Muso Toshmuhammad o`g`li Oybek (1905-1968)

Yuklangan vaqt:

08.09.2022

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

70 KB

Ko'chirib olish

MUSO TOSHMUHAMMAD O`G`LI OYBEK (1905-1968) REJA: 1. Oybekning hayoti va ijodi. 2. Oybek lirik shoir sifatida. 3. Oybekning nasriy asarlari. 4. Oybek adabiyotshunos.

Oybek XX asr o`zbek adabiyoti taraqqiyotiga nafaqat zabardast shoir va yozuvchi, balki publitsist, adabiyotshunos va tarjimon sifatida ham ulkan hissa qo`shdi. U o`zbek adabiyotida tarixiy biografik roman janrini boshlab berdi, navoiyshunoslik faniga tamal toshini qo`ydi, o`zbek tarjimasi maktabini yangi bir bosqichga ko`tardi. Oybek lirik shoir va ulkan adib sifatida dong taratgan. Oybekning "Qutlug` qon" , "Navoiy" kabi shox asarlari (mamlakatimizdagi)bir qator xorijiy tillarga tarjima qilinmoqda. Oybek ijodining o`ziga xos fazilatlari, ibratli tomonlari ko`p. Ana shu sababli G`ofur G`ulom "Oybekning serhosil, o`tkir ijodkorligini bizning adabiyot tarixida kimga o`xshatish mumkin? - degan so`roqqa javob berib, "Oybekning o`ziga, Oybekka o`xshatish mumkin." - deb o`z hamkasb do`stiga tan bergan edi. Oybek adabiyot maydoniga 20 - yillarning boshlarida dastlab lirik shoir sifatida kirib kelgan. Oybekning ilk she`riy asarlari hali u texnikumda o`qib yurgan kezlaridayoq yozilgan. Yosh shoirning birinchi she`ri "Cholg`u tovushi" deb ataladi. ("Armug`on" jur, 1922). Keyinchalik shoirning "Tuyg`ular" (1926), "Ko`ngil naylari" (1929), "MashW (1929) singari she`rlar to`plamlari, shuningdek, "Dilbar - davr qizi", Oybekning hayoti va ijodi "O`ch" kabi dostonlari birin - ketin yuzaga kela boshladi. Odatda, Oybek to` g`risida so`z borganda ,uning yuksak ma`naviyati va madanyati sohibi, XX asrdagi buyuk insonlardan biri bo`lganligi aytitadi. Oybekning har tomonlama yetuk insonligi shunda ham ko`rinadiki, shoirning ilk she`ridan so`nggi satrlarigacha barcha ishqiy she"rlari faqat bir qyolga uning xotini Zarifa Saidnosirovaga bag`ishlangan. Shunday she`rlaridan biri "Uzoqdan turib..." deb atalgan. Ko`zlari cho`lpondek nozli sevgilim, Bir qarash tashlading, men sevdim seni. Hayoling eslarkan, qonaydir dilim, Yolvoray, go`zalim, unutma meni. Oybekning lirik shoir sifatidagi iste`dodi uning tabiat manzaralari tasviriga bag`ishlangan she`rlarida yana ham yorqin jilva berib turadi. Nafis chayqaladi bir to`p namatak,

Yuksakda, shamolning belanchagida, Quyoshga ko`tarib bir savat oq gul. Viqor - la o`shshaygan qoya labida Nafis chayqaladi bir to`p namatak. Oybek 30 yillarda she`riyatning xilma - xil janr va mavzularida ijod etdi. Muhabbat lirikasi, mehnat lirikasi, peyzaj lirikasi, harbiy va siyosiy lirikaning go`zal namunalarini yaratdi. Oybek 30 yillardagi ijodida doston janrisalmoqli o`rin egallaydi. Bu davrda shoir o`zbek o`tmish adabiyotidagi dostonchiliknig ilg`oran`analaridan, xususan, jaxon adabiyoti tajribalaridan ijodiy foydalanib, "Dilbar - davr qizi", "O`ch" (1932), "Cho`pon qo`shig`i", "Baxtigul va Sog`indiq", "Temirchi Jo`ra" (1933), "Kamonchi, Navoiy" 1937 kabi rang -barang dostonlar yaratdi. "O`ch" dostonida Xolxo`ja va Lalixon bir - birlarini sevadi. Xoshimboyvachcha Xolxo`jani kamsitdi."Baxtigul va Sog`indiq" - unda tasvirlanishicha, Toshkentlik chorvador Otabek Qarqara bozoriga borgach, sahro go`zali Baxtigulga ko`zi tushib, unga oshiq - u beqaror bo`ladi. Oybek urush davrida harbiy - mudofaa mavzuida "Yovga o`lim", "Vatanni sev", "Kunlar kelarki", "Zafar bizniki", "Ona so`zi", "Xayrlashuv", "Yigitlarga" singari yuzga yaqin she`rlar yozdi. Oybek o`z ijodini shoir sifatida boshlab, bu sohada ajoyib samaralarga erishgan va boy tajriba hosii qilgan bo`lsa - da 30 -yillarning ikkinchi yarmiga kelib, nasriy asarlar yaratishga o`tadi. Avvalo, "Gulnor opa", "G`anorchi ota", "Geografiya muallimi", "Globus". "Musicha", "Kurashchi yigit`% kabi hikoya va ocherklar yozib, nasrda ma`lum bir tajriba va malaka hosil qiladi. So`ngra, "Qutlug` qon" romanini yozishga kirishadi. 1940 yilda chop etilgan "Qutlug` qon" romani - badiiy jihatdan yetuk asar. Unda mamalakat o`tmishidagi hayot haqiqati mohirona ko`rsatilgan. O`zbek xalqining 1917 yil to`ntarish arafasidagi og`ir hayoti, ozodlik yo`lida olib borgan kurashlari keng va atroflicha tasvirlangan. Romanning bosh qahramoni Yo`lchi yangi hayot kurashchisi sifatida shakllana boshlagan o`zbek mehnatkashi obrazidir. U dinamik tarzda tadrijiy o`sishda aks ettirilgan.

"Qutlug` qon" romanida xotin - qizlarning rang - barang obrazlari berilgan. Ular orasida ayniqsa, Gulnor timsoli alohida ajralib turadi. Adib Gulnor obraziorqali xotin - qizlarning achchiq taqdirini, fojeali qismatini umumlashtirib tasvirlab bergan. Romanda Shoqosim, Qoratoy, O`roz, Shokir ota, Qambar, Yormat, Unsin kabi obrazlar ham jonli, to`laqonli bo`lib chiqqan. Romanda, ayniqsa, Mirzakarimboy obrazi ustalik bilan puxta ishlangan. "Qutlug` qon" romanitil va badiiy mahorat jihatidan ham g`oyatda diqqatga sazovor. Asarda adib obraz yaratishda psixologik tahlil san`atidan, xalq tili boyliklaridanustalik bilan foydalangan. Oybekning "Navoiy" (1944) romani ham o`zbek adabiyot tarixida faxrli o`rin tutadi. "Navoiy" tarixiy - biografik romar janrining nodir namunasidir. Roman voqeasi 18 yoshli yigit -Alisher Navoiyning Samarqanddan Xirotga qaytishi bilar boshlandi va Navoiy hayotining eng samarali va eng sermazmur davrlarini qamrab oladi. Asar voqeasi Navoiyning o`limini ak; ettirish bilan tugaydi. Romanda Husayn Boyqaro. Xadichf begim, Mo`min Mirzo, Darveshali. Binoiy, Majididdin singar tarixiy obrazlar bilan bir qatorda Sultonmurod Dildor Arslonqul, Zayniddin, To`g`onbek kabi badiiy to`qirm obrazlarning ham o`ziga xos munosib o`rni bor. Oybekning "Qutlug` qon" , "Navoiy", "Ulug` yoT romanlarida xalqimizning o`tmish xayoti tasvirlansa, "Oltir vodiydan shabadalar"(1950), "Quyosh qoraymaydi"(1959; romanlarida zamonaviy voqelik aks ettirilgan. Oybek ijodida qissa janri ham muhim o`rin egallaydi. U "Nui qidirib" (1957), "Bolalik"(1963), "Alisherning yoshligi" (1967] qissalarining muallifldir. Oybek urush va urushdan so`nggi davrlarda ham she`riy asarlai yaratishda yaxshi natijalarga erishdi. Oybek urush davrida harbiy - mudofaa mavzuida "Yovga o`lim", "Vatanni sev", "Kunlar kelarki", "Zafar bizniki", "Ona so`zi", "Xayrlashuv", "Yigitlarga" singari yuzga yaqin she`rlar yozdi. Bu asarlarda jangchilarimizning qahramonligi, xalqimizning vatanparvarligi katta g`urur va samimiyat bilan kuylanadi. Ona Vatan obrazi butun salobati bilan chizib berildi.

Oybek urushdan so`nggi yillarda ham xilma - xil va dolzarb mavzularda she`rlar yozdi. Ayniqsa, epik she`riyat imkoniyatlaridan umumli foydalandi. "Hamza", "Qizlar", "Zafar va Zahro", "Haqgo`ylar", "Davrim jarohati", "Guli va Navoiy", "Bobur", "Navoiy" nomli liro - epik asarlar yozdi, o`zbek dostonchiligi tarqqiyotiga katta hissa qo`shdi. Oybek adabiyotshunos olim sifatida "Lirika haqida", "So`ngi yillardagi o`zbek poezyasi".Abdulla Qodiriyning ijodiy yo`li." "Navoiy gulshanr`va boshqa bir qator maqola va risolalar yozgan. Tayanch so`z va iboralar: muhabbat lirikasi, peysaj lirikasi, harbiy va siyosi lirikasi, Psixologik tahlil, tarixiy-biografik roman, avtobiografik janr. Tekshirish savollari: 1. Oybek lirikasida muhabbat va peyzaj tasvirining badiiy shakillantiruvchi vositaiar haqida fikr yuriting. 2. Oybek ijodida chet el mavzusi qanday aks ettirilgan ? 3. " Qutlug` qon " romaiiidagi psixologik tahlil usulining "o`rni haqida to`xtaling. 4. Oybek ijodida Navoiy qandayo`rin egallaydi? 5. "Bolalik" qissasining o`zbek adabiyotidagi o`rnini tushuntiring? Ma`ruza: 50 - 80 yillar adabiyoti. Darsrejasi: 1. 50-80 yillardagi ijtimoiy - siyosiy va adabiy hayot haqida. 2. Bu davrda yangi adabiy avlodning shakllanishi. 3. Adabiyotda haqqoniylik, insonparvariik printsiplarining chuqurlashuvi. 4. Badiiy publitsistika, nasr va dramaturgiyada grajdanlik ruhining mavqeyi. Adabiyotlar. 1. Karimov N. va boshqalar XX asr adabiyoti tarixi - T: o`qituvchi 1999. 2. Mirzayev S. XX asr o`zbek adabiyoti - T: yangi asr avlodi 2005.

3. Normatov U. Umidbaxsh tamoyillar - T: 2000. 4. Qo`shjonov M. Onajonim she`riyat. - T: o`qituvchi 1984. Bu davrda mamalakat hayotida, moddiy va ma`naviy turmushda jiddiy o`zgarishlar va yangiliklar bo`ldi. Bular hech shubxasiz, stalinizmning qulashi bilan bog`liqdir. Stalin vafotetgach, 50 yillarning o`rtalariga kelib, shaxsga sig`inish illati keskin qoralandi, uning zararli oqibatlarini tugatish bo`yicha chora - tadbirlar belgilandi. Shu tariqa, sho`ro mamlakati 1956 yilda o`z tarixining yangi bosqichiga - shaxsga sig`inish yo`llarida yo`l qo`yilgan ijtimoiy adolatsizlikni tuzatish davriga qadam qo`ydi. Eng muhimi shundaki, bu davrda mamalakat ma`naviy hayotining barcha sohalarida keskin burilish yuz bera boshladi. 1956 yiida iste`dod qurbonlari: Fitrat, Abdulla, Qodiriy, Cho`lpon, Usmon Nosir, Botu singari yozuvchilar oqlandi. 50 yillar o`rtalaridan erkinlik shabadasi esa boshladi. Respublikamizda adabiy hayotni sog`lomlashtirish yuzasidan ayrim tadbirlar amalgam oshirildi. 40 yillar oxiri va 50 yillar boshlarida qatag`onga uchragan M. Shayxzoda, S. Ahmad, Shukrullo kabi oqlanib, jo`shqin ijodiy mehnatga qaytdilar, Oybek, A. Qahhor kabi ulkan yozuvchilarga qarshi uyushtirilgan fitna asossiz ayblarga qisman chek qo`yildi. 2. Mana shu omillar tufayli adabiyotda jonlanish yangi bir ko`tarilish boshlandi. Keksa bo`g`inga mansub Oybek, A. Qahhor, Zulfiya, M. Shayxzoda, Mirtemirlar g`ayrat bilan ijodga kirishdilar. Shuhrat. S. Ahmad, Shukrullo, A. Muxtor, Mirmuxsin kabi yozuvchi - shoirlar. 60 - 80 yillarga kelib, o`z iste`dodlarini to`laroq namoyon etdilar. O`sha hayotbaxsh o`zgarishlar shabadasi ta`sirida S. Zunnunova, O. Yoqubov, P. Qodirov va ular bilan birga adabiyotga izma -iz kirib kelgan E. Vohidov, A. Oripov, Rauf Parfi, U. Umarbekov, Sh. Xolmirzayev, O`. Xoshimov, X. To`xtaboyev, O. Matjon. Usmon Azim, Tog`ay Murod, Xayriddin Sultonov, Muhammad Yusuf kabi iste`dodlar milliy adabiyotimiz rivojiga yangi to`lqin olib kirdilar. Bu davr adabiyotida bir qator sifat o`zgarishlari paydo bo`ldi. Yaqin kechmishga yo`l qo`yilgan xatolarni qalamga olish, qatag`onlar tufayli kishilarimiz boshiga tushgan kulfatlarni aytish - ifodalash uchun yo`l qo`yildi. Zamonaviy

$mavzudagi asarlarda real hayot muammolari dadilroq o`rtaga qo`yiladigan bo`lib qoldi. 3. Bu davr o`zbek adabiyotida asosiy e`tibor hayot va kishilar oldidagi o`zgarishlarni tasvirlashga qaratildi. Shuningdek, jaxonda tinchlik uchun kurash. xalqlar do`stligi. insonparvarlik, vatanparvarlik kabi adabiy mavzular milliy she`riyalining diqqat markazida turdi.Vatan va zamon, odam qadri va insoniy burch, sevgi muhabbat haqida ko`plab she`rlar yaratildi. Bu davrda o`zbek adabiyotida hayotidagi ibratli va go`zal narsalarni, ijobiy tamoyillarni aks ettirish bilan birga. turmushda uchraydigan poraxo`rlik, mansabparastlik. ko`zbo`yamachilik, ig`vogarlik, to`rachilik, ikkisozlamachilik kabi illatlrni fosh qilishga ham e`tibor qaratildi. Natijada qator hajviy she`rlar, masal va feletonlar yaratildi. Uuyg`un, A. Oripov, A. Muxtor, Mirmuxsun, N. Narzullayev kabi shoirlar hajviy asarlar yozishda faollik ko`rsatadi. Mazkur davrda o`zbek she`riyati shakl vajanr, til va uslub jihatidan ham boyidi. Zamonaviy mavzudagi asarlarda real hayot muammolari dardliroq o`rtaga qo`yiladigan bo`lib qoldi. Adabiyotda inson shaxsiga, uning ruhiy olamiga qiziqish, ko`ngildagi dard - u tashvishlarjga.har^dardlik kucfra.ydi. $$ villardagT oshkoralik va demogratiya - harakatlari sharoitida 6u j arayon yanada keskinlashdi. Adabiyot maydoni millat sha`nini toptovchi "O`zbek ishi deb atalgan yangi qatag`on siyosatiga yangi kurash maydoniga aylandi: adiblarimiz toptalgan milliy diniy qadriyatlarni tiklash, ona tilimizga davlat maqomini berish, nihoyat milliy mustaqillik yo`lida oshkora kurash olib bordilar. Adabiyotda jamiyat inqirozi tasviri, iktimoiy adolat, erkparvarlik, milliy ozodlik g`oyalari oshkora namoyon bo`la bordi. 4. Bu davrda, avvalo, badiiy publitsistika va hikoya janrlari rivoj topdi. Badiiy publitsistika sohasida qalam tebratgan O. Yoqubov, S. Azimov, P. Qodirov, P. Shermuhammedov, M. Ali, O\ Hoshimov, A. Ibrahimov, Yo. Xo`jamberdiyev kabi yozuvchilar inson mehnati tabiatni asrash Orol dengizini falokatdan saqlab qolish, tabiat boyliklaridan tejab - tergab foydalanish, o`zbek tiliga Davlat tili$

maqomini berish. O`zbekiston o`lkasining iqtisodiy va siyosiy jihatdan mustaqil boMishi va boshqa dolzarb mavzularni ko`tarib chiqdilar. Romanchilik - bu davr nasrining yetakchi janri bo`ldi. Romanchilikda mavzular doirasi kengaydi mazmun chuqurlashib, obrazlar turkumi boyidi. Roman janridan sifat o`zgarishlari, yangiliklar yuz berdi. Avvalgi nasrimizda bo`lmagan real roman - dialogiya ("Bo`rondan kuchli", "Mash`al"), roman - trilogiya ("Ufq", "Farg`ona tong otguncha"), roman - novella ("Chinof; "Ikki eshik orasida") janrlari paydo bo`ldi. O`zbek nasrida tarixiy psixologik roman ("Davr mening taqdirimda") tarixiy - falsafiy roman ("Ko`hna dunyo") namunalari yuzaga keldi. XX asrning 60 - 80 yillarida o`zbek dramaturgiyasida ham olg`a siljish ko`zga tashlandi. Bu davrda asosiy diqqat - e`tibor turli xil zamonaviy mavzularni aks ettirishga qaratilgan. Hozirgi zamon voqeligini tasvirlashda, eslkilik bilan yangilik o`rtasidagi kurashni to`g`rilik va halollik, adolat va haqqoniyat. mehr - oqibat va sevgi - muhabbat mavzularini yozishda dramaturgiyalar bir qator yutuqlarga erishdilar. Bu yutuqlarni "AyajonlarinT, "Imom", "Toshbolta oshiq", "Parvonam", "Kelinlar qo`zg`oloni" kabi pyesalar yordamida ko`rish mumkin. Adabiyotning hayot bilan aloqasi mustahkamlana bordi. Zamonaviylik, xalqchillik, haqqoniylik va badiiy mahorat uchun kurash davom etdi. Shu tariqa badiiy adabiyot jamiyat taraqqiyotining yangi bosqichiga - mustaqillik davriga kirib keldi.

Адабиётлар. 1.Х.Ёкубов. Адибнинг махорати. Т., 1966 й. 2.Ойбекнинг ижодий методи ва бадиий махорати. Т., 1985 й. 3.С.Мирвалиев. Наср, давр кахрамони. Т., 1971 й. 4.М.Кушжонов. Ойбек махорати. Т., 1965 й. 5. www . ziyonet . uz

O'xshashlar

Muso Toshmuhammad o`g`li Oybek

Munavvar Qori Abdurashidxon o`g`li

Oybek va o`zbek bolalar adabiyoti

Oybek ijodi

Nashriyot va kitob savdosida bibliografik qo‘llanmalar