmog`i (15) lozim («Eneida» haqidagi maqoladan). A.S.Pushkin tomonidan tarjima dahosi deb atalgan V.A.Jukovskiy tarjima nazariyasiga doir qimmatli fikrlarida she`riy asarni tarjima qilganda grammatikadan xabardor bo`lish, asar qanday tildan qaysi tilga tarjima qilinayotgan bo`lsa, har ikki tilni ham bilish zarur; bundan tashqari, tarjimon she`r yozish zakovatiga ham ega bo`lishi lozim. Binobarin, tarjimonning iste`dodi shoirning badiiy kamolot darajasiga qanchalik yaqin bo`lsa, shuncha yaxshi. Sotti Husayn, Sanjar Siddiq kabi tarjimashunoslarimiz ham bundan 70 yil avval shunday fikrlarni bildirganlar. Bavosita, bilvosita yoki vositali tarjimada mutarjim asliyat (A) tilidan ikkinchi (B) tilga o`girilgan matn asosida o`zining (V) tiliga ag`daradi – tarjimadan tarjima yuzaga keladi. Natijada taglamadan B tildagi tarjimaga o`tgan hamda uning o`zida yuz bergan qusurlar V tilga o`tishi oqibatida tarjima sifatsizlanaveradi. Shuning uchun bevosita tarjima eng muhim sifat mezoni hisoblanadi. Jahon adabiyotida bunga misol ko`p. Sitseron (m.a. I asr) Esxin va Demosfen nutqlarini yunon tilidan, Simmax (m.a. II asr) Tavrotni ivrit (ibroniy) tilidan yunon tiliga, Iyeronim (IV asr) uni lotin tiliga, ancha keyin, XV asrda, G. Shteynxefel - Ezop va Bokkachchoni, A. fon Eyb - Plavtni nemis tiliga, I. dyu Belle - Ovidiyni fransuz tiliga bevosita tarjima qildilar.

«Qirol Lir»ni gruzin tiliga o`girish uchun I. Chavchavadze ingliz tilini maxsus o`rgangan. Fransuz, nemis va ingliz tillari ustasi I. Machabeli 1873 yili «Qirol Lir»ni bevosita SHekspir tilidan tarjima qildi. Yuqori taraqqiyot bosqichida turgan xalqlarning so`z ustalari SHekspir asarlarining vosita tillar orqali tarjima qilinishini o`zlari uchun isnod deb bilganlar. Shu tufayli doimo buyuk adibni bevosita ingliz tilidan tarjima qilish uchun kurashdilar. Hozir ruslar, ukrainlar, gruzinlar, armanlar, Boltiq bo`yiliklar dramaturg asarlarini ingliz tilidan tarjima qiladilar. M. Lozinskiy, B. Pasternak, S. Marshak SHekspir asarlarini to`g`ridan-to`g`ri XVII asr ingliz tilidan, S.N. Ivanov Alisher Navoiy asrlarini XVI asr eski o`zbek tilidan qoyil maqom qilib o`girganlar. Bizda yirik asarlarni bevosita /arbiy Yevropa tillaridan tarjima qilish ishi endi tajriba tariqasida yo`lga qo`yilmoqda. Jamol Kamol (SHekspirdan), Yanglish Egamova va Sadriddin Salimov (Gyotedan) va boshqalarning bevosita tarjimalari bu sohadagi ilk tajribadir. Moslashtirish, adaptatsiya [lot. adaptio <adaptare - moslashtirish] - bosma matnni xorijiy tilni o`rganuvchilar yoki unchalik lisoniy tayyorgarligi bo`lmagan kitobxonlarga mo`ljallab qisqartirish yoki moslashtirish adaptatsiya deyiladi. Bunda tarjima matnini uning mavzusi, undagi qahramonlar, xos so`z va tushunchalarga e`tiboran qayta ishlash nazarda tutiladi. Tarjima qilinayotgan matn o`quvchilarning uni tushunishini birmuncha osonlashtirish maqsadida qabul qiluvchi muhitning adabiy qonuniyatlariga mos ravishda soddalashtiriladi. Alisher Navoiy «Xamsa»sining /afur /ulom va Inoyat Mahsumlar tomonidan hozirgi o`zbek tiliga qilingan tarjimalari, V. SHekspir, M. Tven, D. Defo va boshqalarning asarlari maktab o`quvchilari va oliygoh talabalariga mo`ljallanib soddalashtirilib tarjima qilingan. O`zbek xalq qahramonlik dostoni «Alpomish», turkiy va tojik xalqlar dostoni «Go`ro`g`li», hind eposi «Mahabhorat», jahon xalqlari og`zaki ijodidagi amazonkalar atalmish jangovar ayollar haqidagi rivoyatlarning slovakiyalik tarjimon, professor Yan Komorovskiy tomonidan o`girilgan matnlari soddalashtirilgan tarjima hisoblanadi. Asliyat tilida ifodalangan vaziyat tarjima tili uchun begona bo`lsa, odatda, matn boshqa muqobil vaziyat yordamida moslashtirib beriladi. Bu muqobillikning o`ziga xos holatini vaziyat muqobilligi deyish mumkin. Masalan, angliyalik ota-bolaning uchrashuvida ota qizini labidan o`pib ardoqlashi mumkin. Bu ingliz xalqi madaniyatining belgisi o`zbekcha yoki fransuzcha matnda mutlaqo o`rinsiz hisoblanadi. Uzoq sayohatdan keyin uyiga qaytgan oila boshlig`i - ota haqida gap ketganda inglizcha he kissed his daughter on the mouthni fransuzchaga il embrassa sa fille sur la bouche deb o`girish asliyat tilida yo`q unsurni tarjima tilidagi axborotga qo`shib qo`yishni bildiradi. Agar tarjimon o`z asariga shunday osongina mahalliy tus kiritmayin desa, il serra tendrement safille dans ses bras (u mehribonlik bilan qizini bag`riga bosdi) deyish to`g`ri bo`lardi. Asliy matnni mahalliy

sharoitga moslashtirish uslubi badiiy adabiyot tarjima tarixida ham mo`l qo`llanilgan. 1575 yili Iogann Fishgart fransuz yozuvchisi Fransua Rablening «Gartantyua va Pantagryuel» asarining nafaqat tili, urf-odatlari, kiyim-kechaklarigacha to`la nemischalashtirib bergan. 1883 yili Gogolning «Revizor»ini eston tiliga o`girishganda asardagi Aleksandr Sergeyevich Pushkin nomini eston ma`rifatparvar-demokrat arbobi Fridrix Reynxold Kreytsvald nomi bilan berishgan. Bu davrda asarni ruslarning ta`b-didiga moslashtirish mayli hukm surganligi haqida avvalgi darslarimizda ham aytgan edik. Ko`pgina tarjima kitoblarida nomlar va xorijiy turmush taxlitiga doir tushunchalar ruscha nomlar va rus milliy tushunchalarini aks ettiruvchi so`zlar bilan almashtirilardi. Bunday usul barcha /arbiy Yevropa davlatlari adabiyotida, xususan, fransuz adabiyotida xukmron edi (bu haqda «Tarjima: tavsif, tahlil» kitobimizning bayon- tarjima, matnni soddalashtirish boblarida gapirilgan). Masalan, Bualoning hajviy asarlarini tarjima qilganda Parijni Moskva bilan almashtirish hodisasini ko`ramiz. V.A.Jukovskiy va P.A.Katenin Byurgerning «Lenora» nomli balladasini tarjima qilar ekanlar, asarda tasvirlangan voqealarni Jukovskiy XVI asr Rossiyasi sharoitiga, Katenin esa Petr I zamoniga ko`chiradi. Ular hatto asarning nomini ham 1808 yili «Lyudmila», 1816 yili «Olga» deb ataganlar. Asar voqealarini bu tariqa o`zgartirishdan har ikki shoirning ham maqsadi ularga ruscha ma`no berish va yozuvchining g`oyasini rus voqeligiga ko`chirishdan iborat. Tarjimon V.S.Kurochkin fransuz shoiri Beranje qo`shiqlarini o`girganda ularga ruscha nom va ruscha tafsilotlar qo`shib, Beranje g`oyasini rus turmushiga tatbiq qilmoqchi bo`lgan. «Hamlet»ning birinchi ozarbayjoncha tarjimasida voqea Daniyadan Sharqqa ko`chgan. «Temur tuzuklari»ning birinchi ruscha tarjimalarda Amir Temurga «gosudar», «batyushka» deb murojaat qilishgan. Afg`on sahnasida qo`yilgan «Revizor»da Qobul shahar hokimi va amaldorlar, ularning kirdikorlari tanqid qilinadi, asar qahramonlarining kiyimlari va ismlari ham o`zgartirilgan. Bugungi kunlarda ham ganalik kinorejisser Tomas A. Daniyels «Hamlet» asosida «Hamile» filmini qo`ydi va Hamletni - Hamilega, Ofeliyani - Habibaga, Poloniyni - Ibrohimga aylantirgan. Bu bayon-tarjimaning o`ziga xos xususiyati asarni xalqqa tushunarli qilish, ularga yaqinlashtirishdan iborat. Shuningdek, soddalashtirib o`girishga ishtiyoq turkiy tillardagi adabiyotlarda ham sezila boshlagan. Masalan, qirg`iz oqini To`g`oloq Moldo (1860-1942) o`z asarlarida I.A.Krilov masallaridagi timsollar, syujet unsurlaridan foydalandi, ularni O`rta Osiyo xalqlari turmushiga moslashtirdi. «Bo`ri va Mushuk» masalining tarjimoni Aliqul Usmonov 1938 yili masaldagi ruscha ismlarni qirg`izchaga «tarjima» qilib, Stepanni - Kalakbash, Demyanni - Jilamish, Trofimni - Kalbay, Klimni - Komonkulga aylantirgan va hokazo. Badiiy tarjimada moslashtirish muammosiga to`g`ri yondashish zarur. Zero, murakkab san`at asarlarining omma tushunadigan

darajada soddalashtirib, jo`nlashtirib qilingan tarjimalarini yaxshi tarjima deb bo`lmaydi. Murakkab va mukammal tarjima kitobxonning faol mutolaasiga mo`ljallangan bo`ladi. Muallif tarjimasi. Asarni boshqa tilga muallifning o`zi tarjima qilishi; zullisonayn - ikki tilli yozuvchining bir tilda yozgan asarini ikkinchi tilga o`zi o`girishi. Muallif o`z asarini o`girganda, taglama orqali o`girgan tarjimonga qaraganda, ancha erkin ishlaydi. U tarjima o`quvchisi, o`zi mansub xalq madaniyati, turmushi, g`ayrilisoniy omillarni nazarda tutib, asliy matnga o`zgartirishlar kiritishi, uni qayta ishlashi, qayta tahrirdan o`tkazishi, tanqidchilik e`tirof etgan nuqsonlarni bartaraf qilishi, asarga sayqal berishi mumkin. Shuning uchun muallif tarjimasi deganda asliyatga aynan o`xshash, mutlaq uyg`un tarjima tushunilmaydi. Muallif va tarjimonning bir shaxsda mujassamlanganligi ikkala matn natijalarining ham aynan bo`lishligini bildirmaydi. Sadriddin Ayniyning avval tojik tilida yaratilib, keyin o`zbek tiliga, yoki aksincha, o`zbek tilidan tojik tiliga qilgan «Qullar», «Doxunda», «Sudxo`rning o`limi», «Esdaliklar» asarlarining avtotarjimalarida uslubiy ayrilik seziladi. S. Ayniy «Esdaliklar»ining o`zi o`zbekchalashtirgan 1-2-qismlaridan 9 ta bobni tushirib qoldiradi. qisqartirilgan boblardagi hikoyalar mustaqil bo`lganligidan asar mazmunining yaxlitligiga putur yetkazmagan. «Qullar» romanining tojikcha tarjimasida bu kabi qisqartirishlar yo`q. Yoki Ch. Aytmatov «Somon yo`li» qissasini qirg`iz tilida yaratib, rus tiliga «Materinskoye pole» («Momo yer») deb o`girdi. Muallif tarjimasi asarning nomigagina emas, uning tarkibiga ham ta`sir qildi. Asliyatdagi 8 bob tarjimaga 18 ta bo`lib o`tdi; asliyat asosini dialog tashkil qilsa, ruscha tarjimada monolog ko`proq. Qirg`iz tilidagi jo`shqinlik va tushkunlik rus an`anaviy nasriga xos, ammo qahramonlarning mulohazaliligi va bosiqligini ifodalovchi xususiyatlar bilan tiklangan. «Sarvqomat dilbarim»ni ham o`zi, «Bo`tako`z» va «Birinchi o`qituvchi»ni A.Dmitriyev bilan hamkorlikda rus tiliga o`girdi. Irlandiyalik Semyuel Bekkett o`z asarlarini fransuz tilida yozib, keyin ingliz tiliga o`zi tarjima qiladi. Ularning har biri o`z asarini o`zi tarjima qilar ekan, asarlarning g`oyaviy asosi va fabulasi, milliy ruhi va timsollar tizimini, asliyatga xos donishiylik, ruhiy ta`sirchanlikni aks ettira olganlar. Muallif tarjimasining quyidagi 3 xususiyatini qayd etish mumkin: 1) kommunikativlik ma`nosida olinsa, muallif-tarjimon o`z asarini o`zi uchun emas, boshqa adabiy muhitga mo`ljallab o`giradi. Shuning uchun xam muallif tarjimasida ma`noni o`girish «odatdagi» tarjimadagiga ko`ra boshqacharoq bo`ladi; 2) muallif tarjimasi eng yaxshi natija berishga kafillik qila olmaydi. Ammo lekin boshqa tarjimalarda turli xil yo`qotishlar «me`yor» bo`lsa, muallif tarjimasida bunday holat deyarli bo`lmaydi;

3) muallif tarjimasida tarjimon bilan muallif qayta ishlashi o`rtasidagi farq bo`lmasligi mumkin. Tarjimaning bu turi soddalashtirilgan yoki moslashgan tarjimaning bir ko`rinishi sifatida namoyon bo`ladi. Tanqidiy fikrlash jarayonida yuqoridagi matn bo`yicha berilgan 10 ta savolga javob olishda bu usulning quyidagi tamoyillariga e`tibor qilinadi. Punktuallik aniq, tushunarli, vaqtni tejab gapirish. Xolislik – fikrni xolisona, qanday bo`lsa, shunday bayon qilish. Tanqid qilmaslik – qarama-qarshi fikrlarning oldini olish. Gapni bo`lmasdan, navbat bilan gapirish. Ixtiyoriylik – xohlagan gapirsin; gapirishga majburlamaslik. Konfidensiallik – boshqalar fikrini tanqidiy muhokama qilmaslik. Personifikatsiya – gapirganda ortiqcha hissiyotga berilmaslik. Xilma-xillilik – boshqa so`zlovchilarning fikrini hurmat qilish. O`tkazilgan mashg`ulotga yakun yasaladi. Buning uchun talabalar 5 ta kichik guruhga bo`linib, “Mukammal tarjima qanday bo`ladi?” mavzuida dalillangan esse yozadilar. Bu amalni bajarishga 10 daqiqa vaqt ajratiladi. Ish bajarilgach, kichik guruhlar o`z essesini muhokama qiladi. Guruhlar spikerlari navbat bilan o`z dalillarini katta guruh oldida taqdim (prezentatsiya) qiladilar. Dars oxirida talabalar munozaralarda faol qatnashganliklari uchun ularga minnatdorchilik bildiriladi. Uyga vazifa: Sotti Husaynning quyidagi gaplari asosida yozma ravishda o`zingizning xolis fikringizni bildiring: “o`zbek tiliga tarjima qilingan ishni o`qiganda, basharti yozuvchisi o`zbek bo`lganda, u xuddi mana shunday yozgan bo`lardi, deyish mumkin bo`lsin. Aniqroq qilib aytganda, muallifning fikricha, Shota Rustavelining «Yo`lbars terisi yopingan pahlavon» dostonini o`zbek tiliga shunday tarjima qilish lozimki, agar Rustaveli o`zbek bo`lib, shu asarni o`zbek tilida yozgan bo`lganida, mana shunday yozgan bo`lardi, deya olaylik”.

ADABIYOTLAR Barthgate R.H. 1980. Studies of Translation Models 1: An Operational Model of the Translation Process. The Incorporated Linguist 19(4):113-14. Barthgate R.H. 1981. Studies of Translation Models 2: A Theoretical Framework. The Incorporated Linguist 20(1):10-16. Barthgate R.H. 1982. Studies of Translation Models 3: The Incorporated Linguist 21(4). Beekman J. “Literalism” a Hindrance to Understanding. // TBT. 17. P.178-189. Beekman J. Idiomatic versus Literal Translations // NOT. 18. P. 1-15. Beekman, John. 1967. Introduction to Skewing of the Lexical and Grammatical Hierarchies. Notes on Translation 23:1. Durisin D. a koll. Osobitne medziliterarne spolocenstva. - Bratislava: Veda, 1987. - 295

O'xshashlar

Ogahiy – tarixchi va tarjimon

A. Qodiriy

Nosir Fozilov qissanavis

Tog`ay Murod ijodi

Zulfiya va A. Muxtоr ijоdi