Nashriyot va kitob savdosida bibliografik qo‘llanmalar - Adabiyot - Referatlar

Nashriyot va kitob savdosida bibliografik qo‘llanmalar

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

81.8662109375 KB

Ko'chirib olish

Nashriyot va kitob savdosida bibliografik qo‘llanmalar Reja: 1. Kundalik bibliografik axborot 2. Retrospektiv bibliografik axborot 3. O‘lkashunoslik bibliografik qo‘llanmalar tizimi haqida umumiy tushuncha

Nashriyot bibliografik qo‘llanmalari — bir nashriyot tomonidan chiqarilgan yoki kelgusida chiqariladigan bosma nashrlarning ro‘yxatidan iborat bibliografik qo‘llanmalar. Kitob savdosi bibliografik qo‘llanmalari — bosma mahsulotlarni tarqatishga ta’sir etish maqsadida tuzilgan qo‘llanmalar. Nashriyot va kitob savdosi bibliografik qo‘llanmalari nashriyotlar va kitob savdosi tashkilotlari tomonidan mavjud yoki kelgusida nashr etiladigan bosma mahsulotlar marketingini va savdosini tashkil etish maqsadida tuziladi. Bu bibliografik qo‘llanmalar qog‘oz va elektron shaklda tayyorlanadi. Nashriyot va kitob savdosi bibliografik qo‘llanmalari nashriyot, kitob do‘konlari, kutubxonalar, tashkilot va muassasalar, mamlakatimiz kitob sanoati bilan qiziquvchi barcha kitobxonlarga mo‘ljallanadi. Bosma mahsulotlar haqida axborot berilayotganiga ko‘ra ular quyidagicha turlanadi: perspektiv, kundalik, retrospektiv, nashriyot va kitob savdosi bibliografik qo‘llanmalari. Ular bir-biridan vazifasi, mazmuni va boshqa xususiyatlariga ko‘ra ajratiladi va, albatta, kirish so‘zi yoki so‘zboshi, asosiy qism va mundarija kabi majburiy elementlarga ega bo‘ladi. Ba’zilarida qo‘shimcha elementlar — axborot manbalarining ro‘yxati, qisqartmalar ro‘yxati, yordamchi ko‘rsatkichlar beriladi. So‘zboshi asosiy qismning mazmuni bilan bog‘liq holda, ko‘rsatkichning maqsadi, vazifasi, undan foydalanish yo‘llari haqida tavsiya beradi. Asosiy qism nashrlarning bibliografik yozuvidan (ba’zida qisqacha annotatsiyasi bilan) va o‘nli klassifikatsiya jadvali asosida shifr indeksidan iborat bo‘ladi. Yordamchi sarlavhalarga yoki muallifga oid ma’lumotlar beriladi. Bibliografik yozuvlar bo‘limlar, ichki bo‘limchalarda mavzular bo‘yicha alifbo yoki boshqa tanlangan prinsið asosida joylashtiriladi. Bunday qo‘llanmalar kutubxonalar faoliyatida kutubxona fondini maqsadli to‘ldirishda, bibliografik axborotlarni tayyorlashda, talablarni bajarishda, kitobxonlarning axborot madaniyatini tarbiyalashda yordam beradi. Shu yo‘nalishdagi bibliografik qo‘llanmalar qo‘shni mamlakatlarda keng qo‘llanilmoqda. Masalan, kitob savdosi va nashriyotchilik ishini muvofiqlashtirish

va takomillashtirish maqsadida Rossiyada «Mavjud va bosmaxonadagi kitoblar» («Êíèãè â íàëè÷èè è ïå÷àTè») milliy axborot tizimi yaratilgan. Ular: — Rossiyada kitob bozorining ahvoli haqida muntazam va tezkorlik bilan axborot berib borish; — noshir va kitob tarqatuvchilar orqali kitobga tushayotgan talab va ehtiyojni o‘rganish va qondirishni nazorat qilib borish; — ko‘p so‘ralayotgan kitoblarni nashr qilish texnologiyasini muntazam qo‘llash maqsadida savdo va noshirlar orasidagi o‘zaro munosabatni yo‘lga qo‘yib borish; — kutubxonalar, nashriyotlar, kitob savdosi, kitob tarqatuvchilarning belgilangan klassifikatsiya, tiðologiya va formatlardan bir xilda foydalanishlari uchun imkoniyat yaratish; —kitob savdosi tashkilotlari va kutubxonalarning yangi nashr etilayotgan adabiyotlar, kitob bozorining ahvoli haqida oldindan va o‘z vaqtida bibliografik axborot olishlari uchun bosmaxonada yuzaga chiqish oldida turgan nashrlar haqida, nashrdan chiqishi rejalashtirilayotgan adabiyotlar haqida axborot katalogida o‘z vaqtida va to‘la ma’lumot berib borish vazifalarini bajaradi. Yil davomida katalog tizimida Rossiyadagi va boshqa qo‘shni mamlakatlardagi (Ukraina, Belorussiya, Qozog‘iston va boshqa) 2000 dan ortiq nashriyot mahsulotlari haqida axborot berib turiladi. Ma’lumotlar nashriyotlardan shu yilning 31- dekabrigacha olinadi va, albatta, elektron disklarda, yagona nomdagi avtomatlashtirilgan ma’lumotlar bazasi ko‘rinishida amalga oshiriladi va muntazam nashriyotlar va kitob savdosi tashkilotlari tomonidan yangilanib, to‘ldirib turiladi. Katalog bir yilda 2 marta bosma ko‘rinishda nashr etiladi, agar shoshilinch kerak bo‘lsa, bir yilda 6 marta elektron shaklda—disketlarda yoki elektron pochta orqali olishlari mumkin. Katalog bir necha bo‘limlardan iborat va har biriga yordamchi ma’lumot apparati berilgan. Mavjud bo‘lgan va bosmaxonadagi kitoblar bo‘limida savdoda mavjud adabiyotlar, ularning bahosi, kitob tarqatuvchi tashkilot haqida ma’lumotlar,

chiqarish uchun tayyorlanayotgan kitoblar haqida ma’lumotlar berilib, unga ismlar, nashr turlari, nashriyotlar ko‘rsatkichi ilova qilingan. Nashrga tayyorlanayotgan kitoblar bo‘limida qaysidir aniq bir yilda nashr qilish rejalashtirilayotgan kitoblar haqida ma’lumotlar beriladi, mualliflar, nashr tiðlari, nashriyotlar ko‘rsatkichi ilova qilinadi. Nashriyotlar va kitob savdosi tashkilotlari bo‘limida alifbo tartibida ular haqida ma’lumotlar: manzili, telefon faks raqamlari, elektron pochta manzili berilgan. Bibliografik yozuvda muallifi, sarlavha, nashriyot, nashr yili, hajmi, muqovasi, adadi, kitob tarqatuvchi tashkilot, qisqa annotatsiya, kitobning xalqaro standart raqami beriladi. Mavjud va bosmaxonadagi xorijiy adabiyotlar bo‘limida aniq bir nashriyotning bosma, elektron hujjatlari haqida ma’lumot berilgan, mavzuli bo‘limlar ajratilgan, nashr turlari ko‘rsatilgan. Perspektiv bibliografik qo‘llanmalar Perspektiv bibliografik axborot beruvchi materiallarga quyidagilar kiritiladi: nashriyotlarning yillik annotatsiyalangan rejalari; axborot agentliklarining bosma kataloglari; yirik axborot markazlari va yirik kutubxonalarning nashr rejasi va prospektlari; prays varaqalar. Perspektiv bibliografik qo‘llanmalarda aks etadigan bibliografik yozuvdagi nashrdan chiqish vaqti rim raqamida dumaloq qavsda berilgan, son xarakteristikasi sohasida nashrning hajmi bosmaxona hisobidagi bosma taboq, nashrning bichimi ham dumaloq qavs ichida rim raqamida berilgan. Badiiy-adabiy asardan boshqa barcha turdagi nashrlarga beriladigan annotatsiyada nashrning maqsadi; nashr turi, janri yoki materialni berish shakli; mavzuning qisqacha bayoni, mazmun xususiyati, umumiy mavzusi yoki fikr; shu xildagi boshqa nashrlardan yoki shu muallifning boshqa asarlaridan farqi, yangiligi, dolzarbligi; kitobxonlar guruhi; asar muallifi haqida ma’lumot, tarjima asar bo‘lsa, mamlakat nomi ko‘rsatiladi. Qayta nashr etilgan asar bo‘lsa, oldingi nashrining nashr yili, asar nomi (asar nomi o‘zgargan bo‘lsa) ko‘rsatiladi. Agar 1- marta nashr etilayotgan yoki o‘zgarishlar bilan qayta nashr etilayotgan darslik bo‘lsa, unga ham annotatsiya beriladi. UDK bo‘yicha shifr indeksi bibliografik yozuvning oxirida beriladi. Hozir

nashriyotlar kitob savdosi tashkilotlari, firmalar tayyorlayotgan prays-varaqalar keng tarqaldi. Ularda alifbo tartibida nashr nomlari, ularning muddati, bahosi ko‘rsatiladi. Prays-varaqalar bir varaq qog‘oz ko‘rinishida, risola, kitob ko‘rinishida ham tayyorlanadi. Keyingi yillarda perspektiv bibliografik qo‘llanmalarda yangi adabiyotlar haqida axborot bilan birga kitob omborlarida saqlanayotgan oshiqcha nusxadagi adabiyotlar haqida retrospektiv bibliografik axborot ham berib boriladi. Kundalik bibliografik axborot Kitob bilan bog‘liq bo‘lgan kitobxonlar, kutubxonalar, tashkilot va muassasalarga ham bibliografik axborot berib boruvchi birinchi marta o‘zbek tilida nashr etilayotgan «Kitob dunyosi» gazetasi 2002- yil ta’sis etilgan bo‘lib, respublikamiz nashriyotlarida nashrdan chiqqan yangi adabiyotlar haqida annotatsiya yoki referat bilan birgalikda kutubxonachilik ishi, zamonaviy axborot texnologiyalari, kitobatchilik ishi, nashriyotchilik ishi masalalariga oid suhbatlar, maqolalar, fikr va mulohazalar beriladi. Ammo ba’zida yangi adabiyotlar haqida berilayotgan ma’lumotlar asar sotuvdaligida yoki ancha vaqt o‘tgandan so‘ng beriladi. Gazeta sahifasida eng muhim, qimmatli adabiyotlar haqidagina ma’lumot berilmoqda, boshqa nashrdan chiqqan asarlar esa e’tibordan chetda qoladi. Shuni nazarda tutib, gazeta keyingi paytda annotatsiya yoki referat berilmayotgan adabiyotlarning bibliografik ma’lumotlarini mavzuli tartibda berib bormoqda. Reklama axboroti muhim ahamiyatga ega. Bular kitob muqovalari, sahifalari, jurnal muqovalari, plakatlar, afisha va bukletlar ko‘rinishida berib boriladi. Bu materiallar kitob do‘konlari peshtaxtalarida, aholiga ko‘rish va o‘qish uchun qulay bo‘lgan joylarda o‘rnatiladi. Boltiqbo‘yi respublikalari, Rossiya axborot organlari yo‘lovchi tashuvchi transport vositalaridan ham unumli foydalanadilar. Maxsus bibliobuslar kitob reklamasi ko‘rinishlari bilan bezatilgan bo‘ladi. Mamlakatimizda boshqa turdagi mahsulotlarning reklamasi kabi kitob, kutubxona, bosma va axborot mahsulotlari reklamasini ham keng yo‘lga qo‘yish lozim.

Retrospektiv bibliografik axborot Retrospektiv bibliografik axborot ko‘pgina vazifalarni bajaradi. Bular — kitob do‘konlari, kitob omborlari, nashriyot bazalarida mavjud adabiyotlar, ayrim olingan nashriyot mahsulotlari, biror ruknda chiqqan nashrlar haqida axborot berish. Ayrimlari faqat xizmatda foydalanish uchun mo‘ljallanadi. Masalan, bukinist katalogi-preyskuranti, ulgurji kitob do‘konlarida mavjud adabiyotlarning katalogi va boshqalar, masalan, «ÏðåäëàãàþT îáëàñTíûå êíèãîTîðãè ÓçáåêèñTàíà», «Ñïèñîê èíTåðåñíûõ äåTñêèõ êíèã, èìåþùèõñÿ â ìàãàçèíàõ TàøîáëêíèãîTîðãà». Kutubxonalarda ma’lumot-bibliografiya xizmati ko‘rsatishda kitobxonlar talabini qondirish uchun vaqtli matbuot nashrlari sahifalarida berilayotgan maqolalar ro‘yxati hamda ilgari nashr etilgan adabiyotlarning mavzuli to‘plamlari yoki ro‘yõatining elektron shaklini tayyorlash va foydalanish mumkin. Kitob palatasi tomonidan tuzilayotgan «Gazeta maqolalari solnomasi» va «Jurnal maqolalari solnomasi»ning elektron disklarini olib, muomalaga kiritish ham katta ahamiyatga ega. Ayrim tajribali kutubxonalar ruknli nashrlarning katalogini tayyorlaganlar. Masalan, «ÁèáëèîTåêà âñåìèðíîé ëèTåðàTóðû» (Rossiya kutubxonalarida), «Æèçíü çàìå÷àTåëüíûõ ëþäåé» (Ajoyib kishilar hayotidan), «Ýâðèêà» kabi ruknlardagi adabiyotlarning elektron kartotekasi. Savol va topshiriqlar 1. Kitob savdosi va nashriyotchilik bibliografik qo‘llanmalariningmaqsadi va vazifalarini ayting. 2. Perspektiv bibliografik qo‘llanmalarda beriladigan annotatsiyalarningvazifasi nimadan iborat? 3. Kundalik bibliografik axborot nima? 4. Retrospektiv bibliografik axborot haqida gapirib bering. Mavzuning maqsadi — har bir mamlakat madaniy hayoti taraqqiyotini alohida aks ettirib boruvchi, kitobxonga va iste’molchiga o‘z o‘lkasi haqida har XI BOB. O‘LKASHUNOSLIK BIBLIOGRAFIK QO‘LLANMALAR

tomonlama to‘la axborot berish bilan vatanparvarlik fazilatini singdirishga ta’sir etuvchi o‘lkaga oid bibliografik faoliyat va uning usullari bilan tanishtirish. Asosiy tushuncha — o‘lkashunoslik bibliografik qo‘llanmalar. O‘lkashunoslik bibliografik qo‘llanmalar tizimi haqida umumiy tushuncha O‘lkashunoslik bibliografik qo‘llanmalar— mamlakatning bir hududiga oid adabiyotlarni aks ettiruvchi ko‘rsatkichlardir. Hozirgi paytda o‘lkashunoslik bibliografik qo‘llanmalar tizimining nazariyasi, metodologiyasi ishlab chiqilgan. Bu sohada pedagogika fanlari nomzodi H. Mamatraimova maxsus ilmiy-tadqiqot ishi olib borgan. Bu qo‘llanmalar kitobxonlarning u yoki bu o‘lkaga oid ilmiy, o‘quv, ishlab-chiqarishga oid, ilmiy-ommabop axborotga bo‘lgan talablarini qondirishga mo‘ljallangan. Qo‘llanmalarning kitobxonlari ilmiy xodimlar, talabalar, professoro‘qituvchilar, maktab o‘qituvchilari, o‘quvchilar, rahbar xodimlar, madaniyat va san’at xodimlari, tashkilot va muassasalarning rahbarlari va boshqalar bo‘lib, ularning o‘z sohalarida yutuqlarga erishishlari uchun, bilim malakalarini oshirib borishlari, ilmiy-tadqiqot ishlarini amalga oshirishlari uchun yordam beradi. Maqsadi—kitobxonlarni o‘lkaga, Vataniga mehr-muhabbat ruhida tarbiyalash, tarixiy-o‘lkashunoslik bilimlarini takomillashtirib borish. O‘lkashunoslik o‘tmishdan kelajakka yo‘l ochib beradi. O‘lkashunoslik kutubxona-bibliografik manbalarining bosh bo‘g‘ini va kitobxonlarning hujjat va axborotlarga bo‘lgan talablarini qondirishning asosi—o‘lkashunoslik fondidir. Unda kitob, risola, boshqa turdagi matbuot asarlari, hatto qo‘lyozma manbalar ham to‘planadi. Bu hujjatlar mahalliy hokimiyat organlarining ish faoliyatini yoritadi, o‘lkada hayotning u yoki bu tomonini yaxshilashga, rivojlantirishga yordam beradi, bundan tashqari, o‘z kutubxonasiga ega bo‘lmagan kichik va o‘rta biznes korxonalari, ishlab chiqarish idora-tashkilotlari uchun zarur axborot manbayi ham hisoblanadi. O‘lkashunoslik fondi muntazam va retrospektiv tarzda to‘ldirib boriladi. Kundalik to‘ldirishda kutubxona fondiga kelib tushayotgan adabiyotlar va hujjatlar orasidan o‘lkaga oid adabiyotlar ajratib olinadi. Retrospektiv to‘ldirishda turli manbalardan foydalanish mumkin.

O‘lkashunoslik bibliografik manbalarning keyingi tarkibiy qismi MBA o‘lkashunoslik fondi tarkibi va mazmuni yoritib boriladi, iste’molchilarga o‘lkashunoslik kutubxona-bibliografiya xizmati ko‘rsatiladi, tashkilot va muassasalar o‘lka haqidagi bibliografik axborot bilan ta’minlanadi. MBA o‘lkashunoslik katalog va kartotekalaridan, ma’lumotnoma nashrlaridan, o‘lkaga bag‘ishlangan turli bibliografik ko‘rsatkichlardan, bajarilgan ma’lumotnomalar fondidan iborat bo‘ladi. Uning eng asosiysi o‘lkashunoslik kartotekasidir. Unda o‘lkaga oid barcha hujjatlar to‘planadi: kitoblar, risolalar, ularning bo‘limlari, boblari, qismlari, maqolalar, fotoalbomlar, xaritalar, kino-fotohujjatlar, tasviriy san’at asarlari, musiqa-nota asarlari, elektron veb sahifalar, internet materiallari, multimedialar, kompakt disklar va boshqalar. Ma’lumotnoma nashrlari fondi ensiklopediyalar, spravochniklar, lug‘atlar, fotoalbomlar, yo‘l ko‘rsatkichlari, xaritalar va boshqalardan tashkil topadi. O‘zbekistonda viloyat, shahar, tumanlarga oid «Toshkent» ensiklopediyasidan boshqa birorta ensiklopediya yo‘q. Spravochniklar ko‘proq nashr etilgan. XX asrning 70 — 80yillarida respublikamizning deyarli barcha viloyatlari, shaharlariga oid ma’lumotnoma nashrlar chop etilgan. Masalan: Andijon, Samarqand, Namangan, Buxoro, Bekobod, Angren, Chirchiq va hokazo. Yo‘l ko‘rsatkichlaridan «Ìóçåè TàøêåíTà», «Óëèöû TàøêåíTà», «Toshkent teatrlari»,»Samarqand», «Toshkent darvozalari» va boshqalar, fotoalbomlardan «Qashqadaryo», «Surxondaryo», «Termiz», «Xiva», «Buxoro — ochiq osmon ostidagi muzey», «Xiva — ming gumbaz shahri» va boshqalar, xaritalar, to‘plamlar, telefon-spravochniklar, manzillarni ko‘rsatuvchi kitoblar va boshqalar o‘lkashunoslik fondini tashkil etadi. O‘lkashunoslik qo‘llanmalari mazmuni, ahamiyati, o‘lka haqidagi adabiyotlarning nashr joyi belgilariga ko‘ra shakllanadi. O‘lkaga oid bibliografik qo‘llanmalar tuzilmasi o‘lka haqidagi adabiyotlarni aks ettiruvchi qo‘llanmalar va mahalliy matbuot ko‘rsatkichlarini o‘z ichiga oladi. 1983- yil Toshkentning 2000 yilligi munosabati bilan «Toshkent», «Toshkent — o‘tmishda, bugun va kelajakda» (o‘zbek va rus tillarida), 1970- yil rus tilida nashr etilgan «ÈñTîðèÿ Ñàìàðêàíäà è Ñàìàðêàíäñêîé îáëàñTè», 1974- yilda «×Tî ÷èTàTü î Õèâå», 1969- yilda «×Tî ÷èTàTü î

Ñàìàðêàíäå» ko‘rsatkichlarini misol keltirish mumkin. O‘lkaga oid adabiyotlarning bibliografik qo‘llanmalari: 1. Ilmiy-yordamchi qo‘llanmalar: o‘lkaga oid adabiyotlarning universal mazmundagi kundalik ko‘rsatkichlari; universal mazmundagi retrospektiv ko‘rsatkichlar va o‘lkaga oid adabiyotlarning yig‘ma bosma katalogi; tarmoq va mavzuli ko‘rsatkichlar; biobibliografik ko‘rsatkichlar (lug‘atlar), o‘lkashunoslik bibliografik qo‘llanmalarning ko‘rsatkichlari. 2. Tavsiya qo‘llanmalari: mahalliy muhim va unutilmas voqealar taqvimi; o‘lka haqidagi universal va kompleks ko‘rsatkichlar; kutubxonaning o‘lkaga oid jamg‘armasi yadrosi, o‘lkaning turli sohalariga va bir tomoniga bag‘ishlangan tarmoq va mavzuli ko‘rsatkichlar; o‘lkaning mashhur kishilari haqidagi ko‘rsatkichlar. 3. Mahalliy matbuot ko‘rsatkichlari: vaqtli va davomli nashrlarning ko‘rsatkichlari; kitob va nodavriy nashrlarning ko‘rsatkichlari. Ilmiy yordamchi o‘lkashunoslik bibliografik qo‘llanmalar O‘lkaga oid adabiyotlarning universal kundalik ko‘rsatkichlari aniq, to‘la tuzilishga egaligi bilan ajralib turadi. Bibliografik yozuvlarda amaldagi tavsif qoidalariga rioya qilinishi shart, qisqa, ammo to‘la mazmunli annotatsiyalar beriladi, ma’lumot-bibliografiya apparatlaridan so‘zboshi, mundarija, yordamchi ko‘rsatkichlardan ismlar, geografik nomlar, kalitli so‘zlar, predmet rubrikalari asosida predmet va bibliografik qo‘llanmaning xususiyatidan kelib chiqqan holda boshqa ko‘rsatkichlardan foydalanish zarur. Bu qo‘llanmalar haftalik, choraklik, doimiy bo‘lishi mumkin. O‘zbekistonning respublika haqidagi ilmiy yordamchi bibliografiyalari 1945- yildan keyin rivojlandi. Umumiy va tarmoqqa oid kundalik, unversal, tarmoqli, mavzuli, shaxsga oid, kitob ichi va maqola ichi bibliografiyalari nashr etila boshlandi. Navoiy nomidagi Respublika davlat kutubxonasi 1958- yildan rus tilida «ÓçáåêèñTàí» nomi bilan yilnoma nashr etadi. 1961-yildan esa bir vaqtning o‘zida o‘zbek tilida ham chiqa boshladi. Unda respublika haqidagi Vatanimizda va boshqa mamlakatlarda chiqayotgan barcha turdagi hujjatlar sobiq Butunittifoq

Kitob palatasi jadvali asosida tartibga solindi, alohida bo‘limlar va bo‘limchalar respublikaning tabiiy sharoiti, ijtimoiy, tarixiy, iqtisodiy hayoti hisobga olingan. Unda ma’lumot apparati berilgan, 1968- yildan Kitob palatasi solnomalarida respublika haqidagi hujjatlar berilayotganligi sababli ko‘rsatkichning chiqishi to‘xtatildi. 1953yildan respublika ilmiy qishloq xo‘jalik kutubxonasi «Sug‘oriladigan yerlarda paxtachilik» nomi bilan kundalik ilmiy-yordamchi tarmoq ko‘rsatkichini chiqaradi. U bir yilda 2 marta chiqarildi va har yili 2500 — 3000 adabiyot haqida ma’lumot berib bordi. Ko‘rsatkichga ilmiy kitoblar, jurnallar va to‘plamlardagi maqolalar, ilmiy ishlar haqidagi xabarlar kiritilgan. Unda paxtachilik va unga bog‘liq gidrologiya, meteorologiya, iqlim, injenerlik geologiyasi, tuproqshunoslikka oid adabiyotlar ham kiritildi. Universal retrospektiv ko‘rsatkichlar va o‘lkaga oid kitoblarning yig‘ma bosma katalogi Bu ko‘rsatkichlar, o‘lka haqidagi katta bir davrga oid adabiyotlarni aks ettiradi. Tarmoq va mavzuli ilmiy-yordamchi qo‘llanmalarni tuzishda quyidagi xususiyatlarga e’tibor beriladi: tanlanayotgan adabiyotlarning o‘lkaning shu kundagi rivojida ahamiyatga ega ekanligi; kitobxon uchun ma’lum bo‘lmagan hujjatlarni kiritish; uslubiy qarorlarni qabul qilishda izchillikka erishish. B. V. Lunin tuzgan va «O‘zFA xabarlari» jurnalida nashr etib kelingan «O‘zbekistonning arxeologiyasi, tarixi, etnografiyasi, falsafasi va huquqiga oid adabiyotlar» ko‘rsatkichi, «O‘zbekistonda ijtimoiy fanlar» jurnalida 11 ming nomda hujjatlar, ayniqsa, kartinalar haqida berilgan ma’lumotlar. Tavsiya ko‘rsatkichlari Tavsiya ko‘rsatkichlari universal mazmundagi va kompleks xarakterdagi ko‘rsatkichlardan tashkil topadi. Universal mazmundagi tavsiya ko‘rsatkichlari mahalliy muhim va unutilmas sanalar taqvimi ko‘rinishida bo‘ladi. Buni respublika miqyosida Respublika Milliy kutubxonasi, viloyatlarda viloyatlarning ilmiyuniversal kutubxonalari tayyorlaydi: o‘lkaga oid adabiyotlarning universal va kompleks xarakterdagi ko‘rsatkichlari; mavzuli bibliografik qo‘llanmalar,

ko‘rsatkchilar, adabiyotlarning ro‘yxatlari (masalan, «O‘lka haqida nima o‘qish kerak?» tiðidagi). Muhim va unutilmas voqealar taqvimi Navoiy nomidagi Respublika davlat kutubxonasi tomonidan 1957- yildan nashr etiladi. Unda avval kitobxonga ma’lum bo‘lmagan voqea va hodisalar, yirik yubileylar, sanalar, bayramlarning yilliklariga oid adabiyotlar ma’lum tartibda joylashtiriladi. Avval voqea yoki sana ko‘rsatiladi, unga oid adabiyotlarning bibliografik ma’lumotlari keltiriladi, shaxslarga oid sanalarda ular haqida qisqa ma’lumot beriladi. Bunday taqvimlarni tuzishda bibliograflarga o‘lkashunos, tarixchi olimlar, mahalliy muzey va arxiv xodimlari yordam beradilar. Bu taqvimlarning kitobxonlari— o‘lkaning kechagi kuni, buguni va kelajagi bilan qiziquvchi kitobxonlar, kutubxona xodimlari va iste’molchilarga turli xil yo‘nalishda axborot berish vazifasini bajaruvchilar. Taqvimlar kutubxonalarda yillik ish rejalarini tuzishda, tadbirlar rejasini belgilashda yordam beradi. Unga kirish so‘zi, so‘zboshi, mundarija, ismlar, geografik, matnlarning mualliflari haqida ma’lumotlar, chiqish sonlariga oid yig‘ma ko‘rsatkichlar beriladi. «O‘lka haqida nimalarni o‘qish kerak?» tiðidagi ko‘rsatkichlarni viloyat, tuman, shahar miqyosida ham tayyorlash mumkin. Ular shu yo‘nalishga oid kutubxonada mavjud adabiyotlar ko‘lami haqida xulosa qilishga olib keladi va kutubxonachilik-bibliografik xizmat ko‘rsatish uchun asos bo‘ladi, iste’molchilar uchun o‘lkashunoslik xarakteridagi yakka va ommaviy ishlarni o‘tkazishga imkon yaratadi, kishilarda Vatanga, o‘z o‘lkasiga mehr-muhabbat, e’tibor hissini tarbiyalaydi,o‘lka haqida bilimga ega bo‘lishga yordam beradi, uning tarixini, madaniyati va san’atini, o‘ziga xos qadriyatlarini asrab-avaylashga chaqiradi. Unda kitoblar, maqolalar, kompakt disklar, elektron sahifalar, internet materiallari ham aks etishi mumkin. Hujjatlar mazmuni, ilmiy qimmati, xarakteriga ko‘ra tartibga solinadi. Mahalliy arboblar haqidagi bibliografik ko‘rsatkich, qo‘llanma, lug‘at O‘lkaning mashhur kishilari haqidagi bibliografik qo‘llanmalar shaxs hayoti va ijodini o‘rganish uchun muhim manbadir. Bunday qo‘llanmalarni

respublikadagi yirik institutlar, FA Asosiy kutubxonasi, O‘zbekiston Milliy kutubxonasi hamda boshqa yirik kutubxonalar, viloyat kutubxonalari tayyorlaydi. Ular, asosan, 2 bo‘limdan iborat: muallifning asarlari va u haqdagi asarlar. Bir- biridan unchalik farq qilmagan holda asarlarining nashrlari bo‘limi alohida va vaqtli matbuot hamda to‘plamlarda nashr etilgan asarlaridan iborat bo‘ladi. Bo‘limlar ichida yana mavzusiga, asarlarining janriga, yo‘nalishiga ko‘ra mayda bo‘limchalar tashkil etiladi. Bibliografik yozuvlar alifbo yoki xronologik tartibda joylashtiriladi. Boshqa tillardagi asarlari tillar bo‘yicha alohida joylashtiriladi. U haqdagi asarlar bo‘limidagi materiallar ham avval alohida keyin maqolalari joylashtiriladi. Agar muallif olim bo‘lsa, uning rahbarligida himoya qilingan nomzodlik va doktorlik hamda opponentlik ishlarining ro‘yxati, tarjima ishlari, muharrirlik va taqriz yozgan ishlari ro‘yxati, hamkorlikdagi faoliyatiga oid ishlari ro‘yxati beriladi. Yordamchi ismlar, alifbo, geografik nomlar ko‘rsatkichi, so‘zboshi yoki kirish so‘zi, tuzuvchidan, so‘nggi so‘z, eslatmalar, izohlar, hayoti va ijodining asosiy sanalari beriladi. 1990- yili Navoiy nomidagi Respublika davlat kutubxonasi «Hamza Hakimzoda Niyoziy» nomli adabiyotlar ko‘rsatkichini nashr etdi. Tuzuvchilar A. Turopova, S. Shermuhamedova, M. Ismoilovalar tayyorlagan ushbu qo‘llanma keng qamrovli bo‘lib, asosan, 2 ta bo‘limdan va bo‘limlar ichida juda ko‘p bo‘limchalardan iborat. Alohida nashrlari tiðlar bo‘yicha ajratilgan, vaqtli matbuot va to‘plamlardagi nashrlari janrlar bo‘yicha guruhlashtirilgan, boshqa tillardagi nashrlari ichki alifbo tartibida joylashtirilgan. Hamza haqidagi adabiyotlar bo‘limida ham shunday tartib qo‘llanilgan. Maqolalar esa Hamza ijodi qirralari bo‘yicha mavzularga ajratilib berilgan. Masalan, «Hamzaning falsafiy qarashlari», «Publitsist-ma’rifatchi», «Pedagogik estetik qarashlari» kabi. Shu bo‘lim ichida «Hamza ijodi haqida tanqidiy materiallar» bo‘limchasi ham mavjud. Bunda materiallar Hamza ijodining janrlari bo‘yicha ajratilgan, masalan, «Hamza prozasi haqida», «Hamza dramaturgiyasi haqida», «Hamza va folklor» kabi. «Hamza ijodi haqidagi asarlar boshqa xalqlar tillarida» nomli bo‘limda hujjatlar tillar bo‘yicha alohida joylashtirilgan. Hamza nomi bilan atalgan joylar, muzeylar, Hamza

nomidagi mukofotlarni berish, Hamza asarlarini maktabda o‘rganish, Hamza haqidagi ko‘rsatkich va adabiyotlar ro‘yxati ham berilgan. Ko‘rsatkichga ismlar ko‘rsatkichi, tuzuvchidan, mundarija kabi yordamchi ma’lumotlar berilgan. O‘zFA tarix instituti 1999-yil «Sharq» nashriyotida A.Sharafiddinov, Z. Fayziyeva, N. Kraves tuzuvchiligida «Professor H. Ziyoyevning ilmiy va pedagogik faoliyati» nomli qo‘llanmani nashr etdi. Qo‘llanmadagi hujjatlar o‘zbek va rus tillarida alohida joylashtirilgan. Olimning ijodiy faoliyati haqidagi material olim ijodining qirralari bo‘yicha alohida ta’riflangan. Masalan, «O‘rta asrlar davri tarixi» bo‘limida olimning shu sohadagi ishlariga ta’rif beriladi. «XVI—XIX asrlarda Turkiston va Rossiya aloqalari tarixi» nomli bo‘limda ham aynan shu masalaga oid ijodiga baho beriladi. Shu tarzda olimning shu kungacha davom etgan ijodi keyingi bo‘limlarda ochib berilgan. «Sobiq Sho‘rolar davrida nashr etilgan kitob, risola va maqolalar (1952 — 1991- yillar boshlari)» bo‘limida asarlarining nashrlari to‘g‘ri xronologik tartibda joylashtirilgan. «Mustaqillik va ozodlik yillarida nashr etilgan kitob, risola va maqolalar (1991 — 1999- yy.)» bo‘limidagi asarlari ham to‘g‘ri xronologik tartibda berilgan. Keyin olimning muharrirlik faoliyati, hay’at a’zoligi sifatidagi ishlarining ro‘yxati, uning rahbarligida himoya qilingan nomzodlik va doktorlik ishlarining ro‘yxati berilgan. H. Ziyoyev haqida ma’lumotlar bo‘limlarida ham hujjatlar shu bo‘limlarga mos guruhlashtirilgan. Undan keyin olimlarning asarlari nashr etilgan jurnallar va gazetalar ro‘yxati berilgan. Qo‘llanma olim hayoti va ijodi haqida fotosuratlar bilan ta’minlangan. Qo‘llanmaning 2- qismi rus tilida bo‘lib, o‘zbek tilidagi qismi kabi adabiyotlar guruhlashtirilgan. Respublikamizda yozuvchi va shoirlar ijodiga oid biobibliografiyalar juda ko‘p tayyorlangan va nashr etilgan. Ulardan Alisher Navoiy, Oybek, G‘. G‘ulom, A. Qahhor, Zulfiya, A.P.Qayumov, H.H.Niyoziy kabilarni misol keltirish mumkin. 1989- yili Madaniyat institutidan Z.Sh. Berdiyeva tuzuvchiligida «Abdulla Qahhor» biobibliografik ko‘rsatkichi nashr etildi. Bu asar tuzilishi yuqorida keltirilgan «Hamza» ko‘rsatkichiga o‘xshab ketadi. Aslida shaxslarga oid ko‘rsatkichlarning tuzilishi deyarli bir xil, ammo muallif ijodining xususiyatlariga

ko‘ra ayrim bo‘limlar va bo‘limchalarning berilishida farq bo‘ladi. Qo‘llanmadagi A. Qahhorning yubileylari, tarjima asarlari, uning xotirasiga bag‘ishlangan asarlar kabi bo‘limlar «Hamza» ko‘rsatkichida yo‘q. Qo‘llanmaga ismlar ko‘rsatkichi, asarlarining alifbo ko‘rsatkichi, boshqa tillarda nashr qilingan asarlarining alifbo ko‘rsatkichi, foydalangan adabiyotlar ro‘yxati ilova qilingan. Shunga o‘xshash biobibliografik ko‘rsatkich Z. Berdiyeva va H. Mamatraimova tuzuvchiligida Oybek tavalludining 100 yilligi munosabati bilan «Muso Toshmuhammad o‘g‘li Oybek» nomli biobibliografik ko‘rsatkich nashr etildi. Ko‘rsatkichning hajmi katta, unda jami 1522 ta nomdagi bibliografik yozuv mavjud. Boshqa biobibliografik ko‘rsatkichlarning tuzilishiga o‘xshashi bilan birga, farqli ravishda «Oybek — navoiyshunos», «Oybek ijodiga oid dissertatsiyalar», «Oybekni mukofotlash to‘g‘risida» nomli bo‘limchalar mavjud. Xullas, biobibliografik ko‘rsatkichlar iste’molchini juda katta axborot olamiga olib kiradi. Avvalo, bir shaxsga oid barcha turdagi hujjatlarni bir joyga to‘playdi, uni qidirish, topish, to‘plash va tahlil qilish ishini osonlashtiradi, kitobxon muallif haqida istaganidan ko‘ra ko‘proq ma’lumot oladi. 9 — Bibliografiya O‘zbekistonning turkum ko‘rsatkichlari 1950-yillar oxirlariga kelib, O‘zbekistonda yirik kutubxonalar faoliyatini koordinatsiya qilib borish maqsadida koordinatsiya kengashi tuziladi. Bu vazifa Alisher Navoiy nomli Respublika davlat kutubxonasi (hozirgi O‘zbekiston Milliy kutubxonasi) zimmasiga tushadi. Kengashning 1964-yilgi yig‘ilishida «O‘zbekiston kutubxonalarining ilmiy-axborot-bibliografiya, ma’lumotnomabibliografiya ishini koordinatsiyalash bo‘yicha namunaviy Nizom» qabul qilinadi. Unga ko‘ra har bir yirik kutubxonaga ma’lum fan sohasiga oid bibliografik qo‘llanma tuzish vazifasi beriladi. Navoiy nomidagi Respublika davlat kutubxonasiga xalq xo‘jaligi, qishloq xo‘jaligi (paxtachilikdan tashqari), sanoat, O‘zbekiston tarixi, madaniyatiga oid; O‘zFAning Asosiy kutubxonasi va Toshkent davlat universiteti ilmiy kutubxonasiga O‘zbekistonning tabiati va tabiiy boyliklariga oid adabiyotlar bibliografiyasini; Respublika ilmiy meditsina

kutubxonasiga O‘rta Osiyo, shuningdek, O‘zbekiston tabobati va sog‘liqni saqlash masalalariga oid adabiyotlar bibliografiyasini tuzish topshirildi. Boshqa kutubxonalarga ham o‘z yo‘nalishlari bo‘yicha vazifalar belgilandi. «Turkum» so‘zi lotincha qator degan ma’noni anglatadi. Mazmunan, mavzusiga ko‘ra, maqsadi va kitobxonlik guruhiga ko‘ra bir-biriga yaqin yoki bir tizimni tashkil etadigan, bir xil yo‘nalishda bezatiladigan, umumiy nomda rasmiylashtiriladigan nashrlar ana shunday qatorni tashkil etadi. Bibliografik turkum bir xil maqsad va kitobxonlik doirasiga ega bo‘lgan, bir xil yo‘nalishda rasmiylashtiriladigan bibliografik qo‘llanmalar to‘plamidir. Bibliografik turkumlar biror mavzuning turli masalalariga oid alohida nashr etilishi ham mumkin. Bunday qo‘llanmalarni sobiq Ittifoq kutubxonalari tajribasida, ayniqsa, Moskva, Leningrad (Sankt-Peterburg) kutubxonalari faoliyatida ko‘rish mumkin. 1966- yildan O‘zFA Asosiy kutubxonasi «O‘zbekistonning tabiati va tabiiy resurslari» nomli turkumda bibliografik ko‘rsatkichlar tayyorladi va nashr eta boshladi. Turkumning birinchi nashri A. Devyatkina tuzuvchiligida nashr etilgan «O‘zbekiston geografiyasi» ko‘rsatkichidir. U retrospektiv xarakterga ega bo‘lib, mutaxassislarga ma’lumot berish maqsadida tuzilgan hamda 1917— 1960- yillarda O‘zbekistonda geografiyaga, uning tarixiga, tabiiy sharoitiga oid ma’lumotlar beruvchi adabiyotlar jamlangan. Unga nafaqat O‘zbekiston, balki sobiq Ittifoq hududida nashr etilgan kitoblar, gazeta-jurnal, to‘plamlar maqolalari ham kiritilgan. Materiallar 5 ta yirik bo‘limda joylashtirilgan: O‘zbekistonda geografik tadqiqot tarixi; fizik geografiya, gromorfologiya; gidrologiya; meteorologiya, iqlim, tuproq qatlami. Har bir bo‘limda adabiyotlar alifbo tartibida joylashgan, ularning ayrimlariga annotatsiya berilgan. Unda 2000 dan ortiq adabiyotning bibliografik yozuvi berilgan, ammo ikkinchi marta boshqa bo‘limda qaytarilgan yozuvga tartib raqami berilmagan. Ko‘rsatkich yordamchi apparatlardan ismlar, geografik nomlar ko‘rsatkichi hamda foydalanilgan adabiyotlar ro‘yxati bilan ta’minlangan. «O‘zbekistonning o‘simlik va hayvonot dunyosi» ko‘rsatkichini ham A. V. Devyatkina tuzgan. Unda 1917—1952yillarda nashr etilgan biologiya, qishloq

xo‘jaligi, geografiya, geologiya, ximiyaning murakkab masalalariga oid rus tilidagi ilmiy ma’ruzalar, axborotlar, bulletenlar, vaqtli nashrlar, to‘plamlar, kitoblar asosida adabiyotlar to‘plangan. Deyarli hamma manbalar ko‘rsatkichning to‘liq bo‘lishini nazarda tutgan holda birma-bir ko‘rib chiqilgan. Adabiyotlar 6 ta — flora va o‘simlikshunoslik, gidrobiologiya, mikrobiologiya, parazitologiya, hayvonot dunyosi, tabiatni qo‘riqlash kabi bo‘limlarda guruhlashtirilgan. Paxtachilikka oid adabiyotlar juda katta miqdorda bo‘lganligi sababli ko‘rsatkichga kiritilmagan. Ko‘rsatkich ichki murakkab tuzilishga ega va mutaxassislarga mo‘ljallangan. Ko‘rsatkichning xronologik davomi sifatida «O‘zbekistonning suv havzalari gidrobiologiyasi» ko‘rsatkichi nashr etildi. Unda 1953 — 1962- yillarda botanikaning umumiy masalalari, zoologiya, parazitologiya, gidroximiyaga oid, 20 yil ichida suv xo‘jaligiga oid, Orol dengizidan tortib, O‘zbekiston hududida mavjud ko‘llar, hovuzlar, buloqlar, daryolarga oid nashrdan chiqqan adabiyotlar kiritilgan. Ko‘rsatkich mavzusiga ko‘ra avvalgi ko‘rsatkichdan farq qiladi va ichki murakkab tuzilishga ega. Adabiyotlar alifbo tartibida quyidagi bo‘limlarda joylashgan: O‘zbekistonda gidrobiologiya sohasidagi izlanishlar; gidrobiologiyalar personaliyasi tipidagi suv havzalari gidrobiologiyasi; suv muhitlari sharoiti ekologiyasi va boshqalar. Materiallarning asosiy qismi annotatsiya bilan ta’minlangan, ismlar va geografik nomlar ko‘rsatkichi ilova qilingan. 1966- yilda nashr etilgan va yuqorida keltirilgan ko‘rsatkichning xronologik davomi sifatida o‘simlik va hayvonot dunyosi uchun alohida-alohida ko‘rsatkichlar ham nashr etilgan. Ular A. V. Devyatkina tuzgan va 1986- yil nashrdan chiqqan «O‘zbekistonning hayvonot dunyosi» 1953 — 1968- yillardagi adabiyotlarni o‘z ichiga oladi. Unga O‘rta Osiyo bo‘yicha bajarilgan ishlar, O‘rta Osiyo uchun xarakterli bo‘lgan umumiy mazmundagi muammoli materiallar kiritilgan. 1953- yildan O‘zbekiston hududiga qo‘shilgan Qozog‘istonning Bo‘stonliq tumaniga oid materiallar ham kiritilgan. Ko‘rsatkichda jami 3069 ta adabiyot haqida bibliografik yozuv berilgan bo‘lib, sobiq Ittifoq hududida nashrdan chiqqanlari ham quyidagi bo‘limlarda joy olgan: parazitologiya, umurtqasizlar va ularning zoologiyasi, umurtqalilar va

ularning zoologiyasi, zoologlar, poleozoologiya, bibliografiya. 4 va 5- bo‘limlardan tashqari bo‘limlardagi materiallar murakkab ichki tuzilishga ega. Materiallar zoologiya fanining oldindan qabul qilingan tizimli kategoriyasi bo‘yicha joylashtirilgan. Masalan, bo‘lim, sinfi, guruhi, oilasi, turi. Adabiyotlarning asosiy qismiga annotatsiya berilgan, ular turli geografik hududlarda olib borilgan ilmiy izlanishlar haqida ma’lumot beradi. Unda hayvonlarning nomi lotin yozuvida keltirilgan, sarlavhalar rus tilida berilgan. Yordamchi apparatlardan ismlar, geografik nomlar ko‘rsatkichi, hayvonlarning lotincha nomlari ko‘rsatkichi, vaqtli va davomli nashrlarning alifbo ko‘rsatkichi, foydalanilgan adabiyotlar ro‘yxati ilova qilingan. «O‘zbekiston florasi va o‘simlikshunosligi» 1992- yilda nashr etilgan va dastlabki ko‘rsatkichning xronologik davomi hisoblanadi. Unda 1953 — 1984- yillarda nashr qilingan adabiyotlar aks ettirilgan. O‘zbekistonning tabiati va tabiiy resurslari» turkumidan ko‘p jildlik «O‘rta Osiyo geologiyasi» FA Asosiy kutubxonasi va ToshDU ilmiy kutubxonasi tayyorlangan va nashr etgan. Ko‘rsatkichda 1917 — 1960- yillarda nashr etilgan adabiyotlar jamlangan.1- jildida O‘rta Osiyoning geologik qidirish ishlari tarixiga oid umumiy ishlar, umumiy geologik sharhlar haqida adabiyotlar berilgan va 3 ta yirik bo‘limda joylashtirilgan: O‘rta Osiyoni geologik o‘rganish tarixi; umumiy geologik sharhlar; geologik xaritalar. Shaxslar haqidagi bo‘limda o‘rganilayotgan hududga taalluqli geologlararo ishlar haqida materiallar joylashtirilgan. Umumiy geologik sharhlar qismida materiallar respublikalar bo‘yicha alohida guruhlashtirilgan. Qo‘llanmaga ismlar va geografik nomlar ko‘rsatkichi ilova qilingan. 2- jildiga geologiya, geoximiya, minerologiya, petrografiya masalalariga oid adabiyotlar kiritilgan. «Yer haqidagi fanlar» bo‘limida ilmiy kutubxonalarga tuzilgan KBK jadvali bo‘yicha tartibga solingan. Ba’zan ular yanada mayda ruknlarda berilgan. Masalan, «Geoximiya» bo‘limida bioximiya, petroximiya, kon, qazilmalar geoximiyasi, cho‘kindilar va metomorfiklar, qidirishning va razvedkaning geoximik usullari, neft, ko‘mir va suvlarning geoximiyasi kabi bo‘limchalar ochilgan. Cho‘kindilar va jinslar genetik prinsiðga oid tartibga

solingan. Ruknlar orasida materiallar alifbo tartibida berilgan va annotatsiyalanmagan, ba’zida tumanning geografik joylashishini aniqlash maqsadida qisqa tushuntirish berilgan. Qo‘llanmada 3000 ga yaqin adabiyot jamlangan. Ismlar va geografik nomlar ko‘rsatkichi ilova qilingan. Ko‘rsatkichning 3-jildi geologiyaning tektonika, gemorfologiya masalalariga oid 4000 dan ortiq materialni o‘z ichiga oladi. Ba’zi adabiyotlarga annotatsiya berilgan, ayrimlarida tadqiqot predmeti va geografik hududlar haqida qisqa ma’lumot berilgan. Geomorfologiya bo‘limida adabiyotlar KBK jadvali asosida joylashtirilgan. Bunda ham ismlar va geografik nomlar ko‘rsatkichi berilgan. 4- jildida yer qatlamining geologik tarixi, stratigrafiya, paleografiya masalalariga oid ilmiy asarlar, maqolalar berilgan. Bilim sohasining bo‘limchalari bo‘yicha adabiyotlar guruhlashtirilgan va alifbo tartibida joylashtirilgan, annotatsiya berilmagan, ayrim hollarda qisqa tushuntirishlar berib ketilgan. 5jildida foydali qazilmalarga oid 5000 dan ko‘p adabiyot to‘plangan. Bunda adabiyotlar yuqoridagi tartib bo‘yicha joylashtirilgan va ismlar hamda geografik nomlar ko‘rsatkichi bilan ta’minlangan. 6-jildiga gidrologiya, tuproqshunoslik va muhandislik geologiyasiga oid adabiyotlar kiritilgan. Bunga O‘rta Osiyo va Qozog‘iston hududida shu sohada olib borilgan qator ilmiy izlanishlar, tadqiqotlarga oid adabiyotlar kiritilgan. Ular Toshkent shahridagi barcha yirik kutubxonalar fondidan, FA kutubxonasidan, SanktPeterburgdagi Butunittifoq geologiya kutubxonasidan, Moskvadagi davlat kutubxonasi fondidan olindi. 2000 dan ortiq adabiyot alifbo tartibida joylashtirilgan. Ko‘rsatkichlar mutaxassislarga ma’lumot olishda, tegishli masalalar tarixini o‘rganishda, nashriyotchilik va kitobatchilik ishi tarixini o‘rganishda yordam beradi. Respublikamiz kutubxonalarida mashhur kishilar hayoti va ijodini o‘rganish, targ‘ib qilish, uning jamiyat, fan, madaniyat, ilmiy faoliyat va texnika taraqqiyotida tutgan o‘rnini ko‘rsatish maqsadida biobibliografiyalar ham tuzib boriladi. Ular alohida nashr sifatida va turkumlar nomi bilan chiqarilgan. 1962- yildan boshlab «O‘zbekiston olimlari biobibliografiyasiga doir materiallar», «O‘zbekistonning fan va madaniyat arboblari» nomli bibliografik turkumlar nashr

etilgan. Ularni tayyorlashda va nashr etishda FA asosiy kutubxonasi, ToshDU ilmiy kutubxonasi, FA tizimidagi institutlar kutubxonalari, oliy o‘quv yurtlari kutubxonalari ishtirok etgan. Ularning tuzilishi deyarli bir xil. Ayrim bo‘limchlardagi farqlar olim ijodining xususiyatiga bog‘liq holda o‘zgarib kelgan. 1. Olim hayoti va faoliyatining asosiy sanalari. 2. Ilmiy va jamoatchilik faoliyatiga oid qisqacha ocherk. 3. Ilmiy ishlarining (alifbo yoki xronologik) ro‘yxati. 4. Nashriyotchilik ishiga oid guvohnomalari. 5. Ilmiy-ommabop va publitsistik ishlari. 6. Muharrirlik faoliyati. 7. To‘plamlarda, vaqtli matbuot nashrlarida bosilgan ishlari. 8. Uning rahbarligida himoya qilingan nomzodlik va doktorlikishlari ro‘yxati. 9. Opponentlik qilgan dissertatsiyalar ro‘yxati. 10. Hayoti va faoliyatiga oid adabiyotlar ro‘yxati. Bunday tuzilish barcha biobibliografiyalarga xos. Ammo ayrim ko‘rsatkichlarda ma’lum bir o‘zgarishlar uchraydi. Masalan, E. N. Korovinga tuzilgan ko‘rsatkichda uning nomi bilan ataluvchi o‘simliklar ro‘yxati berilgan bo‘lsa, ximik olim S.Y. Yunusovga tuzilgan biobibliografiyada «Õèìèÿ ïðèðîäíûõ ñîåäèíåíèé» jurnalida chop ettirgan maqolalari alohida bo‘limchada joylashtirilgan. Turkumning 1- ko‘rsatkichi mashhur sayohatchi olim, tadqiqotchi N. L. Korjenevskiyga bag‘ishlab 1962- yili O. V. Maslova, A. I. Kormilitsin, K. F. Nechayevalar tuzuvchiligida nashrdan chiqqan. Ko‘rsatkich shu turkumdagi dastlabki ish bo‘lgani uchun birmuncha sodda tuzilishga ega, mundarija va yordamchi apparat bilan ta’minlanmagan. Ayrim bibliografik tavsiflarda hamma elementlar ham berilmagan, muharrirlik faoliyati haqidagi adabiyotlar alohida ajratib berilmagan. Olimning hayoti va ijodi haqida qisqacha ocherk, xronologik tartibda asarlarining ro‘yxati, olimning hayoti va ijodi haqidagi adabiyotlar ro‘yxati berilgan.

1969-yili M. G‘ulomova tomonidan ximik olim S. Y. Yunusovning hayoti va ijodiga oid biobibliografiya nashr qilindi. Bu avvalgi ko‘rsatkichdan ancha farq qiladi. Olimning hayoti va faoliyatining asosiy sanalari, ilmiy, pedagogik, ilmiy- tashkilotchilik va jamoatchilik faoliyati haqida qisqacha ocherk, publitsistik va ilmiy-ommabop ishlariga mualliflik guvohnomalari, hayoti va faoliyati haqida materiallar kabi bo‘limlarda adabiyotlar tartib bilan joylashtirilgan. Yana bir ijobiy tomoni shundaki, adabiyotlar annotatsiyalangan. Olimning 1979- yil nishonlangan 70 yillik yubileyi munosabati bilan F. A. Blyaxarskaya biobibliografiyani keyingi yillardagi adabiyotlar bilan boyitib, ayrim o‘zgartirishlar bilan qayta nashr ettirdi. Shuni aytib o‘tish kerakki, o‘zbek tiliga davlat tili maqomi berilgunga qadar bu turkumdagi biobibliografiyalar, asosan, rus tilida nashr etilgan. 1992- yildan turkum biobibliografiyalar o‘zbek tilida ham nashr etila boshlandi. 1992yilda professor, fizik va matematik F. B. Abutaliyev, professor O. Sodiqovga tuzilgan bibliografiyalar o‘zbek tilida nashr etildi. «O‘rta Osiyo o‘lka patalogiyasi» turkumidagi 3 ta ko‘rsatkichni Respublika ilmiy-tibbiyot kutubxonasi nashrdan chiqardi. 1-nashri «O‘rta Osiyoda bezgak» 1878—1961-yillarda chiqqan adabiyotlar olingan. Ular O‘rta Osiyoda kasallikning tarqalishi masalalariga oid o‘rta osiyolik tibbiyot xodimlarining alohida asarlari va maqolalaridan iborat. Uni tuzishda barcha yirik kutubxonalar fondi, 1771 — 1735- yillardagi adabiyotlarni o‘z ichiga olgan «Áèáëèîãðàôèÿ ìàëÿðèÿ» ko‘rsatkichidan foydalanilgan. Ko‘rsatkich 9 ta bo‘limdan iborat bo‘lib, 1405 nomdagi materiallar meditsinaning sohalari bo‘yicha alifbo tartibida joylashtirilgan. U ismlar va geografik nomlar ko‘rsatkichi, manbalar nomlarining qisqartmalar ro‘yxati bilan ta’minlangan. 2- ko‘rsatkichi «Ëåéøìàíèîçû. ÃåëüìèíTîçû (1871—1962ãã)» yuqumli kasalliklarga oid 3 ta mustaqil ko‘rsatkichdan iborat. Unda 2067 nomdagi materiallar alifbo tartibida joylashtirilgan, mualliflar, geografik nomlar ko‘rsatkichi, manbalar va ularning qisqartmalari ro‘yxati berilgan. Turkumning 3- nashri «Çàáîëåâàíèå ëèõîðàäêè. ÂîçâðàTíûé Tèô. ÃåëèîTðîïíûé Tîêñèîç. ÝíöåëüôàëèT (1900—1963 ãã.)» ko‘rsatkichi 6 ta mustaqil

ko‘rsatkichlarni o‘z ichiga oladi. Ular rus tilidagi 1736 nomda adabiyotlar alifbo tartibida joylashtirilgan. Uchalasi uchun umumiy ismlar ko‘rsatkichi, geografik nomlar ko‘rsatkichi berilgan. Respublika Ilmiy tibbiyot kutubxonasi «O‘zbekistonda tibbiyot» turkumida retrospektiv ko‘rsatkichni nashrdan chiqardi. Ko‘rsatkich O‘zbekistonda sog‘liqni saqlash va tabobat masalalariga oid deyarli 100 yillik (1868 —1968- yillar) davrdagi adabiyotlarni qamrab olgan, kurortologiya, venerologiya, dermatologiyaga oid adabiyotlar berilmagan. Bu yo‘nalishda ko‘rsatkich tuzish vazifasi Semashko nomidagi kurortologiya va fizioterapiya, terivennereologiya institutiga topshirilgan. Ko‘rsatkichga tabobatning 42 ta yo‘nalishidagi masalalarga oid adabiyotlar kiritilgan. Turkumning 1- ko‘rsatkichi «O‘zbekistonda sog‘liqni saqlash, tabobat tarixi. O‘zbekistonda sog‘liqni saqlash ishining tashkil qilinishi. O‘zbekistonda tabobat, sanitariya, gigiyena» nomi bilan chiqqan. Materiallar 3 ta yirik bo‘limda, bo‘limchalar ichida alifbo tartibida joylashtirilgan. 2-ko‘rsatkich xirurgiya, ortopediya, travmotologiya masalalariga oid. Bunda ismlar ko‘rsatkichi ilova qilingan. 3- ko‘rsatkich «Ichki kasalliklar» yuqoridagi ko‘rsatkichlar kabi xususiyatlarga ega. «Tilshunos olimlar», «TDMI olimlari» kabi bir qator turkum bibliografiyalar nashr etilgan. Bular o‘z yo‘nalishida mutaxassislarga, talabalarga, ishchi va xizmatchilarga, shu masalalarga qiziquvchi barcha kitobxonlarga mo‘ljallangan, ularning mehnat faoliyatida, bilim saviyalarini oshirishda katta yordam beradi. O‘zbekistonning mashhur bibliograflari O‘zbek bibliografiyasi uning taraqqiyoti va takomillashib borishida, nazariyasi va amaliyotining metodologiyasini ishlab chiqishda XX asrda yashab ijod etgan ko‘plab sharqshunos, bibliograf va kitobshunos olimlarning xizmati katta. Yevgeniy Karlovich Betger — O‘zbekistonda kutubxonachilik ishining eng keksa avlodi, vakili sharqshunos, kitobshunos, tarixchi va o‘lkashunos olim edi. U umrini ma’naviyat, madaniyat rivojiga bag‘ishladi. Y. K. Betger 1887-yil 30- iyunda Toshkentda malakali dorixona xodimi oilasida tug‘ildi. 1905- yili Toshkent

erkaklar gimnaziyasini tugatadi. Moskva, Gendelberg, 1914- yili Kiyev universitetini 1-darajali diðlom bilan tugatdi. 1920—1924-yillarda O‘rta Osiyo davlat universitetining sharq fakultetida to‘liq kursini tinglash bilan birga sharq tillarini mukammal o‘rgandi. 1914- yil kuzidan Toshkent erkaklar gimnaziyasida rus tili va adabiyotidan dars bera boshladi. 1915- yil Betger kutubxonachilik sohasida ish boshladi, dastlab Rus Geografiya jamiyatining (keyinchalik Geografik jamiyatning O‘zbekiston bo‘limi) Turkiston bo‘limida kutubxonachi bo‘lib ishladi va bir vaqtning o‘zida jamiyat a’zosi sifatida, xazinachi vazifalarini bajardi. Uning xizmati bilan kutubxona ishi jonlandi, kitoblarni joylashtirish, ularga kartochkalar yozish, predmet katalogini tuzish ishlarini boshladi. Kutubxona fondini olimlar yordamida 10 mingdan oshirdi. Ayniqsa, uning fondi geografiya va tabiiy fanlarga oid o‘lkashunoslik xarakteridagi adabiyotlar bilan boyidi, bu jihatdan Turkiston o‘lkasidagi boshqa kutubxonalar u bilan bellasha olmas edi. U kitoblarni har bir kitobxonga yetkazish, targ‘ib qilish sohasida ish olib bordi, bibliografik xizmat ko‘rsatish va bibliografiya ishini olib borishga harakat qildi. A. V. Pankov bilan birgalikda «1912- yil 1- oktabrdan 1914- yil 1- yanvargacha turkistonshunoslikka oid kitoblar va maqolalarning bibliografik ko‘rsatkichi»ni, 1917- yili «1914 — 1915- yillarda Jamiyatning «Xabarlar»ida nashr qilingan maqolalar ko‘rsatkichi»ni tuzishdi. 1917- yil Y. K. Betger Turkiston Xalq kutubxonasining kuzatuv qo‘mitasi tarkibiga kiritildi, u kitob fondini saqlash va uni targ‘ib qilish masalalari bo‘yicha faol ish olib bordi. Kasbiy malakasi yuqoriligi va tashkilotchilik qobiliyatini hisobga olib, Turkiston Xalq kutubxonasini qayta tashkil etish bo‘yicha hay’at tarkibiga kiritildi. Kutubxonachilik sohasini qayta tashkil etish bilan bog‘liq holda Xalq maorifi komissarligidagi kutubxona bo‘limini boshqardi, uning tashabbusi bilan Toshkentda kutubxonachilik kurslari hamda respublikada bolalar, maxsus va milliy kutubxonalar tashkil etildi. Toshkentdagi ilmiy va akademik kutubxonalar O‘rta Osiyo birlashmasini, Markaziy bibliografiya hay’atini boshqardi, kataloglashtirish bo‘yicha mas’uliyatli xodim, indiksator va o‘nli jadval bo‘yicha

mutaxassis sifatida o‘lka doirasidagi kutubxonachilik ishi rahbariyati tarkibiga kirdi, kutubxona xodimlariga tegishli masalalar bo‘yicha maslahatlar bera boshladi. Y. Betger 1922- yildan 1931- yilga qadar Turkiston Xalq kutubxonasi direktorining ilmiy ishlar bo‘yicha o‘rinbosari, 1974yilgacha ilmiy kotib, bo‘lim mudiri bo‘lib ishladi. 1943- yil A. I. Butakov «Kundaliklari» materiallari asosida nomzodlik dissertatsiyasini himoya qildi. Y. K. Betger kutubxona fondini tashkil etish, ma’lumot-bibliografiya apparatini, katalog va kartotekalarni tashkil etishga e’tibor berdi, kutubxonalarni qayta tashkil etishda qatnashdi, fondni saqlash, adabiyotlarga texnik va o‘nli jadval bo‘yicha ilmiy ishlov berishning yangi usullarini ishlab chiqdi. 1918-yil Turkistonda birinchi marta L. K. Davidov, A.A.Metelnikov bilan «O‘nli bibliografiya jadvali»ni nashr etdi. Bu jadvalga talab oshgani sababli 1922- yili uni qaytadan ko‘rib chiqdi va nashr ettirdi. Unga so‘zboshi, uslubiy qo‘llanma ilova qilindi, undan foydalanish qoidalari berildi. 1922- yilgi kutubxonachilik jamiyati uni muhokama etib, o‘zbek tilida nashr etishga tavsiya qiladi. Betger bibliografiya, ayniqsa, o‘lkashunoslik ishiga katta e’tibor bilan qaradi. 1916 — 1917-yillarda geografik jamiyatda ishlab yurgan paytidanoq o‘lkashunoslik bilan shug‘ullana boshlagan edi. 1926 — 1951- yillarda u shu yo‘nalishda ko‘rsatkichlar tuzadi («TóðêåñTàíñêèå âåäîìîñTè» gazetasi sahifalarida nashr etilgan Tojikistongacha bo‘lgan viloyatlarga oid maqola va xabarlar ro‘yxati», «TóðêåñTàíñêèå âåäîìîñTè» gazetasida O‘rta Osiyo tarixi va arxeologiyasiga oid maqolalar va xabarlar tavsifi» va boshqalar). Ammo uning ko‘pgina ko‘rsatkichlari nashr etilmay qolib ketgan. Masalan, O. V. Maslova bilan birgalikda Turkiston to‘plamining 175 jildiga tuzgan ko‘rsatkichi. Betger bibliografik ko‘rsatkichlar tuzish bilangina cheklanib qolmadi, balki ilmiy-tadqiqot ishlarini ham olib bordi. Nomzodlik unvonini olish uchun himoya qilgan ilmiy ishida Orol dengizining birinchi tadqiqotchisi A. I. Butakovning 1849— 1852-yillarga oid kundaliklarini to‘la o‘rganib chiqadi va qimmatli ma’lumotlarni beradi. A. I. Butakovning hayoti va faoliyati haqida to‘liq

ma’lumotni havola etadi. 1924- yili Betger X asrning mashhur geografi Abulqosim ibn Xaqqalning «Yo‘llar va mamlakatlar» nomli asarini chuqur o‘rgandi, 1954 — 1955yillarda Yegor Meyendorfning «1820- yilda cho‘llar, Orol dengizidan to qadimgi Yoqsartgacha bo‘lgan hududda yuz bergan Orenburgdan Buxorogacha sayohat» asarini fransuz tilidan tarjima qiladi. 1951-yili «O‘zbekistonda kitobatchilik ishi tarixidan», 1952yili «1873-yilda Xivaga yo‘l olgan samarqandlik savdogar Danila Rukavkin va uning karvoni», «1953- yili «Turkiston to‘plami va A. A. Semyonovning unda ishtiroki» asarlari jamoatchilikka ma’lum. Bir necha yillar davomida Turkiston xalq kutubxonasining faoliyati haqida ocherklar, «Toshkentning ilmiy kutubxonalari», «O‘rta Osiyo bibliografiyasining eng muhim vazifalari», «O‘rta Osiyoning 1928-yildagi bibliografik hayoti» kabi asarlarini nashr etdi. Betgerning qator bibliografik asarlari va bibliografiya masalalariga oid maqolalari hozirgi kunga qadar o‘z ahamiyatini yo‘qotmagan. 1953-yili unga «O‘zbekistonda xizmat ko‘rsatgan kutubxonachi» unvoni berilgan. Mamlakatimiz ma’naviy hayotida sharqshunos va kitobshunos olim Aleksandr Aleksandrovich Semyonov o‘chmas iz qoldirgan. 1873- yili Tambov viloyatida tavallud topgan A. A. Semyonov Yekaterina institutini bitirgandan so‘ng, Lazarev sharq tillari institutiga o‘qishga kiradi va uni 1900-yili 1-darajali diðlom bilan tamomlab, arab, fors va turk tillari bo‘yicha oriyentalist ixtisosligini egallaydi. U bibliografik faoliyatini 1906-yili Toshkentga kelgandan so‘ng boshladi. Shu yili Xalq kutubxonasining kuzatuv qo‘mitasiga a’zo bo‘ldi va kutubxona fondini to‘ldirish hamda O‘rta Osiyo haqida adabiyotlarning bibliografiyasi va katalogini tuzishda ishtirok etdi. V. I. Mejovning mashhur «Turkiston to‘plami»ni tuzish ishini 1910- yili o‘lkashunos bibliograf N. V. Dimitrov vafotidan so‘ng davom ettirdi. 1916- yilgacha uning rahbarligida to‘plamning yana 98 ta jildi tayyorlandi. Oldingilardan farq qilib, u to‘plamning mazmunini sistemalashtirdi, har bir jildga bir fan sohasiga oid adabiyotlar kiritildi. Masalan, 546 — 548, 570, 588—589-jildlarga tarix va arxeologiyaga oid, 555— 559, 584— 589- jildlarga filologiyaga oid adabiyotlar kiritildi. Adabiyotlarni tanlashda uning ilmiy va dolzarblik xususiyatlari e’tiborga olindi. Betger A. A.

Semyonov rahbarlik qilgan davrni «Semyonov davri» deb atadi. 1912-yili Semyonov Turkiston Xalq kutubxonasi fondida saqlanayotgan 231 ta sharq qo‘lyozmalari va 569 ta litografik kitoblarning katalogini tuzadi, ammo u nashr etilmay qoladi, hozirgi paytda O‘zFAning Sharqshunoslik instituti kutubxonasi fondida saqlanadi. Turkistonda qo‘lyozma kitoblarni bibliografiyalash ishi bilan birinchi bo‘lib sharqshunos olim E. F. Kal shug‘ullangan edi va 1889- yili «Turkiston xalq kutubxonasidagi sharq qo‘lyozma asarlarining katalogi»ni tuzgan. 1912- yilda Semyonov rus sharqshunoslaridan birinchi bo‘lib Turkistondagi litografik nashrlarni o‘rganadi va kutubxona fondida saqlanayotgan qo‘lyozma kitoblar katalogini tuzadi. Unda arab shriftida yozilgan 569 ta kitobning tavsifi berilgan. K. A. Inostransev va Y. I. Smirnovning 1906-yil tuzgan «Musulmon arxeologiyasi bibliografiyasi uchun materiallar»,1908- yilda yaratilgan A.A.Bogolyubovning «O‘rta Osiyo gilamdo‘zligi» ko‘rsatkichlari bilan tanishib, tadqiqot ishlari olib bordi. 1911- yili «ÝTíîãðàôè÷åñêîå îáîçðåíèå» jurnalida «Rus Turkistoni gilamlari» nomli taqriz bilan chiqdi. Bu uning O‘rta Osiyo gilamdo‘zligi haqidagi bibliografik nashrlar sohasidagi dastlabki ilmiy ishidir. U 2 marta nashr etilgan. 1925yil nashr etilgan «O‘rta Osiyo gilamdo‘zligi bo‘yicha adabiyotlarning bibliografik ko‘rsatkichi»da 199 ta rus va chet el nashrlari hisobga olingan. Ularga annotatsiya berilgan. Semyonov O‘zbekistonda bibliografiya ishini tashkil etishda alohida o‘rin tutadi. Betger va Burovlar bilan birgalikda O‘rta Osiyo adabiyotlarining universal ilmiy bibliografiyasini tuzish ishini tashkil etishda faol qatnashdi. 1924- yili Betger boshchiligida bibliografik byuroga a’zo bo‘ldi. 1925 — 1926- yillarda byuro tomonidan yaratilgan 3 ta bibliografik ko‘rsatkich Semyonov tashabbusi va muharrirligida nashrdan chiqdi. «O‘rta Osiyo gilamdo‘zlik materiallariga oid adabiyotlarning bibliografiyasi», «Buxoro shahar markaziy kutubxonasida saqlanayotgan qo‘lyozmalarning katalogi», «O‘rta Osiyoda o‘zbeklar tarixiga oid vaqtli matbuot ko‘rsatkichi» nashr etildi. 20 — 30- yillarda u qo‘lyozma asarlar bilan ishladi. Ilmiy jamoatchilikka axborot berish maqsadida bir qancha kataloglar tuzadi. 1935- yili tuzgan «O‘rta Osiyo davlat universiteti kutubxonasidagi qo‘lyozmalar ro‘yxati». Bu ko‘rsatkich 1884 — 1917-

yillarda mahalliy litografiyalar nashr etgan 204 ta asar haqida ma’lumot beradi. Ko‘rsatkichdagi materiallar tili bo‘yicha joylashtirilgan, har bir bo‘lim ichida fan sohalariga ajratilgan. Bibliografik tavsif to‘liq berilgan, annotatsiyada qo‘lyozma tarixi, muallifi, xattot, bezaklari, qog‘ozning sifati haqida ham ma’lumotlar keltirilgan. 1956-yili uzoq davom etgan mehnat natijasida ko‘rsatkichning 2- soni «O‘rta Osiyo Davlat universiteti asosiy kutubxonasida saqlanayotgan fors, tojik, arab va turk qo‘lyozmalari tavsifi» chiqdi. Unda tarix, huquqshunoslik, falsafa, adabiyotshunoslik va boshqa sohalarga oid 1999 ta qo‘lyozma haqida ma’lumot berilgan. Har bir asar tavsifida muallif ism-sharifi, xattotning ism-sharifi, yozilish joyi va sanasi, qo‘lyozmaga ega bo‘ lish yo‘llari haqida ma’lumotlar berilgan. Ko‘rsatkichga ismlar ko‘rsatkichi, asarlar ro‘yxati ilova qilingan. 1940- yildan boshlab A. A. Semyonov O‘rta Osiyoning yirik fan arboblari, adabiyot va san’at vakillarining ijodiga bag‘ishlab kartoteka tuza boshladi. 1945-yilgacha 500 dan ortiq shaxslar (olimlar, san’atkorlar, yozuvchi va shoirlar) haqida ma’lumot to‘plagan edi. Uning maqsadi yirik biobibliografiya tuzish edi. Ammo bu ish amalga oshmay qolgan va u hozirda A. A. Semyonov arxivida saqlanadi. Bu qo‘llanma keyinchalik FA qo‘lyozmalarini o‘rganish va O‘rta Osiyoning XIX asr ijodkorlarining biobibliografik lug‘atini tuzishda asos bo‘ldi. A. A. Semyonov Beruniy, Ibn Sino, Navoiy ijodiga oid o‘ta mazmunli to‘liq biobibliografik ocherklarni nashr ettirdi. Navoiyning 500 yillik yubileyi munosabati bilan A. A. Semyonov Navoiy davrini aks ettiruvchi qator adabiy, tarixiy va bibliografik ishlarni bajardi. Ularning ko‘pchiligi O‘zbekiston xalq kutubxonasida saqlanayotgan Navoiy qo‘lyozma asarlarining ro‘yxatidan iborat. Bu ko‘rsatkich Navoiy asarlari matni bilan ishlovchilarga yordam tariqasida tuzilgan. Navoiy ijodiga bag‘ishlangan muhim ko‘rsatkich — «Alisher Navoiyning nashr qilingan asarlari va u haqdagi adabiyotlarning bibliografiyasiga oid materiallar» qo‘llanmasidir. Unga Navoiyning Toshkent, Moskva, Sankt-Peterburg kutubxonalarida, chet el yirik kutubxonalarida saqlanayotgan asarlari va u haqdagi adabiyotlar kiritilgan. Kirish

qismida muallif ko‘rsatkichning shoshilinch tuzilganligi uchun uning to‘laligiga da’vo qilmasligini ta’kidlaydi. Unda Navoiy asarlaridan 91 tasining tavsifini beradi, yana o‘sha vaqtdagi 20 dan ortiq xattotlar nomini eslatib o‘tadi, ularning xatlarining yutuqli tomonlarini ko‘rsatadi. Qo‘lyozmaning qaysi hududga oidligi, ularning betini o‘qish xususiyatlari, ishlatilgan bezak turlari, ustalarning qaysi maktabga mansubligi, qog‘oz va uning tarixi haqida ham ma’lumotlar berilgan. Ko‘rsatkich 1968- yili «Alisher Navoiy» nomli biobibliografiya chiqqungacha katta ahamiyatga ega bo‘lib qoldi. A. A. Semyonovning 10 jildlik O‘zFAdagi sharq qo‘lyozmalari katalogini tuzishda A. E. Shmidt, A. I. Kononov, D. R. Voronovskiy, M. A. Salelar ishtirok etadilar. Qo‘lyozmalar fan sohalari bo‘yicha joylashtirilib, har bir jildiga uning mazmunini ochib beruvchi kirish so‘zi berilgan. 1- jildiga kirish so‘zida Semyonov sharq qo‘lyozmalar katalogini tuzish tarixiga batafsil to‘xtaladi. Sharqshunoslik instituti jamoasi bilan 11 jilddan iborat «O‘zFA sharq qo‘lyozmalari to‘plami»ni nashrga tayyorladi, 6880 dan ortiq qo‘lyozmalar haqida ma’lumotlar bergan. Shundan 7 ta jildi 1952—1963-yillari bevosita Semyonov ishtirokida amalga oshgan, Tojikiston FA sharq qo‘lyozmalari katalogi ham tayyorlangan. O‘zbekistonning ko‘zga ko‘ringan kutubxonashunos va bibliografi, O‘zbekistonda xizmat ko‘rsatgan kutubxonachi, tarix fanlari nomzodi, Milliy universitet Asosiy kutubxonasi bibliografiya bo‘limi boshlig‘i Olga Vasilyevna Maslova o‘zbek bibliografiyasi tarixida o‘ziga xos o‘rin tutadi. Mehnat faoliyatini 1917-yili gimnaziya o‘qituvchisi sifatida boshlagan. 1923—1929yili Respublika statistika boshqarmasi kutubxonasini boshqaradi, keyin 1930-yilgacha O‘rta Osiyo davlat universiteti kutubxonasida ishlaydi. 1930 — 1939- yillari Navoiy nomli Milliy kutubxonada kutubxonachi-bibliograf bo‘lib, 1930-yildan bibliografiya sohasida faoliyat ko‘rsatdi. 1938-yili M. T. Avsharova, S. M. Kurkovskaya bilan birgalikda 1893 — 1903- yillarni o‘z ichiga olgan «TóðêåñTàíñêèå âåäîìîñTè» gazetasidagi maqolalarga annotatsiya tuzadi. Mejov «Turkiston to‘plami»ning 417 — 591- jildlariga sistemali ko‘rsatkich tuzadi, Y. K. Betger rahbarligidagi «Tojikiston tarixi va etnografiyasiga oid bibliografik ko‘rsatkichga materillar»

uchun annotatsiyalar to‘plashda ishtirok etadi, «O‘rta Osiyo xalq xo‘jaligi» jurnali uchun ko‘rsatkich tuzadi. 1920 — 24- yillari sharqshunoslik bilimlarini va mahalliy tilni mukammal o‘rganish maqsadida Turkiston sharqshunoslik institutining Eron bo‘limida o‘qiydi. 1946 — 47- yillari «Ustyurt va Mang‘ishqishloq bibliografiyasiga materiallar» bibliografik ko‘rsatkichiga muharrirlik qiladi, 1947- yili «XVI — XX asrlarda O‘zbekiston tarixiga oid asosiy bibliografik ko‘rsatkichlar» e’lon qilinadi. «1922 — 1950- yillarda nashr etilgan O‘rta Osiyo Davlat universiteti nashrlarining sistemali katalogi»ni, 1932 — 38yillarda himoya qilingan nomzodlik va doktorlik ishlarining ko‘rsatkichi»ni nashr ettiradi. 1947- yili «XVIII — XIX asrlarda O‘rta Osiyodagi rus sayohatchilari va ekspeditsiyalari ishlariga obzor» mavzusida nomzodlik ishini himoya qiladi. Bu 379 bosma taboqdan iborat katta ish edi. «Sharh»da juda katta adabiyotlar ko‘lami haqida ma’lumot berilgan. Universitet kutubxonasida o‘lkashunoslik kartotekasini tuzishda, tabiiy va gumanitar fanlarga oid yuz ming kartochkadan iborat gazeta-jurnal maqolalarining umumiy kartotekasini tuzishda ishtirok etdi. Y. K. Betger bilan «O‘rta Osiyoning xalq xo‘jaligi» jurnaliga 25 sahifadan iborat bibliografik ko‘rsatkichini tuzadi. 1954- yili O‘zbekiston Davlat kutubxonasi bilan hamkorlikda «1936 — 1951- yillarda O‘zbekistonda himoya qilingan nomzodlik va doktorlik ishlari», O‘rta Osiyo muzliklarining tarixini ochib beruvchi «Ëåäíèêè Ñðåäíåé Àçèè» («O‘rta Osiyoning muzliklari») ko‘rsatkichlarini tuzadi. Unga annotatsiya berilgan, materiallar xronologik tartibda joylashtirilgan. 1945- yil «O‘rta Osiyoni iqlim, gidrologik va gidrogeologik jihatdan o‘rganish tarixi» ko‘rsatkichini tayyorlaydi. Uning birinchi bo‘limiga ekspeditsiyalarga oid Oktabr inqilobigacha bo‘lgan materiallar kiritiladi, masalan, 1740- yilda Orol dengizini o‘rganishga oid Gladishev va Muravin ekspeditsiyalari haqidagi materiallar kirgan, 2- bo‘limiga Rossiyaning O‘rta Osiyoni bosib olgandan keyingi davr adabiyotlari kiritilgan. Bu ish O‘zFA Arxeologiya instituti iltimosiga ko‘ra bajarildi va unga 7 ta bo‘limdan iborat yordamchi bibliografik apparat tuzilgan. 1917- yil fevralidan 1917- yil oktabr inqilobigacha O‘zbekistonda nashr etilgan gazetalar ro‘yxati ham berilgan.

Ilmiy jamoatchilik talabiga ko‘ra «Ustyurt, Amudaryo o‘zani va Qoraqum, Kaspiyning sharqiy qirg‘og‘i, Qoraqalpog‘istonning geografiyasi, geomorfologiyasi, geologiyasiga oid annotatsiyali ko‘rsatkich» tuzadi. Unga XVIII asrdan 1952- yilgacha nashrdan chiqqan Turkmaniston, Qoraqalpog‘iston, Xorazm viloyati geografiyasi, geologiyasi, geomorfologiyasiga oid, tadqiqotlar tarixiga oid adabiyotlar — kitoblar va maqolalar kiritilgan. Geografiya va geologiyaga oid bo‘limda adabiyotlar tabiiy-geografik hududlar bo‘yicha joylashtirilgan, har bir bo‘limda ichki xronologik tartib qo‘llanilgan. 1950- yil «ToshDUning 1922 — 1950- yillardagi nashrlarining sistemali katalogi»ni nashr etdi. Unda katta ilmiy va xronikal yirik ishlar, universitet nashriyoti tomonidan nashr qilingan 100 dan oshiq bulleten, 256 ta sondan iborat «ToshDUning ilmiy ishlari» to‘plami, 3 ta ilmiy ma’ruzalarning tezislari, 13 ta ruknda 84 ta chiqish sonidan iborat ilmiy ishlar to‘plami aks etgan. A. I. Kormilitsin V. A. Vyatkina bilan birgalikda «1902— 1956-yillardagi ToshDU nashrlarining sistemali katalogini nashr ettiradi. Bunga oldingi ko‘rsatkichdagi hamma materiallar kiritilgan va 3 ta ilmiy-ommabop rukn, 7 ta «Bibliografiyaga materiallar» va alohida nashrlar kiritilgan. Ko‘rsatkichda universitet nashriyoti faoliyati haqida ham materiallar bor. Maslova rahbarligida kutubxona xodimlari 2501 nomdagi O‘rta Osiyoga oid 1917 —1960-yillarda nashr etilgan materiallarni aniqladilar. Nikolay Appolonovich Burov — 1885- yil Peterburg shahrida tug‘ilgan. Peterburg universitetini tamomlagan va kitobsevarligi bilan mashhur bo‘lgan. 1918 — 1926- yillari Turkiston ommaviy kutubxonasida ishlaydi, o‘lkashunoslik bo‘limiga, umumiy bo‘limga boshchilik qiladi. 1927-yildan Samarqand Davlat universiteti asosiy kutubxonasining kitobga ishlov berish va bibliografiya bo‘limini boshqaradi. U kutubxonachilik ishini va kutubxonalarni qaytadan tashkil etish bo‘yicha qator komissiyalarning a’zosi bo‘lgan. 1930yildan Toshkentdagi ilmiy va akademik kutubxonalari Respublika Markaziy kengashining raisi bo‘lib ishlagan. Kengash yig‘ilishining qaroriga ko‘ra «Alifbo katalogi kartochkasi namunalari majmuasini tuzish» dasturi ishlab chiqiladi. Ikkinchi jahon urushidan keyingi yillarda O‘zbekiston haqidagi adabiyotlarning retrospektiv ko‘rsatkichini tuzish

vazifasi qo‘yiladi. 1946-yili O‘zFA huzurida bibliografik byuro tuziladi, uning vazifasi — «O‘zbekiston va O‘rta Osiyo xalq xo‘jaligi va madaniyatining qadimgi davridan bugungi kunigacha bo‘lgan nashrlariga oid ko‘rsatkichlar»ini o‘zbek, rus va xorijiy tillarda chop etishga tayyorlash edi. 1919- yil 23- martda Burov o‘lka kutubxonachilik bo‘limiga xat yozib, kutubxona to‘g‘risidagi Nizomni ilova qiladi, mahalliy nashrlarning kutubxonaga haddan tashqari tartibsiz ravishda keltirilayotganini, bu narsa hamma vaqt transport va aloqa bo‘limlarining aybi bilan emasligini ta’kidlaydi. Nizomning 4qismiga ko‘ra Xalq Maorifi Komissarligi (XMK) tomonidan tasdiqlanishi va unga ko‘ra majburiy nusxa o‘z vaqtida yetkazib berilishini ta’minlash zarur edi. 1922- yil Turkiston Kitob palatasini ikkinchi bor qayta tashkil etish masalasi ko‘tarilgandan so‘ng Burov davlat ilmiy kengashining iltimosiga ko‘ra Turkiston Kitob palatasini tuzish haqidagi qonun loyihasini tayyorladi. 1923-yil 4-fevraldagi XMKning 15- sonli buyrug‘iga ko‘ra Palata tashkil etildi va unga Burov direktor etib tayinlandi. Qiyinchiliklarga qaramasdan, Turkiston davlat kutubxonasida mavjud adabiyotlar asosida Turkiston Kitob solnomasini tuzish boshlandi. Burov 1923- yil yanvar va fevral oylarida «Turkiston kitob solnomasi»ni tuzishga erishdi va aprel oyida nashrga topshirdi. Palataning keyingi vazifasi 1917 — 1922- yillarda nashrdan chiqqan asarlarni bibliografiyalashdan iborat edi. Bunday retrospektiv bibliografiyani tuzish uchun hamma imkoniyatdan foydalandilar. 1924- yili Burovning «1917 — 1922- yillarda Turkistondagi aniq fanlar», «Tabiat va matematikaga oid adabiyotlar ko‘rsatkichi» qo‘llanmalari nashrdan chiqdi. Kirish qismida aniq fanlar haqidagi adabiyotlarni bibliografiyalash tarixi, «Ilmiy adabiyotlar xalqaro katalogi» kabi nashriyot faoliyatining to‘xtash sabablarini ko‘rsatgan, ko‘rsatkichning maqsadini yoritgan. 1930-yil Burov «O‘rta Osiyo universitetining nashrlari» (1922 —1929- yy.) nomli ko‘rsatkichini tuzdi. Keyinchalik 1930 — 1933- yillardagi ilmiy ishlarni o‘z ichiga oluvchi 2- qismi tuzildi. Burov 1964- yilda nashr qilgan «Turkistonning inqilobgacha bo‘lgan davr matbuoti» (1868 — 1871- yy.) nomli ko‘rsatkichi mahalliy tillarda nashr qilingan

nashrlar haqidagi eng yirik qo‘llanmadir. Materiallar to‘la olingan va aniq tavsif berilgan. 178 kitob va 56 ta maqola berilgan bu qo‘llanma Turkistonda inqilobgacha nashr etilgan nashrlarni hisobga oluvchi birinchi yirik bibliografiya edi. U «1868 — 1879- yillarda Turkistonda chop etilgan kitoblar ro‘yxati va undagi yig‘ilgan maqolalar» deb ham nomlangan. Ko‘rsatkich nashr joyi (topografik), nashr yili (xronologik) va til kaliti kabi yordamchi apparat bilan ta’minlangan. A. Yazberdiyev «O‘rta Osiyo xalqlari milliy matbuotini bibliografiyalash tarixidan» nomli asarida bu ishga alohida e’tibor bergan. Burov Toshkent kutubxonalari fondida mavjud xorijiy nashrlarning yig‘ma katalogini tuzishga harakat qildi. 1926- yildan O‘zbekiston kutubxonachilari jamiyati markaziy Prezidiumi Toshkent shahri ilmiy va akademik kutubxonalari oldiga 1914 — 1925- yillarda chiqqan xorijiy nashrlar yig‘ma katalogini tuzish vazifasini qo‘ydi. Buning uchun maxsus komissiya tuzildi. Komissiya davriy nashrlar fondini tavsiflash ishini boshladi, bu uzoqqa bormadi. 1931- yil O‘zbekiston Davlat ommaviy kutubxonasi tashabbusi bilan qaytadan komissiya tuzildi. Vazifani bajarish uchun uslubiy qo‘llanma ishlab chiqildi, material yig‘ish bo‘yicha yo‘riqnoma tayyorlandi, yig‘ma katalogning geografik, tilshunoslik, shakl va mazmuniy tuzilmasini tayyorladi. «1924— 1936- yillardagi xorijiy nashrlarning yig‘ma katalogi»ga yozgan so‘zboshisida bunga nashrlarning hamma turlari— davriy va turkumli nashrlar, xorijiy mamlakatlardagi barcha nashrlar kiritilishi va yig‘ma katalogning joriy etilish yili 1924- yil deb hisoblanishi komissiya tomonidan e’tirof etilgan. 1932- yil oxiriga kelib Davlat xalq kutubxonasi bibliografik-ma’lumot to‘plash bo‘limida kartoteka tuzilib, unga 48 kutubxonadan ma’lumot yig‘ish boshlanishi kerak edi. Komissiyadagi «uchlik» — Y. Betger, N. A. Burov, L. V. Bomshteynlar ishni davom ettirishdi va katalogning 2- qismi tayyorlandi. Ishning vazifasi, ish miqdori va xarakteri aniqlandi va uzoq muddat mavjud ma’lumotlarning to‘g‘riligini aniqlash bo‘yicha tekshirish ishi o‘tkazildi. Ishtirok etgan kutubxonalar soni 78 ga yetdi, nashrlar soni 2513 ni tashkil etdi. Materiallar alifbo tartibida joylashtirildi va mukammallashdi. Yig‘ma katalog 1937-yili tugatildi. Uning 1924-yildan teskari xronologik tartibdagi va 1936-

yildan to‘g‘ri xronologik tartibdagi shaklini O‘rta Osiyo davlat universiteti davom ettirdi. 1953- yilgacha unga Burov rahbarlik qildi. 1959- yilga kelib u butunlay tugatildi, keyingi davrni Navoiy kutubxonasi bibliograflari davom ettirdilar. 10 — Bibliografiya Matluba Yahyoyevna Nosirova — kutubxonachi-bibliograf sifatida tanilgan ustozlardan biri. U Toshkent shahrida 1924- yili tavallud topadi, juda erta ota- onasidan ajrab, bolalar uyida tarbiyalanadi. 1942-yili o‘rta maktabni tugatib, o‘sha paytdagi komsomol kotiblari kursida o‘qiydi va tashkilotlarda ishlaydi. 1949-yil Farg‘ona viloyat kutubxonasida kutubxonachi 1951- yildan Alisher Navoiy nomidagi Respublika kutubxonasida faoliyatini davom ettiradi va o‘z malakasini, bilimini oshirish maqsadida Moskva davlat madaniyat institutiga boradi, 1957- yili uni tugatib, 1972- yilga qadar shu kutubxonada ishini davom ettiradi, oddiy bibliograf lavozimidan to bo‘lim mudiri vazifasigacha bo‘lgan jarayonni bosib o‘tadi. 1972-yili Toshkent madaniyat texnikumiga direktorlik lavozimi 1974- yili Toshkent davlat madaniyat instituti tashkil etilgandan so‘ng «Bibliografiya» kafedrasida katta o‘qituvchi lavozimida nafaqaga chiqqunga qadar talabalarga ustozlik qiladi. Kutubxonada ishlab yurgan vaqtlarida juda ko‘p mavzularda turli xil bibliografik ko‘rsatkichlarni mustaqil va hamkorlikda tayyorladi va nashr ettiradi. Yirik 9 ta bibliografik ko‘rsatkich va qo‘llanmalarga muharrirlik qiladi, bir qator muammoli maqolalar bilan O‘zbekiston va Rossiya jurnallarida qatnashadi. Navoiy nomidagi O‘zbekiston davlat kutubxonasining 100 yilligi munosabati bilan nashr etilgan monografiyaning yirik — «1917- yildan so‘nggi davrda kutubxonaning ilmiy-bibliografik faoliyati» bo‘limini yozgan. Unda muallif bibliografiya ishining taraqqiyotini batafsil yoritib bergan. Muso Mamatovich Turopov — dastlabki mahalliy bibliograf olimlardan, uzoq yillar bibliografiya predmetlaridan o‘qituvchilik faoliyatini olib bordi, pedagogika fanlari nomzodi, dotsent. 1940yil Samarqand viloyatida tavallud topgan,1958-yili o‘rta maktabni tugatib, mehnat faoliyatini boshlaydi. 1966- yili Toshkent davlat pedagogika isntitutining kutubxonachilik fakultetini bitirdi va bibliografiya kafedrasida o‘qituvchilik lavozimiga qoldirildi. 1974yildan to shu

kungacha Madaniyat institutining kutubxonachilik, keyinchalik «Kutubxona- axborot faoliyatini boshqaruv» fakultetida ishlab kelmoqda. 1974- yil Leningrad davlat madaniyat instituti qoshidagi ilmiy kengashda «O‘zbekiston haqida bibliografiya 1952— 1970 yy.» nomi bilan pedagogika fanlari nomzodi ilmiy darajasini olish uchun ilmiy-tadqiqot ishining natijasini himoya qiladi. 1982yildan kafedra dosenti. 70 dan ortiq bibliografiya masalalariga oid o‘quv qo‘llanmalari, monografiya va maqolalari nashr etilgan. «O‘zbekistonda bibliografiya. 1870 — 1980- yy.», «O‘zbekistonning kundalik ilmiy-yordamchi bibliografiyasi», «O‘zbekistonning umumiy bibliografiyasi» kabi o‘quv qo‘llanmalari, o‘zbekistonlik yirik bibliograflarning hayoti va ijodiga oid maqolalari talabalar uchun bibliografiya kurslarini o‘rganishda muhim qo‘llanma bo‘lib qoldi. Shuhrat Murodovich Shamsiyev — taniqli bibliograf olim, pedagogika fanlari nomzodi, dotsent. Ko‘p yillar Toshkent davlat madaniyat instituti rektori o‘rinbosari, bibliografiya kafedrasi mudiri lavozimlarida ishlagan. 1940- yili Toshkent shahrida xizmatchi oilasida tavallud topdi. 1960-yili o‘rta maktabni tugatib, kutubxonachilik fakultetiga o‘qishga kirdi. 1964- yili institutni tugatib kutubxonashunoslik-bibliografiya kafedrasiga mudir etib tayinlandi. 1965-yildan o‘qituvchilikka o‘tkazildi. 1970-yili Moskva davlat madaniyat instituti aspiranturasi kunduzgi bo‘limiga o‘qishga kirib, mashhur bibliograf va kutubxonashunoslardan A. N. Verevkina, akademik O. P. Korshunovlardan ta’lim oladi. 1973- yili aspiranturani tugatib, Toshkentga qaytadi. 1974- yili madaniyat instituti ochilishi bilan institut sirtqi va kechki bo‘limiga rektor o‘rinbosari etib tayinlanadi. Birinchi bo‘lib ijtimoiy-siyosiy adabiyotlar bibliografiyasi kursini yozadi. 1977-yili Moskva davlat madaniyat institutida «Rossiyaning inqilobga qadar vaqtli matbuotining manbashunoslik va funksional tahlili (1702—1917yy.)» mavzusida nomzodlik ishini himoya qiladi. 1984-yilda kafedra dotsenti 1995 — 2001-yillarda fakultet dekani lavozimida faoliyat yuritdi. «Ijtimoiy-siyosiy adabiyotlar bibliografiyasi», hammualliflikda «O‘zbekistonning kundalik davlat bibliografiyasi», «Inqilobgacha Turkiston vaqtli matbuotining retrospektiv bibliografiyasining ayrim masalalari», «Inqilobgacha Turkiston vaqtli matbuotini

o‘rganishning muammolari», I. Dolgopolova bilan «O‘rta asrlarda bibliografiya tarixi (kitob bosish ixtiro qilingunga qadar)» nomli o‘quv qo‘llanmasini nashr ettirdi. Hamroxon Mamatraimova — respublikamizning bibliografiya ishi nazariyasi va amaliyoti sohasida ish olib borayotgan bibliograf olimlardan biri. 1952- yil Andijon viloyati Xo‘jaobod tumanida tavallud topgan. Shu yerning Yangichek mahallasida yashab o‘rta maktabni tugatgan. Avval Namangan madaniyat texnikumida kutubxonachilik bo‘limini keyin 1977- yil, Toshkent davlat madaniyat instituti kutubxonachilik fakultetini imtiyozli diðlom bilan tugatgan. Ilmga chanqoq Hamroxon Moskva davlat madaniyat institutining kunduzgi aspiranturasini tugatib, 1987- yili shu institutda kutubxonachilik ishi sohasida o‘zbek ayollaridan ikkinchi bo‘lib «O‘lkashunoslik ma’lumotnoma- bibliografiya apparati mahalliy bibliografik resurslarning tarkibiy qismi sifatida. Ko‘p tillik sharoitda uning tuzilishi va foydalanish muammolari» mavzusida nomzodlik dissertatsiyasini himoya qiladi va pedagogika fanlari nomzodi ilmiy darajasini oladi. Tadqiqot respublikamizning viloyat kutubxonalari negizida bajarildi va unda o‘lkashunoslik bibliografiyasida ma’lumotnoma-bibliografiya apparatining o‘rni, kutubxonachilik-bibliografik resurslarining ahamiyati, o‘lkashunoslik katalogini tashkil etishdagi o‘rni, Rossiya kutubxonalarining shu sohadagi tajribasi o‘rganilgan. 1977- yildan «Bibliografiya» kafedrasida bibliografiyaga oid barcha fanlardan dars berib keldi. Bir qator o‘quv qo‘llanmalari, dasturlari, uslubiy qo‘llanmalari nashrdan chiqqan. Navoiy nomidagi O‘zbekiston milliy kutubxonasida nashrdan chiqayotgan ko‘plab dolzarb mavzudagi uslubiy-bibliografik qo‘llanmalar muallifi, tuzuvchisi va muharriri. O‘zbekiston ommaviy kutubxonalarida o‘lkashunoslik ishini tashkil etish masalasiga oid uslubiy-o‘quv qo‘llanmalarini nashr etgan. Ko‘plab xalqaro, respublika va institut ilmiy to‘plamlarida bibliografik kadrlar tayyorlash, bibliografiya ishi nazariyasi, tarixi va metodikasiga oid ilmiy maqolalar bilan ishtirok etgan. Apiða Hoshimovna Turopova — taniqli bibliografi 1941- yili

23-martda Toshkent shahrida xizmatchi oilasida tug‘ilgan. 1959yili 75- sonli o‘rta maktabni tugatib, 1962- yili Toshkent davlat pedagogika isntitutining kutubxonachilik fakultetiga o‘qishga kiradi. 1966- yili shu institut kutubxonasiga ishga qoldiriladi. 1967 — 1981- yillar O‘zbekiston Kitob palatasida katta bibliograf, bosh bibliograf, ma’lumot-bibliografiya bo‘limi mudiri vazifalarida faoliyat ko‘rsatadi. Shu yillarda barcha turdagi kundalik davlat bibliografiyalarini tuzishda va nashr etishda, katalog va kartotekalar tizimini tashkil etish va to‘ldirib borishda ishtirok etgan. «Kitob solnomasi», «Jurnal maqolalari solnomalari», «Notalar solnomasi» kabi o‘sha davr talabi bilan nashr etilgan retrospektiv bibliografik ko‘rsatkichlarni tayyorlashda va nashr etishda qatnashgan. 1968— 1969- yillarda Moskva shahrida Butunittifoq kitob palatasining ilmiy seminarlarida ma’ruzalar bilan ishtirok etgan. 1981-yil mart oyidan Navoiy nomidagi O‘zbekiston Davlat kutubxonasining milliy bibliografiya bo‘limida katta bibliograf, sho‘ba mudiri lavozimlarida ishladi. «O‘zbekiston» kartotekasining adabiyot, tarix, falsafa, qishloq xo‘jaligi bo‘limlari uchun muntazam ravishda bibliografik yozuvlarni yig‘ib bordi. «O‘zbekiston Respublikasining muhim va unutilmas sanalar taqvimi», «O‘zbek adabiyoti» (1959 — 1970- yy.) ko‘rsatkichi, «Adabiyotshunoslik va o‘zbek xalq ijodi, folklor» (1959 — 1970yy.) ko‘rsatkichlarini nashrga tayyorladi, afsuski ayrim sabablarga ko‘ra ular nashr etilmay, yozuv mashinasidan chiqqan holida saqlanmoqda. M. Muhammadjonova, S. Shermuhammedova bilan «Al-Xorazmiy», Z. Berdiyeva bilan «Alisher Navoiy», S. Shermuhamedova, S.A. Teplova bilan «Sharof Rashidov» kabi ko‘rsatkichlarni tuzgan va chiqargan. Mariya Petrovna Avsharova — keksa bibliograf va o‘lkashunoslaridan. 1896-yili Toshkentda tavallud topadi. 1913-yili xotinqizlar gimnaziyasining 7- sinfini bitiradi, 1915- yili Moskvadagi Oliy xotin-qizlar kursining tarix-filologiya fakultetiga o‘qishga kiradi. 3 yildan so‘ng oilaviy sharoiti tufayli o‘qishni oxiriga yetkazmay qaytib keladi. Madaniyat va maorif sohasida faoliyat ko‘rsatadi, 1938- yildan Navoiy nomidagi Davlat xalq kutubxonasida ma’lumot-bibliografiya bo‘limida kutubxonachi-kartochkachi, so‘ngra bibliograf bo‘lib ishlay boshlaydi.

1934- yili kutubxonada ma’lumot-bibliografiya bo‘limi tashkil etilgandan keyin O‘rta Osiyo kitob va jurnallari, «TóðêåñTàíñêèå âåäîìîñTè» gazetasi sahifalaridagi maqolalarning bibliografik kartotekasi»ni tuzadi. Urush yillari Betger rahbarligidagi 2 ming tavsifdan iborat 2 jildlik «Tojikiston haqida tarixiy- etnografik adabiyot» nomli bibliografik ko‘rsatkichini tuzishda ishtirok etadi. «1918—1935-yillarda O‘rta Osiyoda rus tilida nashr qilingan gazetalar ro‘yxati»ni tayyorlaydi. Unda 126 nomdagi gazetaga aniq faktlar yordamida ta’rif beradi. 1940 — 50- yillarda Avsharova, asosan, tavsiya ko‘rsatkichlarini tuzish bilan band bo‘ladi. O‘lkashunoslik bibliografiyasiga qo‘shgan hissasi 1958- yili «O‘zbek xotin-qizlari kecha va bugun» nomli ko‘rsatkichi sifatida yuzaga chiqdi. Unga 1919 — 1956- yillarda nashr etilgan hujjatlar kiritilib, annotatsiya bilan ta’minlangan. M.P. Avsharova, Y. D. Svidina bilan birgalikda «O‘zbek adabiyoti» ko‘rsatkichini nashr ettirdi, unda 1917- yilgacha va undan keyin yashab ijod etgan adabiyot namoyandalari asarlari va ular haqidgi asarlar kiritilgan. Har bir muallif haqida avval biografik material va ularning asarlarining ro‘yxati berilgan. M.P. Avsharovaning 1960- yilda nashr etilgan «Turkistonning rus vaqtli matbuoti. 1870 — 1917- yy.» nomli ishi muhim ahamiyatga ega. Unda Turkiston o‘lkasiga va ayrim viloyatlarga oid ma’lumotlarni beruvchi 189 nomdagi gazeta va jurnallar, almanaxlar, ma’lumotnomalar, sharhlar, yilnomalar, taqvimlar aks etgan. Yirik ilmiy ish sifatida ham o‘lkamiz tarixini, boshqa xalqlar madaniyati tarixining ta’sirini o‘rganishga yordam beradi. Avsharovaning keyingi faoliyati «O‘zbekiston» yilnomasini tuzish bilan bog‘liq holda o‘tgan. Bu yilnoma 1917- yildan o‘lkamiz haqidagi kitoblarni, gazeta, jurnal, to‘plamlardagi maqolalarni va boshqa nashrlarni yig‘ib beruvchi bibliografik qo‘llanmadir. Muallif faqat O‘zbekistonda nashr etilgan asarlarni emas, balki undan tashqaridagi asarlarni ham kiritadi. «O‘zbekison» yilnomasining 1-soni 1903—1955 va 1956-yillarga oid bo‘lib, 1958 va 1960-yillari nashrdan chiqdi. Ko‘rsatkichning qadimgi davrlardan to 1917- yilgacha davrni o‘z ichiga olgan «O‘zbekiston tarixi» qismi tuzuvchining vafotidan so‘ng nashr etildi. Ko‘p yillar davomida Mariya Petrovna «O‘rta Osiyo»

kartotekasini tuzib boradi. 1953- yilda «O‘zbekistonda xizmat ko‘rsatgan kutubxonachi» unvoniga sazovor bo‘lgan. Aleksandr Ivanovich Kormilitsin — mashhur kutubxonashunos, bibliograf, kitobshunos va o‘lkashunos olimlardan biri. A. I. Kormilitsin 1915-yili 21- dekabrda Moskva viloyatida dehqon oilasida tavallud topgan. Oilaviy sharoitga ko‘ra mehnat faoliyatini juda vaqtli boshlagan. 7 yillik maktab dasturini mukammal o‘zlashtirib olgandan so‘ng, Moskva pedagogika texnikumiga o‘qishga kiradi. 1936 — 1937- yillarda boshlang‘ich maktabda geografiyadan dars beradi va institutga o‘qishga kirish uchun tayyorgarlik ko‘radi. 1941- yil Moskva tarix-arxiv institutini tarixchi-arxivchi mutaxassisligi bo‘yicha imtiyozli diðlom bilan tugatadi. 1947- yildan Kemerova shahar musiqa bilim yurtida tarixdan dars beradi. 1953-yil oilaviy sharoitiga ko‘ra Toshkentga ko‘chib keladi. 19 yil Toshkent davlat universiteti kutubxonasida bibliograf, katta bibliograf, bo‘lim mudiri vazifasida ishladi. U ToshDU faoliyati haqida dastlabki materiallarni to‘plash borasida ko‘pgina ishlar qildi va «ToshDU tarixiga oid materiallar» nomli annotatsiyalangan ko‘rsatkich tuzadi, kutubxonaning ma’lumot-bibliografiya apparatini tuzishda ishtirok etadi. U «Gazetajurnal maqolalarining umumiy kartotekasini», «O‘rta Osiyo va Qozog‘iston» hududiy o‘lkashunoslik kartotekasini, taqrizlar, avtoreferatlar, universitet olimlari ishlarining kartotekasini tuzadi. 1968-yil ishlab chiqarishdan uzilmagan holda «Inqilobgacha Turkistonda kutubxonachilik ishi tarixi» mavzusida nomzodlik ishini tayyorladi va 1970-yili himoya qiladi. Kutubxonada «1936— 1951-yillarda O‘zbekistonda himoya qilingan nomzodlik va doktorlik dissertatsiyalarining ko‘rsatkichi»ni tayyorlab, 1954- yil nashr ettirdi. Unga 592 ta dissertatsiyaning bibliografik ma’lumotlari kiritilgan, 1956- yili «O‘rta Osiyo davlat universitetining nashrlari ko‘rsatkichi»ning 1922—1956-yillarda nashr etilgan materiallarni aks ettirgan 2- sonini tayyorlashda ishtirok etadi. Ilmiy faoliyatdagi yangilik «Biologiya-tuproqshunoslik fakulteti antropologiya kafedrasining 1923 — 1959- yillardagi ekspeditsiyalari» obzor ko‘rinishidagi ishini 1964- yil nashr ettirdi va

unda 29 ta antropologiyaga oid ekspeditsiyalar haqida ma’lumot beradi. 1968yil nashr etilgan «Inson va hayvonlar fiziologiyasi kafedrasining 1925 — 1966- yillardagi ekspeditsiyalari» nomli ishida 28 ta fiziologiyaga oid ekspeditsiyalar va ularning Markaziy Osiyo va O‘zbekiston bo‘ylab safarlari haqida ma’lumot keltirilgan. Kormilitsin 1970-yil nashr etilgan «ToshDU tarixi va faoliyatiga oid materiallar» nomli ishning tashabbuskori va ishtirokchisi edi. Unda universitet faoliyatiga oid 1918 — 1966- yillarni o‘z ichiga olgan 2000 dan ortiq bosma va qo‘lyozma asarlar haqida ma’lumot berilgan. Materiallar fakultetlar, kafedralar, ilmiy-tadqiqot isntitutlariga ko‘ra tartibga solingan. Kormilitsin olimlarning bibliografik ko‘rsatkichlarini tuzishda ham faol ishtirok etdi. Hamkorlikda «Nikolay Leopoldovich», «Obid Sodiqovich Sodiqov» (rus tilida), «Aleksandr Sergeyevich Uklonskiy», «Toshmuhammad Aliyevich Sarimsoqov», «Ilariya Alekseyevna Raykova», «Vladimir Ivanovich Popov» kabi biobibliografiyalarning nashrdan chiqishida muhim rol o‘ynadi. Bibliografiya amaliyotida birinchi marta olim rahbarligida yoqlangan dissertatsiyalar haqida, opponentlik qilgan ishlari haqida ma’lumotlar beradi. 1974- yil Abu Rayhon Beruniy tavalludining 1000 yilligi munosabati bilan «Abu Rayhon Beruniy» bibliografiyasini nashr etadi. Unda olim hayoti va faoliyatining asosiy sanalari, asarlarining ro‘yxati, u haqdagi ko‘plab asarlar ro‘yxati berilgan. Ustoz 20 yildan oshiq vaqt Madaniyat institutining kutubxonachilik fakultetida dars berdi. Kutubxonachilik ishi, kitob ishi, qo‘lyozma kitoblar tarixi, O‘zbekistonning madaniyati tarixiga oid ko‘plab maqolalar e’lon qildi. So‘nggi ish biri «Âèäíûå áèáëèîTåêîâåäû è áèáëèîãðàôû ÓçáåêèñTàíà» nomli ma’lumotnomada respublikamiz madaniyatida o‘ziga xos o‘rin tutgan, kutubxonashunos va bibliograflar haqida to‘la ma’lumotlar berilgan. Zuhra Shukurovna Berdiyeva — kutubxonashunos, bibliograf. U 1956-yil Sirdaryo viloyati Guliston tumanida tug‘ilgan. 1974— 78-yillar Madaniyat instituti kutubxonachilik fakultetini imtiyozli diðlom bilan bitirgach, «Kutubxonashunoslik» kafedrasida o‘qituvchi lavozimida qoldiriladi. 1992 — 2000-yillar Madaniyat vazirligida bosh mutaxassis, 2006- yildan O‘zbekiston aloqa va axborotlashtirish agentligi Respublika axborot-

kutubxona markazida bosh kutubxonachi lavozimlarida ishladi. Kutubxonachilik, kitob ishi, bibliografiya sohasiga oid qator muammolar bo‘yicha 70 dan ortiq maqolalari, ilmiy-uslubiy qo‘llanmalari, yirik bibliografik ko‘rsatkichlari («Abdulla Qahhor», «Muso Toshmuhammad o‘g‘li Oybek», «Alisher Navoiy») nashr qilingan, madaniyat kollejlari uchun 3 jildlik «Kutubxonashunoslik», «Bibliografiya» darsligi 2013-yilda nashr etildi. Oliy va o‘rta maxsus kasb-hunar kollejlari talabalari va o‘quvchilariga, malaka oshiruvchi axborot-kutubxona muassasalari xodimlariga kutubxonashunoslik va bibliografiya turkumidagi fanlardan saboq berib kelmoqda, 2011 yildan buyon O‘zbekiston Fanlar akademiyasi asosiy kutubxonasi direktori lavozimida faoliyat yuritib keladi, «Turon» Fanlar akademiyasining akademigi. Institut talabalariga kutubxonashunoslik, bibliografiya, kitobshunoslik fanlaridan saboq berib keladi. Soyibnazar Xo‘janiyozovich Davlatov — 1959- yil Qashqadaryo viloyatida tavallud topgan. O‘rta maktabni tugatib, 1976— 80-yillarda TDMIning «Kutubxonachilik» fakultetida ta’lim oladi. 1983 — 89- yillar Respublika Kitob palatasida bibliograf, katta muharrir lavozimlarida faoliyat yuritdi. 1989- yildan A. Qodiriy nomli TDMIda o‘qituvchi, kafedra mudiri, dekan muovini, 2003- yildan Kutubxona-axborot faoliyatini boshqaruv fakulteti dekani lavozimida ishladi. 1996-yilda «Qashqadaryo vohasi o‘zbek to‘y-marosimlari folklori» mavzusida nomzodlik ishini himoya qildi. Kitob palatasida «O‘zbekiston matbuoti solnomasi»ni tuzishda, katalog va kartotekalarni tashkil etishda ishtirok etdi. Malika Isayevna Matmurodova — 1961- yil Toshhovuz viloyatining Toshhovuz tumanida tavallud topgan. 1978-yilda o‘rta maktabni tugatib, mehnat faoliyatini qishloq kutubxonasida boshlagan. 1988 — 1992- yillar A. Qodiriy nomli TDMI «Kutubxonachilik» fakultetini imtiyozli diðlom bilan tugatib, Navoiy nomidagi O‘zbekiston Milliy kutubxonasida uslubiyotchi, sho‘ba mudiri bo‘lib faoliyat yuritdi. 1999- yildan Madaniyat instituti «Bibliografiya» kafedrasida o‘qituvchi, katta o‘qituvchi, 2001- yildan fakultet dekani o‘rinbosari lavozimlarida ishladi. «O‘zbekistonda badiiy adabiyotlar va adabiyotshunosligi bibliografiyasi»

kursidan mashg‘ulotlar olib bordi. 2001- yil institut aspiranturasini tamomladi. O‘zbekiston Milliy kutubxonasida uslubiyotchi sifatida 40 dan ortiq milliy ijodkorlarimiz, yozuvchi, shoirlarimiz, san’atkorlar, milliy qadriyatlarimiz, muhim sanalar, voqealar munosabati bilan «Millatni uyg‘otgan adib», «Asli dunyo mehrdan yaralgan», «Sharqning ulug‘ musavviri», «G‘afur G‘ulom», «Ubaydullo Solih o‘g‘li Zavqiy», «Ma’rifatparvar shoir», «Ozodlik va istiqlol kuychisi» kabi uslubiybibliografik qo‘llanmalar muallifi. Grant asosida amalga oshirilgan tadqiqot ishi natijasida nashr etilgan «Mafkura va yoshlar» uslubiy qo‘llanmasining mualliflaridan biri. 1999- yildan Respublika ko‘zi ojizlar kutubxonasining ilmiy- uslubiy ishlariga yordam bermoqda.

Foydalanilgan adabiyotlar 1. Karimov I. A. Barkamol avlod — O‘zbekiston taraqqiyotining poydevori. 1997. 2. Karimov I.A. Ozod va obod Vatan, erkin va farovon hayot— pirovard maqsadimiz. Asarlar . - „ O ‘ zbekiston“, 2000. 3. Karimov I. A. Xavfsizlik va tinchlik uchun kurashmoq kerak. — 10- jild. O’. „O‘zbekiston“, 2000. 4. Milliy istiqlol g‘oyasi. — O’. „O‘zbekiston“, 2001. 5. Kadrlar tayyorlash Milliy dasturi // Barkamol avlod — O‘zbekiston taraqqiyotining poydevori. — O’. 1987. 6. Axborotlashtirish to‘g‘risida O‘zbekiston Respublikasi Qonuni: 1993- yil 7- mayda qabul qilingan // „Xalq so‘zi“, 1993. 7. O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 2002- yil 12apreldagi 123- sonli „Alisher Navoiy nomli O‘zbekiston Milliy kutubxonasini tashkil etish to‘g‘risida“gi qarori // „Xalq so‘zi“. 2002. 8. Respublika aholisini axborot-kutubxona bilan ta’minlashni tashkiletish to‘g‘risida O‘zbekiston Prezidenti qarori // „Xalq so‘zi“, 2006. 9. Mamatraimova H. Bibliografiya // O‘zbekiston Milliy ensiklopediyasi. 2-jild. — O’., 2001. 10. Mamatraimova H. Bibliografiyashunoslik// o‘sha joyda. 11. Mamatraimova H. Davlat bibliografiyasi//o‘sha joyda.—3- jild.—

O'xshashlar

Maxsus bibliografik qo‘llanmalar

Kutubxonalarda bibliografiya ishini tashkil etish

Axborot—bibliografiya resurslari

Bibliografik axborotning asosiy shakllari, axborotni yig‘ish va uzatish

O‘zbekistonda milliy va davlat bibliografiyasi