O‘zbekistonda milliy va davlat bibliografiyasi - Adabiyot - Referatlar

O‘zbekistonda milliy va davlat bibliografiyasi

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

29.4208984375 KB

Ko'chirib olish

O‘zbekistonda milliy va davlat bibliografiyasi Reja: 1. Milliy va davlat bibliografiyasi haqida tushuncha, uning taraqqiyoti 2. Respublika Milliy kitob palatasi faoliyati 3. O‘zbekistondagi yirik kutubxonalarning retrospektiv bibliografiya sohasidagi faoliyati

Milliy va davlat bibliografiyasi haqida tushuncha, uning taraqqiyoti Ijtimoiy tashkilotlar hujjatlar va iste’molchilar o‘rtasidagi vosita sifatida avvaldan faoliyat ko‘rsatadi. Mustaqillikka erishganimizdan so‘ng kitob ishi, nashriyotchilik ishi tubdan qayta tashkil etildi. O‘zbekiston Respublikasi Telegraf Agentligi O‘zbekiston Respublikasining Milliy agentligiga, Davlat kitob palatasi 1994- yili Milliy kitob palatasiga aylantirildi. Ularning nomi bilan birga vazifalari ham o‘zgardi. Chunki «Milliy» va «Davlat» tushunchalari bir-biridan farq qiladi. 1991-yil bibliograf olim G. A. Levin «Íàöèîíàëüíàÿ áèáëèîãðàôèÿ â ìíîãîíàöèîíàëüíîì ãîñóäàðñTâå» nomli maqolasida milliy bibliografiya tushunchasiga alohida to‘xtaladi va qat’iy talablar qo‘yadi. Milliy bibliografiyaga quyidagi nashrlarni kiritish lozim deydi. 1. Aynan olingan mamlakat hududida nashr etilgan asarlar. 2. Nashr joyidan qat’i nazar, shu mamlakat haqidagi adabiyotlar. 3. Nashr joyidan qat’i nazar, shu davlat tilida nashr etilganasarlar. 4. Yashash joyidan qat’i nazar, shu davlat fuqarolari tomonidan nashr etilgan asarlar. 5. Tug‘ilgan va yashash joyidan qat’i nazar, shu davlat tubaholisi vakillarining asarlari. 6. Shu davlat hududidan tashqarida aynan shu davlat uchunnashr etilgan asarlar. Universal bibliografik hisobga olish joriy etilgandan so‘ng davlat bibliografiyasi da 1- guruh nashrlarini hisobga ola boshladi. Ammo bu doim ham keng imkoniyat bera olmaydi, shuning uchun 2-guruh nashrlari ham hisobga olinadi. Levinning fikricha, bibliografiyalash obyekti bo‘lib elektron nashrlar, videomahsulotlar, fotomateriallar kabilar ham xizmat qila oladi, demak, bosma mahsulotlar bilan birga bu hujjatlarni ham hisobga olish zarur. Davlat bibliografiyasi uchun nashrlarni tanlayotganda quyidagi belgilarga asoslaniladi: 1. Hududiy belgisiga ko‘ra: shu davlat egallagan hududda nashr etilgan yoki uning fuqarolari tomonidan, qayerda yashashidan qat’i nazar, nashr etilgan

asarlar; (hozir qayerda yashashidan qat’i nazar) shu hududda tug‘ilgan va yashayotgan mualliflarning asarlari; boshqa hududda shu mamlakat uchun nashr etilgan hujjatlar; 2. Til belgisiga ko‘ra: qayerda nashr etilishidan qat’i nazar, shu xalq tilida nashr etilgan hujjatlar; qayerda yashashidan qat’i nazar, shu xalq vakillari — mualliflar yaratgan adabiyotlar; 3. Etnik belgisiga ko‘ra: qayerda tug‘ilgani va yashashidan qat’i nazar, shu xalq vakillari nashr etgan asarlar; qayerda tug‘ilgani va yashashidan qat’i nazar, shu xalqqa mansub mualliflar; 4. Xalqchillik belgisiga ko‘ra: qayerda nashr etilganidan qat’i nazar, shu xalq haqidagi hujjatlar; qaysi xalq vakili yozishidan qat’i nazar, xalq haqida yaratilgan asarlar. Demak, milliy bibliografiyaga tanlangan, xalqqa mansub mualliflar va asarlar olinadi. Davlat bibliografiyasi uchun davlat haqidagi emas, balki aynan shu davlat hududida nashr etilgan asarlar olinadi, chunki ba’zi xalqlar o‘z davlatiga ega emas. Davlat bibliografik axboroti boshqa turdagi bibliografik faoliyat rivojiga ta’sir ko‘rsatadi. Axborot olamida axborotlashtirish muhim belgi bo‘lib qoldi. Bu ilmiy- texnik taraqqiyotning yutuqlari bilan belgilanadi va jamiyatning axborot bibliografiya tuzilmasida bibliografiyaning o‘rni va rolining yangicha tushunchasiga sabab bo‘ladi. Bu axborotlashgan faoliyatga asoslangan dunyo axborot bozorida axborot mahsulotlarining ko‘payishiga olib kelmoqda. Bu esa ijtimoiy va axborotlashgan tizimda davlat bibliografiyasining o‘rnini belgilashni talab etadi. Davlat bibliografiyasi axborot faoliyatining bir qismidir. Jamiyat axborot qimmatini ko‘tardi, axborot mahsulotlari esa kengayib bormoqda. Bu, ayniqsa, bosma mahsulotlardan elektron ko‘rinishdagi mahsulotlarga o‘tib borishda ko‘rinadi. Axborotlashuvning asosiy vositasi kompyuter texnikasi va aloqa vositalaridir. Buning natijasida davlat bibliografiyasi ham kompyuterlashib, axborot sanoatining bir qismiga aylandi. Uning qay darajada ekanligi mamlakatda axborotlashuvning qay darajada tashkil etilganiga bog‘liq. Bunda davlat bibliografiyasiga davlatning qo‘llabquvvatlashi zarur ekanligini nazarda tutish

lozim. Butun dunyo va davlatlar o‘rtasida davlat bibliografiyasining rivojlanishi uzviy bog‘liqlikda amalga oshadi. Bu Universal bibliografik hisobga olish dasturida va «Yevropa iqtisodiy hamkorligini» tashkil etishda ham nazarda tutilgan. Turli mamlakatlar davlat bibliografiyasining avtomatlashgan tizimini dasturiy ta’minlash nashriyotlarga va kitob savdosi tashkilotlariga topshirilgan. Bu bibliografiya, nashriyot va kitob savdosi ishining birikib ketishiga olib keladi. Xalqaro miqyosda olib borilsa, dunyo axborot bozoriga chiqishni osonlashtiradi. Davlat bibliografiyasi tizimida iste’molchilar quyidagi imkoniyatlarga ega bo‘ladi: 1. Davlat bibliografiyasi taraqqiyotini aniqlashda iste’molchilartalablari asosiy omil bo‘ladi. 2. Iste’molchilar qarorlarni hal etishda ishtirok etadilar. 3. Davlat bibliografiyasi markazi muntazam iste’molchilarningaxborotga bo‘lgan talablarini o‘rganadi va undan tijorat xizmatini tashkil etishda foydalanadi. 4. Kutubxonalar davlat bibliografiyasi mahsulotlarining asosiyiste’molchilari bo‘lib qolaveradi, buning uchun axborot olamidagi yangi axborot manbalaridan, tijorat ma’lumotlari bankidan, ma’lumotlar bazasidan, axborot tarmoqlaridan foydalanish kerak. Davlat bibliografiyasi markazi davlat bibliografik axborotining to‘g‘riligi va to‘laligi uchun javob beradi. Uning standart sifatida tasdiqlanishiga erishadi. Davlat bibliografik axborotni ilmiy tadqiqot ishlarini o‘tkazish va uslubiy hujjatlarni tayyorlash yo‘li bilan unifikatsiya qilishni ta’minlaydi. Respublika Milliy kitob palatasi faoliyati Hujjatlar madaniyati va dunyo bibliografiyasining yuzaga kelishida kitob palatasi asosiy o‘rin tutadi. U matbuot asarlarining majburiy nusxalarini yig‘di, barcha turdagi elektron kitoblar va hujjatlarning ham majburiy nusxalari shu joyda yig‘ildi va hisobga olindi, uni saqlab, arxivini tashkil etdi, bibliografik va axborot xizmatini ko‘rsatish uchun manbalarni tayyorladi va hokazo.

1920- yilda O‘zbekistonda nashriyotchilik ishi va kitob ishi rivojlanib borishi bilan davlat bibliografiyasining markazini tashkil etish ehtiyoji paydo bo‘lgan edi. Shu yili kuzda Toshkentdagi Turkiston davlat nashriyotida birinchi Turkiston kitob palatasi tashkil etildi. Ammo o‘sha paytdagi shart-sharoitlarning murakkabligi tufayli chiqayotgan nashrlarning hammasini hisobga olib borish, ularning ro‘yxatini tuzish va nashr etish, Rossiya markaziy kitob palatasiga kelib tushayotgan va mahalliy kutubxonalarga kelayotgan nashrlarni to‘la qamrab olish imkoni bo‘lmadi. 7— Bibliografiya 1922 — 1924- yillarda Turkiston matbaa asarlarining davlat hisobini olib borish va Rossiya kitob palatasining «Kitob yilnomasi»da aks ettirishga urinishlar bo‘lgan. 1922- yil 17- iyulda qabul qilingan respublikalar hududida nashr etilayotgan matbuot asarlarini majburiy hisobga olish haqidagi qarordan so‘ng yana Turkiston kitob palatasini tashkil etishga urinish boshlandi. Chunki 1922- yilgacha hech qayerda Turkiston matbuoti hisobga olinmadi, respublikada nashriyotchilik va kitob ishining tez sur’atlar bilan o‘sib borishi tezkorlik bilan ular haqida axborot berib borishni talab etar edi, respublikada nashr etilayotgan asarlarning majburiy nusxalarini to‘plash masalasi hali hal etilmagan edi. 1922- yil sentabr oyi boshlarida Respublika davlat ilmiy kengashida kitob palatasi masalasi ko‘rildi. Palatani tashkil etish loyihasini tayyorlashning maxsus komissiya yig‘ilishida Turkiston davlat kutubxonasining xodimi N. A. Burov ishtirok etdi. Oktabr oyi o‘rtalarida Turkiston davlat kutubxonasi direktori Y. K. Betger Davlat ilmiy kengashi topshirig‘i bilan Turkiston kitob palatasini ta’sis etish bo‘yicha Xalq komissarlar sovetining qaror va Xalq maorifi komissarligining respublikada matbuot asarlarining majburiy nusxasini hisobga olib borish haqidagi yo‘riqnoma loyihasini topshiradi. 1923-yil 15-yanvarda Davlat ilmiy kengashi qoshida ikkinchi Turkiston kitob palatasi tashkil etiladi, ammo shu yilning may oyidayoq uning faoliyati to‘xtatiladi. 1923- yil yanvarining o‘rtalaridan boshlab Turkiston Avtonom Respublikasida matbuot asarlarini hisobga olib borish boshlandi va Turkiston kitob yilnomasi

ko‘rinishida ro‘yxat tayyorlanadi, unga asos matbuot asarlarining majburiy nusxalari va Turkiston davlat kutubxonasi fondiga kelib tushayotgan adabiyotlar. Dastlab palata 1917—1922-yillarda nashr etilgan matbuot asarlarini yig‘adi. Yilnomani nashr etish 1921yilda boshlandi va 1923- yildan boshlab Rossiya markaziy kitob palatasidan Turkistonga oid adabiyotlarning majburiy nusxalari kelib tusha boshlaydi. Turkiston davlat kutubxonasi fondining tez o‘sib borishiga ta’sir etdi. Dastlab bibliografik tasvirlar kirill yozuvida olib borildi, bu qator qiyinchiliklarni yuzaga keltirdi. Chunki sharq tillaridagi va yozuvidagi adabiyotlarda rus kirill yozuvidagi na tarjimasi, na izohlari deyarli uchramas edi. Y. K. Betger Turkiston nashrlarini asl tilida hisobga olish, zarur bo‘lgan holda Rossiya kitob palatasining kirill yozuvida bo‘lmagan asarlarni ro‘yxatga kiritmagandan ko‘ra, rus tilidagi tarjimasini yoki qisqacha izohini berish kerak, deb talab qildi. U titul varag‘ining orqa tomonida zarur bibliografik elementlarni rus tilida berish va bu bilan Rossiya kitob palatasining hisobga olish ishlarini yengillatish. O‘zbekiston hukumatining 1926- yil 3- yanvardagi 1930yilgacha O‘zbekistonning poytaxti bo‘lgan Samarqandda davlat kitob palatasini tashkil etish haqida qarori e’lon qilindi. Shu kundan boshlab rejali, malakali holda davlat bibliografiyasini tuzish boshlandi. Kitob palatasi O‘zbekiston Xalq komissariati tarkibiga kiruvchi muassasalarning Akademik markaziga qarashli edi. Qarorda kitob palatasi O‘zbekiston hududida nashr etilayotgan barcha turdagi matbuot asarlarini bir necha nusxada saqlaydi va hisobga olib boradi, deb ko‘rsatildi. O‘sha paytda palataning shtati 2 kishidan iborat bo‘lib, bittasi I. Rahmatullayev direktor, ikkinchisi D. P. Kvasnitskiy bibliograf edi. 1927- yildan boshlab kitob palatasida majburiy nusxa ola boshlanadi va alifbo hamda sistemali katalog yuritiladi. Shu kunga qadar faoliyat yuritib kelayotgan kitob palatasi davlat bibliografiyasining, matbuot asarlarining statistik, markazlashgan kataloglashtirish, ma’lumotnoma- bibliografiya, nashriyotchilik, poligrafik sanoat va kitob savdosi sohasi hamda ilmiy-texnik axborot va targ‘ibotning tarmoq markaziga aylandi. 1980-yillarga qadar kitob palatasida matbuot asarlarini qabul qilish va nazorat qilish; davlat

kundalik bibliografiyasi; ma’lumotnoma-bibliografiya bo‘limi; matbuot asarlarini hisobga olish bo‘limlari ish olib bordi. Palataga kelgan har bir hujjat avval matbuot asarlarini qabul qilish va nazorat qilish bo‘limiga tushadi. Bu bo‘limda kitoblar bilan birga kelgan ilovali hujjatlar bosmaxona yoki nashriyotlarning nomlari bo‘yicha alohida joylashtiriladi. Kitoblar turli xil belgilariga qarab alohida guruhlashtiriladi, har biriga inventar raqami qo‘yiladi. Gazeta va jurnallarning nomlari bo‘yicha har biriga alohida pasport yoziladi va tikib boriladi, keyinchalik muqovalanadi. Bu yerda nazoratdan o‘tgan kitoblar statistika sho‘basida bibliografik tavsif bilan boyitiladi. Bu bo‘limdan so‘ng adabiyotlar bibliografiya bo‘limida alohida bibliografik hisobdan o‘tadi va «O‘zbekiston matbuoti solnomasi» uchun ma’lumotlar to‘plash jarayonida ishtirok etadi. Ma’lumot va bibliografiya bo‘limi esa katalog va kartotekalar uchun kartochkalarni tayyorlaydi va ularni yangi ma’lumotlar bilan to‘ldirib boradi. Palataning asosiy vazifasi — O‘zbekistonda nashr etilayotgan matbuot asarlarini hisobga olib borish, uning raqamli hisobini yuritish, gazeta va jurnallarga bosma va elektron mahsulotlar haqida axborot berib turish. Kitob palatasining yuragi, matbuot asarlarining arxivi 1927- yili tashkil etilgan. Har yili arxivga 46 ming dona matbuot asari kelib tushgan. O‘sha yillardanoq 7 ta ko‘rsatkichdan iborat «O‘zbekiston matbuotining yilnomasi» nashr etila boshlandi: 1928-yildan «O‘zbekiston kitob solnomasi», 1931- yildan rus va 1938- yildan o‘zbek tilida «Jurnal maqolalari solnomasi», 1968- yildan «Taqrizlar solnomasi» va «Tasviriy san’at asarlarining bosma nashrlari solnomasi», 1969- yildan «Gazeta maqolalari solnomasi», 1976-yildan boshlab kitob palatasi «Åæåãîäíèê êíèãè ÓçÑÑÐ» va 1982- yildan «O‘zbekistonning bibliografik qo‘llanmalari» nomli yillik ko‘rsatkich nashr etdi. 1958-yil O‘zbekistonda respublika darajasida davlat bibliografiyasi tizimidagi qo‘llanmalar kartochka shaklida nashr etila boshlandi. Bu ishda 1974 — 75- yillarda yangi nashr etilayotgan adabiyotlarning annotatsiya kartochkalari nashr etildi. Kitob palatasida o‘zbek tilidagi kitoblarning, 1915-yildan qoraqalpoq va rus tilidagi kitoblarning alifbo katalogi, 1917-yildan rus va o‘zbek tilidagi kitoblarning

sistemali katalogi, o‘zbek va rus tilidagi jurnal maqolalari katalogi, izografika katalogi, rus tilida avtoreferatlar katalogi, mualliflarning familiyalari tartibida badiiy, o‘smirlar va bolalar adabiyoti, ilmiy ishlar, to‘plamlarga kiritilgan mualliflar, taqrizlar, tarjimonlar kartotekalari tuzilgan. Kitob palatasining ma’lumot-bibliografiya apparati 800 ming bibliografik yozuvdan tashkil topgan 20 dan oshiq turli katalog va kartotekalardan iborat. 1994- yildan kitob palatasi Milliy bibliografiya markaziga aylantirildi. Yangi status olganiga qaramay, palataning vazifalari ancha qisqargan. 2002-yildan shu kungacha to‘plangan bibliografik yozuvlar elektron ko‘rinishda, bosma holda nashr etilmadi va tarqatilmadi. Hozirgi kunda mazkur markaz Alisher Navoiy nomidagi O‘zbekiston milliy kutubxonasi tarkibida faoliyat ko‘rsatmoqda. O‘zbekistonda retrospektiv bibliografiyaning shakllanishi va taraqqiyoti 1960-yillarda milliy matbuotni hisobga olish masalasi qizg‘in muhokama qilindi. Sho‘rolar davrigacha, undan keyin ham nashr etilgan adabiyotlar uchun alohida repertuarlar tuzish haqida fikrlar paydo bo‘ldi. 1965-yil bo‘lib o‘tgan Butunittifoq seminarida qabul qilingan Nizomda bu ishni tashkil etish masalasi rasmiylashtirildi. Bu Nizom «Ittifoqchi va avtonom respublikalarda inqilobgacha nashr etilgan umumiy retrospektiv bibliografiya to‘g‘risida Nizom» deb ataldi, o‘sha davr matbuotining repertuarini yaratish vazifasi belgilab berildi. Retrospektiv bibliografiya uchun quyidagi xususiyatlarga ko‘ra matbuot asarlari tanlab olindi: respublikalar hududida tilidan qat’i nazar, nashr qilingan matnlar; inqilobdan ilgari Rossiya hududida respublikalar tillarida nashr qilingan asarlar; inqilobgacha Rossiyadan tashqari respublikalarda yashovchi xalq vakillari tomonidan yaratilgan va shu xalq madaniy merosi yoki uning ijtimoiy va milliy ozodlik kurashiga bag‘ishlangan matbuot asarlari obyekt sifatida olindi. Inqilobdan ilgarigi milliy matbuot nashrlarini bibliografiyalash masalalari, uning tarixi, shakllanish jarayonlari turkmanistonlik kitobshunos olim, professor Almas Yazberdiyevning 1974- yilda nashr etilgan «XIX asrning ikkinchi yarmi va XX asrning birinchi choragida O‘rta Osiyo xalqlarining matbuot asarlarini bibliografiyalash tarixidan» nomli asarida batafsil yoritib berilgan. Jumladan, u

O‘rta Osiyo respublikalari milliy matbuotining umumiy retrospektiv bibliografiyasida asosiy belgilar sifatida nashrning tili, muallifning hududiy mansubligini hisobga olish bilan birga u yoki bu belgi bilan bog‘liq ayrim murakkab masalalarni o‘rganish zarur, deb ko‘rsatadi. Ya’ni, olimning fikricha, kitoblarning bibliografiyasini yaratish uchun tiliga ko‘ra milliy madaniyatga mansubligi asos qilib olingan differensiyalash (tabaqalash) zarur. Bu O‘rta Osiyo xalqlari tillarining bir-biridan farqlanmaganligiga bog‘liq masala edi. Shuning uchun O‘rta Osiyo xalqlarining hududiy tarqoq joylashganligi tufayli mualliflik belgisi ham, hududiy belgisi ham hisobga olinishi zarur bo‘lib qoldi. Inqilobgacha O‘rta Osiyo xalqlari matbuotini hisobga olishning bunday prinsiðlari muhim ahamiyat kasb etgan va bugungi kunga qadar milliy matbuot to‘la hisobga olinmaganligi uchun ham bu dolzarb masaladir. Lekin shunga qaramasdan, inqilobgacha nashr etilgan adabiyotlarni hisobga olib boruvchi ayrim bibliografik nashrlar mavjud. Ularning hammasida milliy matbuot nashrlari to‘la aks etmagan. A. Yazberdiyev o‘zining monografiyasida matbuot asarlarini qamrab olish chegarasi va mazmuniga ko‘ra ularni uch asosiy guruhga ajratish mumkin, deb ko‘rsatadi: 1. Rossiya va musulmon davlatlarida sharq tillarida nashretilgan adabiyotlar ko‘rsatkichi. 2. Rossiyada bosmadan chiqqan sharq tillaridagi nashrlarko‘rsatkichi. 3. O‘rta Osiyo hududida nashr etilgan asarlar ko‘rsatkichi. Inqilobgacha bo‘lgan davrda nashr etilgan adabiyotlarni aks ettirgan ko‘rsatkichlar son jihatidan kam bo‘lsa-da, ular O‘rta Osiyo milliy adabiyotini to‘la bibliografiyalagan, bular B.A. Dorn va V. D. Smirnovlarning «Musulmon kitob solnomasi» ko‘rsatkichi, N. V. Dmitrovskiyning katalogi, N. A. Burovning «Turkistonning inqilobgacha matbuoti. 1868—1879-yy.» ko‘rsatkichi va boshqalar. So‘nggi ko‘rsatkich muhim ahamiyatga ega bo‘lib, unda nashrlarning bibliografik ro‘yxati bilan birga maqolalar ro‘yxati ham berilgan. Ko‘rsatkich 1950-yilda tuzilgan va 1964-yilda nashr etilgan. Unda 178 ta alohida nashr va 56 maqola ro‘yxatga olingan. N. A. Burov sermazmun va kichkina so‘zboshida

shunday yozadi: «Bibliograflar, o‘lkashunoslarga va tadqiqotchilarga yordam berish maqsadida ilgarigi Tukriston general-gubernatorligi (1916- yilgacha) va Xiva hamda Buxoro xonliklari hududlari hisoblangan Turkistonda chiqqan nashrlarni aniqlash va tavsiflash bo‘yicha ishni boshladik». Qo‘llanmada Turkistonda kitob bosish kashf qilingan davrdan XX asrning birinchi o‘n yilligigacha nashriyotchilik ishining to‘liq tavsifi keltiriladi. Tuzuvchi o‘lkada nashr etilgan birinchi bosma asarlarni aniqlash borasida katta va puxta ish qilgan. Nashrlarning tavsifi to‘la berilgan, bunda, ko‘pincha, turli adabiy, arxiv, qo‘lyozma manbalar asosida muallifi, nashr joyi va yili aniqlangan, ism-sharifiga izoh va tushunchalar berilgan. Bular annotatsiya tarzida ham keltirilgan yoki asosiy tavsifda berilgan. To‘la ma’lumotga ega bo‘lmagan nashrlar tavsifi qisqa berilgan. Burovning bu ko‘rsatkich uchun ko‘p yillar material yig‘ganini ba’zi hollarda «Tuzuvchining yon daftaridagi qaydlar asosida tavsiflandi» deb bergan eslatmasi tasdiqlaydi. Qo‘llanma yordamchi manbalar ro‘yxati, xronologik va tillar ko‘rsatkichi bilan ta’minlangan. Ko‘rsatkichdagi kamchiliklar haqida Burov so‘zboshisida shunday deydi: «Mahalliy nashrlarni imkoni boricha to‘la berishga harakat qilishimizga qaramay, ko‘rsatkichda eski, nodir hisoblangan va ayrim qismlari yo‘qolgan bo‘lishi taxmin qilingan nashrlar bilan ishlashda yetishmovchiliklar bo‘ldi». Maqolalar kitoblar tavsifi kabi muallifi va sarlavhasi to‘la ko‘rsatilgan holda berilgan, ammo ular juda qisqa, sodda, nashr mazmunini to‘la ochib bermagan. Maqolani kitobdan ajratish uchun «ÑTàTüÿ» so‘zidan «ñ» harfi olinib, belgi qo‘yilgan. Ko‘rsatkichni tuzishda, avvalo, hududiy belgi asos qilib olingan, ya’ni Turkiston general-gubernatorligi, Buxoro va Xiva xonliklari hududida nashr qilingan matbuot nashrlari hisobga olingan. Ko‘rsatkichni tuzishda O‘rta Osiyo va Qozog‘iston hududiga oid nashrlarni tiliga ko‘ra ham tabaqalashtirgan holda kiritish zarurligini e’tiborga olgan. N. A. Burov o‘zbek tilida chiqqan kam nusxadagi (ularning soni 6 ta) kitoblarni tili bo‘yicha ajratmasdan rus tilidagi tavsifni berib, umumiy alifbo tartibida joylashtirgan, yordamchi ko‘rsatkichdagina alohida ko‘rsatgan. Bu bilan inqilobgacha mavjud nashrlarni retrospektiv hisobga

olishning shakli— yig‘ma kataloglar vujudga keldi. Inqilobgacha bo‘lgan bosma mahsulotlarni aks ettiruvchi yig‘ma kataloglar «Milliy bibliografik repertuar tuzishning uzoq muddatli dasturi» doirasida olib borilgan. Respublika kutubxonalarida saqlanayotgan milliy tildagi matbuot asarlari to‘g‘risidagi ma’lumotlarni aks ettiradi. «Turkistonning inqilobdan oldingi matbuoti» ko‘rsatkichi so‘zboshisida Turkistondagi inqilobgacha bo‘lgan davrdagi nashrlarni u yoki bu darajada aks ettirgan bibliografik qo‘llanmalar tahlili berilgan. Unda bibliografik tavsiflarning o‘ziga xosligi, o‘sha paytda mavjud «Matbuot asarlarini tavsiflash bo‘yicha yagona qoidalar»dan farqli tomonlari ochib berilgan. N. A. Burov bibliografik tavsiflarning yanada aniq bo‘lishini maqsad qilib olgan holda ko‘rsatkich uchun alohida qoidalar ishlab chiqishga to‘g‘ri kelganini yozadi. Birinchi bibliografik nashr hisoblangan ko‘rsatkich 1960 — 70- yillarni o‘z ichiga olgan, ko‘rsatkichning davomi uchun materiallar yig‘ilgan, ammo muallifning betobligi tufayli oxiriga yetkazilmagan va nashr qilinmagan, kartoteka ko‘rinishida Navoiy nomli Milliy kutubxona fondiga topshirilgan. Bu inqilobgacha davrdagi matbuot repertuari uchun asos bo‘lib xizmat qiladi. Sharqshunos olim va bibliograf A. A. Semyonov inqilobgacha sharq tillarida nashr etilgan kitoblar haqidagi ma’lumotlarni «O‘rta Osiyo universtiteti Asosiy kutubxonasining sharq toshbosma asarlarining tasviri» nomi bilan to‘playdi, ammo bu qo‘llanmalar ham nashr etilmay qolgan. Qo‘llanmadan O‘rta Osiyo, Hindiston, Eron, Turkiya litografiyalarida bosilgan 565 kitob (undan 113 tasi O‘rta Osiyo litografiyalari mahsulotlari) haqidagi ma’lumotlar joy olgan. Ko‘rsatkich inqilobga qadar toshbosma kitoblar haqida to‘la ma’lumot berolmasa-da, ammo O‘rta Osiyo xalqlari tillarida chiqqan alohida nashrlar haqida ma’lumot beruvchi birinchi manba sifatida ahamiyatga ega. Turkiston o‘lkasida 1870- yildan 1917- yilgacha rus tilida nashr qilingan vaqtli matbuot nashrlarini hisobga olish va tasvirlash maqsadida 1960- yil M. P. Avsharova «Turkistonda rus vaqtli matbuot nashrlari» («Ðóññêàÿ ïåðèîäè÷åñêàÿ ïå÷àTü â TóðêåñTàíå. (1870 — 1917 ã.ã.») ko‘rsatkichini tuzadi. Unga mahalliy tildagi «Turkiston mahalliy gazetasi» kiritilmagan. M. P. Avsharova ko‘rsatkichni

tuzishda O‘zbekiston davlat kutubxonasi fondidan, M. E. Saltikov-Shedrin nomidagi davlat xalq kutubxonasi materiallaridan, N. M. Lisovskiyning «Ðóññêàÿ ïåðèîäè÷åñêàÿ ïå÷àTü 1703 — 1900 ãã.» ko‘rsatkichidan foydalanganini ta’kidlaydi. Unga gazetalar, jurnallar, almanaxlar, bulletenlar, axborotlar, adres- kalendarlar, turli mazmundagi ma’lumotnomalar, sharhlar, yilnomalar kiritilgan. Materiallar 3 ta asosiy qismda joylashtirilgan: 1. Gazetalar. 2. Jurnallar, asarlar, yilnomalar, almanaxlar. 3. Gazeta, jurnallar, ilmiy asarlar kabi chiqishi tasdiqlanmagan, ammo matbuotda chiqishi mo‘ljallangan vaqtli matbuot nashrlari. Nashrlar tavsifida sarlavha, sarlavhaga taalluqli ma’lumotlar, davriyligi, nashr joyi, chiqqan vaqti, muharrirlar va nashriyotchilarning ism-sharifi berilgan. Agar nashr biror rasmiy tashkilot tomonidan chiqarilgan bo‘lsa, tashkilot nomi ham berilgan. Ayrim yashirin nashrlar uchun tavsifda uning alohida soni va nashr nusxasi ko‘rsatilgan. Tavsifdan keyin gazetalar ketma-ketligi, izchilligi ko‘rsatilgan. Muallif vaqtli matbuot nashrlarini aniqlagan, har bir jurnal, to‘plam yoki gazeta nashrining umumiy yo‘nalishi, dasturi, xodimlarning asosiy tarkibiga ta’rif beradi, nashrlarga batafsil, to‘liq annotatsiya beradi, man etilgan sonlarining ro‘yxati va nashrga to‘siq bo‘lgan senzura yoki jazo choralari haqidagi ma’lumotlarni kiritgan. Senzura tufayli tez-tez nomini o‘zgartirishga majbur bo‘lgan vaqtli matbuot nashrlarining izchilligi haqidagi ma’lumotlar katta ahamiyatga ega. Muharrir yoki nashriyotchilar haqida ma’lumot bermasa-da ularning ism-sharifini ko‘rsatgan. Bevosita ko‘rib chiqish imkoniyati bo‘lmaganda foydalanilgan manbalar ro‘yxati berilgan. 1905 — 1907- yillarda yashirin nashr etilgan Turkiston nashrlari haqida ham ma’lumotlar olgan. Qo‘llanmadan foydalanishni osonlashtirish maqsadida topografik, xronologik hamda muharrir va nashriyotchilar ko‘rsatkichlari berilgan. Muharrirlar va nashriyot xodimlarining ko‘rsatkichi ular faoliyatini kuzatib borish, o‘rganish, u yoki bu vaqtli matbuot nashrining yo‘nalishini aniqlash imkonini bergan. Topografik ko‘rsatkich Turkiston o‘lkasining turli shaharlarida chiqqan vaqtli matbuot nashrlari to‘g‘risidagi ma’lumotlarni umumlashtiradi. Xronologik

ko‘rsatkich vaqtli nashrlarning turli yillardagi rivojlanish tarixini o‘rganishga yordam beradi. Ko‘rsatkichning bir tomoni borki, har bir yil ichida vaqtli nashrlar yangilanadi, bu esa ortiqcha joy oladi va ko‘rsatkichni qaytadan ortiqcha to‘ldirib boradi. Masalan, «TóðêåñTàíñêèå âåäîìîñTè» gazetasi bir qator ruknlarda qayta- qayta takrorlanadi. M. P. Avsharovaning «Turkistonda rus vaqtli matbuot nashrlari» (1870— 1917-y.y.) ko‘rsatkichida 85 ta gazeta, 82 ta jurnal, 4 ta almanax va boshqa vaqtli xususiyatga ega bo‘lgan nashrlar kiritilgan. Muallifning katta mehnatiga qaramay, ayrim vaqtli nashrlar tushib qolgan bo‘lsa-da, inqilobdan avvalgi davrdagi vaqtli matbuot nashrlari retrospektiv ko‘rsatkichining qimmatini va ahamiyatini yo‘qotmaydi, balki O‘zbekiston tarixini va O‘zbekiston bibliografiyasi tarixini o‘rganishda ilmiy tadqiqot ishi bilan shug‘ullanuvchilarga yaqindan yordam beradi. Mavjud manbalar inqilobgacha bo‘lgan Turkiston vaqtli matbuot nashrlari tarixini o‘rganishda yetarli emas, shuning uchun hozirgi kun bibliografiyasi oldida inqilobgacha, hatto keyingi davrdagi vaqtli nashrlarning repertuarini yaratish va o‘rganish muammosi turibdi. Bunday repertuarni O‘zbekiston, Turkmaniston, Qozog‘iston, Qirg‘iziston, Tojikiston mutaxassislari hamkorlikda amalga oshirishlari lozim. O‘zbekistondagi yirik kutubxonalarning retrospektiv bibliografiya sohasidagi faoliyati 1946- yilda O‘zbekistonning umumiy retrospektiv bibliografiyasini tuzish masalasi yana ko‘tariladi. 1946- yil 3- maydagi 578- sonli maxsus qaror bilan O‘zFA huzurida bibliografiya byurosi tashkil etiladi. Unga «O‘rta Osiyo va O‘zbekistonning qadimgi davrdan hozirgi kungacha bo‘lgan xalq xo‘jaligi va madaniyatining hamma sohalari bo‘yicha o‘zbek, rus va boshqa xalqlar tillarida, shu jumladan, chet tillarda nashr qilingan hamma turdagi bosma materiallarni qamrab oluvchi ko‘rsatkichni tuzish va nashrga tayyorlash vazifasi yuklatiladi. Bibliografiya byurosi tarkibiga Y. K. Betger, L. V. Bomshteyn, N. A. Burov, A. I. Ageyev, Ali-Asqar Usmonov (Navoiy nomidagi O‘zbekiston Respublikasi

davlat kutubxonasi direktori) kiritildi. Bu vazifani bajarish uchun byuro mustaqil tashkilot sifatida Toshkent va boshqa shaharlardagi kutubxonalar va ilmiy muassasalardan eng yaxshi bibliograflarni ishga jalb etdi. Materiallarni aniqlash va tavsiflash ishi 1947- yili boshlandi. M. S. Viridarskiy bibliografik tavsif berishga oid yo‘riqnoma ishlab chiqdi. Natijada 1917 — 1952- yillarda nashr qilingan adabiyotlarning 50 ming annotatsiyalangan kartochkasi to‘plandi. Afsuski, ish oxiriga yetkazilmagan va nashr qilinmagan, ammo keyinchalik to‘plangan materiallar asosida bir qancha tarmoq retrospektiv bibliografik ko‘rsatkichlar nashrdan chiqarilgan. Ko‘rsatkichning rus tilidagi qismida rus va chet tillardagi kitoblar ro‘yxatga olingan. Chet tillardagi kitoblar nashr tilini ko‘rsatish bilan rus tilida tasvirlangan. Matni ham o‘zbek, ham rus tilidagi kitoblar ko‘rsatkichining o‘zbek tilidagi adabiyotlar qismida joylashtirilgan. Ko‘rsatkichga yordamchi apparatlardan ismlar ko‘rsatkichi, o‘zbek va rus tilida alohida sarlavhalar, tillari bo‘yicha ko‘rsatkichlar ilova qilingan. O‘zbekistonning vaqtli matbuot nashrlari 1987- yil Kitob palatasi tomonidan nashr etilgan «O‘zbekiston gazetalari» (1917 — 1967- y.), 1988- yilgi «O‘zbekiston jurnallari (1917 — 1980 - y.), 1989- yilgi «O‘zbekiston ilmiy ishlar to‘plami» (1917 — 1980- y.) kabi 3 ta asosiy ko‘rsatkichda berilgan. 1ko‘rsatkichda 1917- yildan boshlab nashr qilingan respublika, viloyat, shahar, tuman gazetalari to‘g‘risida ma’lumot beradi, unga kichik yoki vaqtinchalik gazetalar kiritilmagan va jami 203 nomdagi gazetalarni hisobga olgan. Gazetalar tavsifi oxirgi nusxasiga asoslangan. Gazetalar nomi o‘zgargan bo‘lsa, eslatmada «Nomi» rukni ostida ko‘rsatilgan, «Sarlavha ostida» ruknida gazetaning kitobxonlik doirasidagi o‘zgarishlar, uni nashr etgan tashkilot nomi, tarkibi berilgan. «Chiqish joyi» ruknida uning o‘zgarganligi haqidagi ma’lumotlar berilgan. Gazetaga muharrirlik qilgan shaxslar haqidagi ma’lumotlar «Red» ruknida ko‘rsatilgan. Kitob palatasi arxividagi ayrim gazetalarning saqlanmaganligi tufayli, ko‘pgina muharrirlar haqidagi ma’lumotlar yetishmaydi.

«O‘zbekiston gazetalari» ko‘rsatkichi juda sodda va qulay tuzilgan, ularda gazetalar ma’muriy-hududiy prinsið asosida joylashtirilgan. Avval respublika, keyin viloyat gazetalari viloyatlar nomlari alifbosi tartibida berilgan. Bo‘limlar ichida avval o‘zbek tilida, keyin rus tilida va boshqa xalqlar tillaridagi gazetalar haqida ma’lumotlar alifbo tartibida berilgan. So‘zboshida tanlash prinsiði yetarli darajada ochib berilmagan. Bibliografik tavsifdagi qisqartmalar o‘sha paytda amalda bo‘lgan «ÃÎÑT» talablariga javob bermaydi. Boshqa tillardagi nashrlarning tavsifi rus tilida berilgan, ayrimlariga yulduzcha belgisi qo‘yilgan. So‘zboshida bibliografik tavsiflarning o‘ziga xos uslubda berilishi haqida hech narsa deyilmagan. «O‘zbekiston jurnallari» (1917 — 1980- yillar) bibliografik ko‘rsatkichi hamma jurnal va bulletenlarni aks ettirgan. Bunda jurnallar tavsifi eng so‘nggi nomiga ko‘ra har bir bo‘limda avval o‘zbek, rus, keyin boshqa tillarda alifbo tartibida joylashtirilgan. Arab va lotin yozuvidagi jurnallar «Arab grafikasi», «Lotin grafikasi» izohi bilan berilgan. O‘zbek va boshqa tillardagi nashrlarning tavsifi oxirida sarlavhaning rus tiliga tarjimasi berilgan. Yulduzcha belgisi ostida o‘zbek va rus tillarida chiqqan nashrlarning sarlavhasi tarjimasiz ko‘rsatilgan. Ko‘rsatkichda qaysi tilda yoki yozuvda chiqishidan qat’i nazar, hozirgi o‘zbek (kirill) yozuvida tavsif berilgan. 1917 — 1930- yildagilar arab, 1931 — 1940- yillar esa lotin yozuvida berilgan. Nashrning chiqa boshlagan yili nashrlarda berilgan ma’lumotlar, muharririyatlar, O‘zbekiston kitob palatasi matbuot arxivi ma’lumotlari asosida belgilangan. Uni tuzishda O‘zbekiston kitob palatasi bosma fondi asosiy manba bo‘lib xizmat qilgan, nashrlarni to‘liqroq aks ettirish uchun O‘zbekiston Respublikasi davlat kutubxonasi kataloglaridan, «Vaqtli nashrlar solnomasidan» foydalanilgan. Ko‘rsatkichda 496 nomdagi jurnal va bulletenlar haqida ma’lumotlar aks ettirilgan. Materiallar bo‘limlar ichida nashr turlari bo‘yicha quyidagicha guruhlashtirilgan: 1. Jurnallar. 2. Bulletenlar va axborot nashrlari.

Har bir bibliografik yozuv quyidagi ma’lumotlarni o‘z ichiga oladi: 1. Nashr nomi. 2. Sarlavha osti ma’lumoti. 3. Nashrning chiqa boshlagan yili. 4. Davriyligi. 5. Nashr joyi. 6. Nashriyoti. 7. Sarlavha usti ma’lumoti. 8. Muharriri. 9. Miqdor xarakteristikasi. 10. Izohlar. Qo‘llanmaga yordamchi tillar ro‘yxati, jurnallar alifbo ko‘rsatkichi, muharrirlar ismlari ko‘rsatkichi ilova qilingan. Ismlar va sarlavhalar ko‘rsatkichlari sifatli darajada tuzilmagan. Manbalarning ro‘yxati tartib raqamiga to‘g‘ri kelmaydi, tillar ko‘rsatkichi va sarlavhalar ko‘rsatkichi e’tiborsizlik bilan tuzilgan, tahlil qilinayotgan qo‘llanmaning nomiga mazmuni to‘g‘ri kelmaydi, chunki unda bulletenlar ham kiritilgan. 1989- yil O‘zbekiston kitob palatasi 1917 — 1980- yillarni o‘z ichiga olgan vaqtli va davomli nashrlar hisobini beruvchi retrospektiv bibliografik ko‘rsatkichni nashrdan chiqardi. Bu «O‘zbekiston ilmiy ishlar to‘plamlari» deb ataldi. Unga shu yillarda o‘zbek va rus tillarida nashrdan chiqqan ilmiy ishlar to‘plamlari va ilmiy axborotlar kiritilgan. Tuzuvchilar manbalarni aks ettirishda vaqtli matbuot nashrlari va ilmiy ishlar to‘plamlarini ba’zi hollarda almashtirib berishgan. Ko‘rsatkichda 4153 nomdagi material ro‘yxatga olingan. Uni tuzishda Kitob palatasining fondi asosiy manba bo‘lib xizmat qilgan. Shuningdek, nashrlarni to‘la qamrab olish uchun Alisher Navoiy nomidagi O‘zbekiston davlat kutubxonasining fondidan ham foydalanishgan. Biroq ko‘rsatkichda nashrlar to‘la ro‘yxatga olinmagan. O‘zbekiston davlat kutubxonasi 30- yillardayoq ilmiy asarlar to‘plamlarini chiqara boshladi, jumladan, kutubxona asarlarining 1935- yilda nashr qilingan 1- jildi ko‘rsatkichda berilmagan. Bo‘limlarda yozuvlar alifbo tartibida joylashtirilgan. Bo‘lim boshida o‘zbek, so‘ngra rus tilidagi adabiyotlar ko‘rsatilgan. To‘plamlar sarlavhalarining rus tiliga tarjimasi hamma vaqt ham berilmagan. Qo‘llanmaning yordamchi apparati ismlar va sarlavhalar ko‘rsatkichidan iborat. O‘zbekiston bastakorlar uyushmasi bilan hamkorlikda 1890—

1983- yillarni o‘z ichiga oluvchi «O‘zbekiston kompozitorlari asarlari» ko‘rsatkichini, keyinchalik 1926 — 1985- yillar nashr etilgan tasviriy san’at asarlarini aks ettiruvchi «O‘zbekistonning tavsiriy san’at asarlari» ko‘rsatkichini nashr etdi. 1980-yillarga kelib O‘zbekistonda umumiy retrospektiv bibliografiya tizimi respublikashunoslikka oid bibliografik ko‘rsatkichlar bilan ham to‘ldirildi. 1986- yili Alisher Navoiy nomli MK xodimi E. N. Kitkovich «ÓçáåêèñTàí íà ñTðàíèöàõ çàðóáåæíîé ïå÷àTè» («O‘zbekiston chet el matbuotida») ko‘rsatkichini nashrdan chiqardi. Ko‘rsatkich ilmiy xodimlarga mo‘ljallangan bo‘lib, unga respublikamizning siyosiy, iqtisodiy, ilmiy, madaniy hayotiga oid xronologik jihatdan katta davrda — XVII asrdan to 1983yilgacha nashr qilingan chet el ensiklopediyalari, ma’lumotnomalari, turli markazlar tuzgan milliy bibliografik qo‘llanmalar, kitob, maqolalar ichidagi bibliografik ro‘yxatlar asos bo‘lgan. Ko‘rsatkichda lotin alifbosida bosilgan G‘arbiy Yevropa mamlakatlari tillaridagi adabiyotlar ham berilgan. Manbalar, asosan, respublikamiz hayotining barcha sohalarini hisobga olgan 10 ta bo‘limga ajratilgan bo‘lib, bo‘limlar ichida teskari xronologik tartibda joylashtirilgan. Bibliografik tavsifda hujjatlarning nashr qilingan tillari haqida ma’lumot berish bilan birga rus tilidagi tarjimasi ham berilgan. Qo‘llanmada ismlar ko‘rsatkichi, qisqartmalar hamda ko‘rib chiqilgan vaqtli matbuot nashrlarining ro‘yxati berilgan. O‘zbekiston kitob palatasi Qoraqalpog‘iston Avtonom Respublikasi hududida chiqqan bosma matbuotning hisobini olgan «Qoraqalpog‘iston matbuoti» nomli 2 qismdan iborat umumiy retrospektiv bibliografik ko‘rsatkichni nashr etdi. Uning 1- qismiga 1917 — 1975- yillardagi Qoraqalpog‘istonda nashr etilgan kitob va kichik risolalar hamda vaqtli matbuot nashrlari kiritilgan. Materiallar «Kitob nashri uchun adabiyotlar klassifikatsiyasining yagona jadvali» bo‘yicha sistemali tarzda, ruknlar ichida alifbo tartibida tillari bo‘yicha joylashtirilgan. Qoraqalpoq tilida nashr qilingan asarlar mualliflari, sarlavhalarning rus tilidagi tarjimasi berilgan. Tarjimasiz berilgan kitoblar yulduzcha bilan belgilangan. Ko‘rsatkichda adabiyotlar fanning hamma tarmoqlari va adabiyotlarning turlari bo‘yicha

joylashtirilgan: ijtimoiy-siyosiy, ilmiy-texnika, qishloq xo‘jaligi, badiiy asarlar, ma’lumotnomalar, darsliklar. Ko‘rsatgichda hisobga olingan davr katta bo‘lganligi sababli qator nashrlar tasvirida qoraqalpoq so‘zlari turlicha uchraydi. Qo‘llanmada materiallar nashr turiga qarab oldin kitob va kichik risolalar, so‘ngra jurnal va gazetalar tarzida berilgan. Jurnallar umumiy alifbo tartibida: gazetalar ahamiyatiga ko‘ra, avval respublika gazetalari, keyin shahar, tuman, quyi organlar gazetalari berilgan. Qo‘llanma ayrim kamchiliklardan xoli emas. Ko‘rsatkichning 1987-yilda chiqqan xronologik davomi ham shu nomda bo‘lib, u 1976 — 1986- yillarda Qoraqalpog‘istonda bosib chiqarilgan kitob va kichik risolalar, vaqtli matbuot nashrlarini o‘zida jamlagan. Qo‘llanmaning tuzilishi 1-qismdagidek bo‘lib, farqi shundaki, bu qismiga Qoraqalpog‘istonda nashr etilgan o‘zbek tilidagi kitob va kichik risolalar ham kiritilgan. Qo‘llanmada kitob va risolalarga ismlar va sarlavhalar ko‘rsatkichi, vaqtli nashrlarga jurnal va gazeta nomlarining alifbo ko‘rsatkichi berilgan. Ko‘rsatkich ilmiy muassasalar, nashriyotlar va kutubxona xodimlari, bibliograflar va keng kitobxonlar ommasi uchun axborot va ma’lumotnoma qo‘llanmasi sifatida xizmat qiladi. O‘zbekiston tabiati va ishlab chiqarish kuchlarini, uning ijtimoiy, siyosiy hayoti, tarixi va iqtisodiyoti, madaniyati va san’atini tadqiq qilishga bag‘ishlangan bosma nashrlar bilan bir qatorda ko‘p sonli dissertatsiyalar va avtoreferatlar ilmiy ish uchun katta qiziqish uyg‘otadi. 1954-yilda O‘rta Osiyo davlat universiteti asosiy kutubxonasi va Alisher Navoiy nomli Respublika kutubxonasi tomonidan «O‘zbekistonda 1936— 51- yillarda himoya qilingan doktorlik va nomzodlik dissertatsiyalarining ko‘rsatkichi» (ijtimoiy fanlar, tabiiy fanlar, matematika) nashr qilingandi. Buni bajarishda Respublika ilmiy va o‘quv muassasalarini tadqiq qilgan katta mutaxassis- bibliograflar jamoasi N. M. Manin, V. A. Shenrok, A.V.Korshun, A.L.Kapustinlar jalb qilindi. Tuzuvchilarning ta’kidlashlaricha, ko‘rsatkich ma’lumotlarni to‘la bermaydi. Unga saqlash joyida bo‘lmagan bir qism ishlar, ilmiy va amaliy ahamiyatini yo‘qotgan ishlar kiritilmagan. Ko‘rsatkich ijtimoiy va tabiiy fanlar

bo‘yicha 595 ta doktorlik va fan nomzodligi dissertatsiyasi haqidagi ma’lumotlarni o‘z ichiga olgan. Ko‘rsatkichning qishloq xo‘jaligi, texnika, tabobat bo‘yicha dissertatsiyalarini hisobga olgan 2- qismi nashr etilmagan. Ishlarning (muallifning familiyasi, ish nomi, tugatilgan yili, ish hajmi, chizmalar, rasmlar, ilovalar va boshqalarni ko‘rsatish bilan miqdor xarakteristikasini o‘z ichiga oluvchi) bibliografik tasvirdan tashqari, qo‘lyozmalar, grafa qismi va bo‘limlari sanalgan shaklda ishlarning mazmuni ochib beriladi. Dissertatsiyalar ularga qanday ilmiy daraja berilishidan qat’i nazar fan sohalari bo‘yicha taqsimlangan. Bo‘limlarda O‘zbekistonda fanning rivojlana borishini kuzatish imkonini beradigan xronologik guruhlashtirish qo‘llanilgan. Ko‘rsatkichga «kalit» sifatida mualliflarning alifboli ko‘rsatkichi ilova qilingan. Ko‘rsatkichning ilmiy bibliografik muharrirligi O‘rta Osiyo davlat universiteti asosiy kutubxonasi bibliografiya bo‘limining mudiri, tarix fanlari nomzodi O.V.Maslova va Alisher Navoiy nomli O‘zbekiston davlat kutubxonasining bosh bibliografi M. F. Avsharova tuzganligi ishning yuqori darajasini ta’minlaydi. O‘zbekistonda tadqiqot ishi bilan shug‘ullanuvchi olimlar uchun 1967 va 1986-yillarda O‘zFA asosiy kutubxonasi xodimlari A. I. Ageyev va A. A. Viktorovalar tuzgan «O‘zbekiston to‘g‘risida dissertatsiyalar bibliografiyasi» ko‘rsatkichi qiziqarli qo‘llanma hisoblanadi. Unga Moskva, Leningrad, Kiyev, Boku, Toshkent va boshqa shaharlarda himoya qilingan ishlar kiritilgan. Material tanlashda tuzuvchilar Respublika muammolarini o‘rganish vazifasiga bevosita xizmat qiladigan ishlarni hisobga olishga harakat qilganlar. Respublika amaliy hayoti talablari bilan bog‘liq bo‘lgan paxtachilikka oid ishlardan tashqari ishlar ko‘rsatkichga kirmagan. Ko‘rsatkichda 1936—1968-yillardagi 4000 dan ortiq doktorlik va fan nomzodligi dissertatsiyalari olingan. Ko‘rsatkich tuzuvchilarining fikricha, 1936- yilga qadar ularni qiziqtirgan mavzu bo‘yicha material topilmagan. Ko‘rsatkichda materiallar fan sohalari bo‘yicha guruhlashtirilgan. Bo‘limlar ichida doktorlik va fan nomzodligi dissertatsiyalariga ajratilgan, ular alifbo tartibida joylashtirilgan. Tavsif asarning nashr tilida berilgan, qolgan ma’lumotlar rus tilida keltirilgan. Oxirida ismlar ko‘rsatkichi berilgan.

Qo‘llanmalarni tuzishda O‘zFA asosiy kutubxonasi, Rossiya davlat kutubxonasi, Leningrad, Moskva, Toshkent va boshqa universitetlar kutubxonalari fondlari, kataloglari, qator bibliografik qo‘llanmalar ko‘rib chiqilgan. Sobiq Ittifoq respublikalarida tuzilgan bibliografik qo‘llanmalarni maxsus hisobga olish respublikalar bibliografik madaniyatining yuksak darajasidan, muntazam va har tomonlama bibliografik repertuarni shakllantirishga intilishdan darak beradi. Ittifoqchi respublikalar bibliografiyasining bibliografiyasi 2 yo‘nalishda: respublika bibliografik mahsulotini hisobga olish (afsuski, hozirgacha O‘zbekistonda tuzilgan bibliografik qo‘llanmalar repertuari to‘la emas) va respublika haqidagi bibliografik qo‘llanmalarning ro‘yxatini olib borish rivojlandi. O‘zbekiston haqidagi bibliografik qo‘llanmalar M. M. Turopovning ishida keng tahlil qilingan bo‘lib, bunday qo‘llanmalar 30- yillarda A.G.Bisnek va K.Shafranovskiylarning «Áèáëèîãðàôèÿ áèáëèîãðàôèè Ñðåäíåé Àçèè» qo‘llanmasida hisobga olingan. A. Viktorovaning 1936—1965-yillardagi bibliografik materiallarni hisobga oluvchi «ÓêàçàTåëü áèáëèîãðàôè÷åñêèõ ïîñîáèé îá ÓçáåêèñTàíå» ko‘rsatkichi yuqoridagi qo‘llanmaning xronologik davomi hisoblanadi. Ko‘rsatkichda O‘zbekiston yoki O‘rta Osiyo to‘g‘risidagi alohida nashr qilingan bibliografik ishlar, sobiq Ittifoq ahamiyatiga ega bo‘lgan ko‘rsatkichlarning bo‘limlari, O‘zbekiston tabiati, iqtisodi, tarixi, fani va madaniyatining turli masalalari bo‘yicha kitob ichi va maqola ichi adabiyotlar 1446 nomdagi ro‘yxatlari kiritilgan. material hisobga olingan. Alohida nashr qilingan ko‘rsatkichlar annotatsiyalangan. Qo‘llanmada adabiyotlar o‘lkashunoslik mavzusidagi ko‘rsatkichlarda qabul qilingan tartib asosida joylashtirilgan. Bo‘limlar 34 ta asosiy mavzuli kompleksda guruhlashtirilgan: 1. Tabiati va tabiiy boyliklari. 2. Ijtimoiy-siyosiy hayoti, tarixi, fan va madaniyati. 3. Tilshunoslik, adabiyotshunoslik, san’at.

Universal mazmundagi bibliografik ko‘rsatkichlar qo‘llanma boshida keltiriladi. Ish yaxshi uslubiy darajada bajarilgan, 34 ta yordamchi «kalitlar» — ismlar, geografik, sarlavhalar ko‘rsatkichi bilan ta’minlangan.

Foydalanilgan adabiyotlar 1. Karimov I. A. Barkamol avlod — O‘zbekiston taraqqiyotining poydevori. 1997. 2. Karimov I.A. Ozod va obod Vatan, erkin va farovon hayot— pirovard maqsadimiz. Asarlar . - „ O ‘ zbekiston“, 2000. 3. Karimov I. A. Xavfsizlik va tinchlik uchun kurashmoq kerak. — 10- jild. O’. „O‘zbekiston“, 2000. 4. Milliy istiqlol g‘oyasi. — O’. „O‘zbekiston“, 2001. 5. Kadrlar tayyorlash Milliy dasturi // Barkamol avlod — O‘zbekiston taraqqiyotining poydevori. — O’. 1987. 6. Axborotlashtirish to‘g‘risida O‘zbekiston Respublikasi Qonuni: 1993- yil 7- mayda qabul qilingan // „Xalq so‘zi“, 1993. 7. O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 2002- yil 12apreldagi 123- sonli „Alisher Navoiy nomli O‘zbekiston Milliy kutubxonasini tashkil etish to‘g‘risida“gi qarori // „Xalq so‘zi“. 2002. 8. Respublika aholisini axborot-kutubxona bilan ta’minlashni tashkiletish to‘g‘risida O‘zbekiston Prezidenti qarori // „Xalq so‘zi“, 2006. 9. Mamatraimova H. Bibliografiya // O‘zbekiston Milliy ensiklopediyasi. 2-jild. — O’., 2001. 10. Mamatraimova H. Bibliografiyashunoslik// o‘sha joyda. 11. Mamatraimova H. Davlat bibliografiyasi//o‘sha joyda.—3- jild.—

O'xshashlar

Nashriyot va kitob savdosida bibliografik qo‘llanmalar

Bibliografiyaning jamiyat hayotida tutgan o‘rni va ahamiyati

Kutubxonalarning bibliografik ishi

Milliy an'ana va qadriyatlar

Xalqaro bibliografik formatlar