Мухторият-мустақилликка илк қадам

Мухторият-мустақилликка илк қадам

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

23.0263671875 KB

Ko'chirib olish

Мухторият-мустақилликка илк қадам Режа: 1.Туркистон мухториятининг низоми: мақсад ва вазифалари. 2.Мухторият эълон қилиниши ва унинг демократик тамойиллари. 3.Мухториятнинг тор-мор қилиниши.

Чоризмнинг сўнгги вакили Николай II салтанати 1917 йил феврал буржуа инқилоби туфайли тор-мор қилинди. Тўрт юз йиллик романовлар сулоласи империяси ўрнига Муваққат ҳукумат таъсис этилди. Бунинг натижасида баъзи қарам давлат ўз мустақиллигини қўлга олишга ва (Финляндия, Польша, Болтиқбўйи ва Украинада) эркин бўлишга ҳаракат бошлади. Чоризм истибдодидан қутилган давлатлар ўзининг мустақиллигига эришишга, ўз юртига ўзи хўжайин бўлишга интилиб, турли ташкилот ва уюшмалар таъсис этишга ҳаракат қилди. Жумладан, “Шўройи исломия” (шўро-кенгаш, яъни Ислом кенгаши, Тошкент, 1917 й. март) тузилди. “Шўройи исломия” бўлинмалари барча шаҳарларда тузилиб, ундан “Шўройи уламо” ажралиб чиқди. Раҳбари Шерали Лапин эди. “Уламо” жамияти “Ҳалифалик”, “Маҳкамаи шариат” ғоясини илгари суриб, реал воқеликдан узилиб қолганликларини воқиф этдилар. Улар Тошкентда (сентябр) ўз қурултойларини чақириб, ижтимоий-сиёсий тузум ва унинг бошқарув тизимларини ишлаб чиқди. Қурултой “Туркистон мухторияти” (мухторият сўзи ихтиёр қилинган, соҳиб ихтиёр маъносида)ни таъсис этиш борасида қарор қабул қилди. Мустақилликка Россия ва Туркистон большевиклари тамоман зид эди. Бунинг таъсирида Тошкент Совет комиссариати Туркистон мусулмонлари ваколати съездининг ҳукуматни ерли халқ зиммасига бериш борасидаги қарорини рад этди. Совет Комиссариати инқилобий қўмитага ерли халқ вакили аъзо бўлишини инкор қилди. Натижада Марказий “Шўройи исломия” мустақиллик учун олиб борилаётган ҳаракатда ўзи алоҳида бўлиб, саъйю ҳаракат қилишни маъқул топди. Тошкент Совет комиссариати билан “Шўройи исломия” келишолмагандан (ХСК тўсқинлик қилган) сўнг “Исломия” ўз фаолиятини Қўқонда олиб боришга қарор қилди. 1917 йил 26 ноябрда Қўқон шаҳрида Ўлка мусулмонларининг IV фавқулодда съезди чақирилди. Съездда ҳудуд ва уюшмалардан 200 нафар вакил қатнашди. Кун тартибига ўлкани бошқариш шакли, мусулмонлар шўросини қайта сайлаш, Туркистон таъсис мажлиси, милиция, молия масалалари қўйилди. Аъзолар турли вилоятлардан бўлиш билан бирга миллий яҳудийлар вакиллари ҳам иштирок этган. Бу жиҳатдан съезд иштирокчиларининг жуғрофий кенглиги таъминланган. Беҳбудий бу ҳолатни кўриб, қувонганидан вакилларни рус, яҳудий ва бошқа миллатлардан ҳам олинишини ёқлаб чиққан ва: “Съезд қарорлари шунинг учун ҳам катта мавқега сазоворки, унда Туркистоннинг оврупалик аҳолиси вакиллари ҳам қатнашмоқда”, деган. Съезд ниҳоятда тортишув, мунозарали тарзда ўтган. Шерали Лапин бошлиқ уламочилар съезддан чиқариб юборилган (Улар (ТМ-Ҳ.М.) шу вақтгача бизнинг манфаатимиз учун ҳеч нарса қилгани йўқ” деб чиқишди). Ниҳоят мунозарадан сўнг Шерали Лапин раҳбарлигидаги

уламочилар съездга қайтарилган ва унинг бошлиғи билан радикал унсурларнинг келишмовчиликлари ўз ечимини топди. 28 ноябрда ташкил топган давлатнинг номи “Туркистон мухторияти” деб номланадиган бўлди. Таъсис съезди чақирилгунга қадар ҳокимиятни Туркистон Муваққат кенгаши ва Халқ (миллий) мажлиси бошқарадиган бўлди. Съезд аъзолари ҳар қандай тортишувни бартараф этиб, Муваққат ҳукуматнинг таркибини сайладилар. Таркибга 12 нафар киши киритилди. 8 нафар аъзо шу съезднинг ўзида сайланди: Муҳаммаджон Тинишпоев - бош вазир, ички ишлар вазири (раис), Ислом Султон - вазир ўринбосари, Мустафо Чўқаев - Кенгаш Марказий Қўмитасининг раиси, Убайдулла Хўжаев - ҳарбий вазир, Юрали Агаев -ер ва сув бойликлари вазири, Обиджон Маҳмудов - озиқ-овқат вазири, Абдураҳмон Ўразаев - ички ишлар вазирининг ўринбосари. Қолган 4 ўрин бошқа миллат вакилларига ажратилган эди. Туркистон Муваққат кенгашига 54 нафар киши, шундан 18 нафари бошқа миллат вакиллари сайланди. Туркистон Муваққат кенгаши - Миллий мажлисга уламолар раҳбари Шерали Лапин ҳам киритилди, аммо у ўзини ўзи рад этди (Сабаби номаълум). “Туркистон мухторияти”нинг Низоми матбуотда чоп этилди. Низомнома Мунавварқори, Беҳбудий ва бошқалар томонидан ёзилган У кўпгина бошқа давлатлар томонидан эътироф этилди ва Низомдаги давлат тузуми бугунги демократияга жуда ўхшаб кетиши билан характерланади: - Россия Федеративи таркибида ҳудудий мухтор бўлиш; - Русия армиясини чиқариб, миллий армия тузиш; - миллий валюта чиқариш. Жадидлар зўравон Россиянинг чангалидан бирданига чиқиб кетиш мумкин эмаслигини тушуниб, аввал федерация, сўнг мутлақ мустақилликка эришиш ғоясини тўғри, деб топдилар. Съезд қарор асосида “Туркистонни Федератив Россия республикаси таркибида ҳудудий жиҳатдан мухтор”, деб эълон қилди. В.И.Ленин ва И.В.Сталин имзолари билан чиққан ва эълон қилинган “Россия халқлари ҳуқуқлари Декларацияси”, ”Шарқнинг барча мусулмонлари ва меҳнаткашларига мурожаатномаси”да: 1) Россия халқларининг ажралиб чиқиши ва мустақил давлат ташкил қилишгача бўлган ўз тақдирини ўзи белгилаш ҳуқуқи; 2)”барча миллий ва миллий диний имтиёзлар ва чекланишларни ман этиш” каби фуқаролик ҳуқуқлари амалда берилмади. Туркистон мухториятининг эълон қилиниши ўлка аҳолисининг шов- шув кўтаришига, албатта, боис бўлди. Чунки 8 ойдан буён мустақилликни талаб қилган жадидларга эътибор берилмади. Мухториятни қўллаб- қувватлаб, жойларда митинг, учрашувлар ва олқишлар бўлди.

Қурултойда мухторият ҳақида қабул қилинган қарор 6 декабр Тошкент жоме масжидида 60 минг кишилик йиғинда қўллаб-қувватланди. Туркистонда Муваққат ҳукуматдан бошқа ҳукуматни тан олмаслик ҳақида “Омин, Оллоҳу акбар!” дея фотиҳа тортишди. Халқ кенгашига содиқ қолишга қасамёд қилишди. Митингда қарор қабул қилинган. Унда Россия инқилоби шарофати билан Россиянинг қўллаб-қувватлаши билан мухториятга эга бўлдик. “Туркистон Мухторияти амалий суратда тезроқ вужудга келиши учун тинч-тотувликни сақлашимиз керак. Яшасун мухториятли Туркистон” дейилган. Наманганда (1 декабр) 100 минг нафар, Жалолободда (6 декабр) 10 минг нафар кишилар, Қўқонда (7 декабр) 42 жамоат ташкилотлари мухториятни қутлашганлар. Самарқандда вилоят Совети, Кавказортида съезд чақирилиб, Туркистон мухториятига қўшилиш тўғрисида қарор қабул қилинди. Мухториятнинг мазмун-моҳиятини ёритувчи мақолалар Беҳбудий, Фитрат, Мунавварқори, Мирмуҳсин Шермуҳаммедов, Чўлпон, Ислом Шоаҳмедовлар томонидан эълон қилинди. Туркистон мухториятининг таъсис этилиши сиёсий-ижтимоий доирада қўзғалиш ва силжишларнигина бериб қолмасдан, шаклланиб, такомиллашиб бораётган жадид адабиётига жиддий туртки берди. Бадиий адабиёт Туркистон мухториятини олқишлаб, ўзининг мавзу ва жанр доираларини кенгайтирди, бойитди. Ҳамма вақт публицистика бадиий адабиётнинг элчиси бўлганидек, мухторият ҳам дастлаб публицистикада олқишланди. Даврий газеталар - “Улуғ Туркистон”, “Эл байроғи”да эълон қилинган қатор мақолаларда мухториятни табриклаб, омад тилаб чиқилди. 1917 йил 7 декабрида Тошкент жоме масжидида 60 минг нафар аҳоли йиғилди, унда Мунавварқори нутқ сўзлаб, мухториятни қўллаб- қувватлади. Тошкентнинг кўчаларида “Туркистон ўлкасига мухторият” шиори билан намойиш ва митингга одамлар оқиб кела бошлаган. Жумладан, буюк Фитрат “Мухторият” унвонидаги публицистик мақоласида шуни ёзади: “... Шул чоғда тушган руҳимизни кўтармоқ учун шул қоп-қоронғу дунёнинг узоқ бир еринда ойдин бир юлдуз ярқираб турар эди. Бирор нарсага ўтмаган кўзимиз шуни кўкрар эди. Ул нима? Туркистон мухторияти!” (“Ҳуррият”, 5 декабрь, 1917 йил). Ҳамза “Мухторият ва автономия” драматик асар ва “Мухториятина” публицистик шеър ҳам битди. “Шўройи исломия”нинг айрим вакиллари қақшатқич равишда танқид остига олинган. Шеърнинг дастлабки банди шундай бошланади: Тўрт юз йиллик романовлар биткач давлати, Кўтарилди асорат, хўрлик зулмати. Яна: Насиб ўлди миллатига қайтиб шавкати Қутлуғ бўлсин Туркистон мухторияти!

Шеърнинг ҳар бир бандидан Туркистон тарихига мурожаат қилиниши, Чингиз, Темурбек ва ўлган сипоҳилар арвоҳи қўллаб- қувватлаши, турк, араб, афғон, ҳинднинг бирлашиши ҳақида илиқ мисралар ўрин олган. Туркнинг янги замони келгани, у жаҳонга машҳур бўлиб кетиши бегумонлиги борасида фикр давом эттирилади. Сўнг байт: Яшасун энди бирлашиб ислом миллати! Яшасун бу турк ўғлининг мангу давлати! (“Улуғ Туркистон”, 1918 йил, 11 январь.) Туркистон мухториятини табриклаш, уни қўллаб-қувватлаш матбуотлар ва тегишли юридик муассасаларда бўлди. Халқ 1917 йил ноябр, декабр, 1918 йил январ ойларида намойишга чиқиб, мухториятни сидқидилдан муборакбод қилдилар. Таассуфки, Туркистон ХКС – Халқ Комиссарлари Совети мухториятни табриклаш у ёқда турсин, унга қарши туриб, йиқитишга тиш-тирноғи билан курашди. ХКС вакилларидан бири, комиссар Павел Полторацкий Туркистон мухтор давлатини буржуазия ҳукумати, деб айюҳаннос солди (“биз камбағаллар мухториятига қарши эмасмиз, биз бойлар мухториятига қаршимиз”, деган). Бу фикр большевикларни қаттиқ чўчитиб юборди. ХКС мухториятни тан олмаслигини эълон қилди. ТМ – Туркистон мухторияти ўзининг ҳуқуқини ҳимоя қилиш учун барча чораларни кўра бошлади. 1918 йил 25 декабр Туркистон ишчи аскар ва деҳқон депутатларининг биринчи съезди чақирилиб, Ленинга шундай телеграмма жўнатилади: “Тошкент Халқ Комиссарлари Советига ҳокимиятни Туркистон Муваққат ҳукуматига топшириш тўғрисида фармойиш беришингизни сўраймиз”. ТХКС раиси Ф.Колесов Петербург ХКСига шундай телеграмма жўнатади: “Қўқонда реакцион буржуазия томонидан тайёрланган мусулмонлар съезди Туркистон мухториятини эълон қилди... Шу йил 13 декабрда Муҳаммад пайғамбар туғилган кунда Тошкентда мухторият эълон қилинди.” Телеграммага Петербургдан шундай жавоб келади: “Жойларда ҳокимият сиз ўзингиз, демак, сиз ўзингиз буйруқларни ишлаб чиқинг.” Ушбу телеграммага Миллат иши бўйича комиссар И.В.Сталиндан шундай жавоб келади: “... агар комиссариатни истамасангиз, уни куч билан йўқота биласиз.” Сталин Туркистон мухториятининг қўлида куч йўқлигини яхши билиб, шундай жавоб қайтарган. ХКС маҳаллий халқнинг талабини қондирмади. Уларнинг вакилларини таъқиб қилишга жидду жаҳд қила бошлади. Гўё маҳаллий халқ вакиллари давлат бошқариш ишида фаол иштирок этишга ноқобил эмиш.

Қисқаси, ТМ раҳбарияти ва вакиллари қатағон қилина бошланди. Уларни давлат бошқариш ишига аралаштирмасликнинг бош сабаби ТМ вакиллари синфий ташкилотда ишламагани, пролетар ишида иштирок этмагани эмиш. Албатта, бу асосий боис бўлолмас эди. ХКС мухториятни иқтисодий жиҳатдан танг аҳволга тушириб қўйиш мақсадида уни қўллаб-қувватловчи шахс, уюшмаларнинг маблағини мусодара қилиш борасида қарор чиқарди. Ташқаридан келадиган мададларни ҳам тўсиб қўйди. Тошкент шаҳар думаси тарқатиб юборилди. Шунга қарамай, мухториятчилар ҳаракатни жиддий тусга киритдилар. Қўллаб-қувватлаш учун маблағ тушуми туша бошлади. Бутун бошли босмахоналар мухториятчилар қўлига ўтди. Ички ишлар вазири Убайдулла Хўжаев раҳбарлигида 2 минг кишилик миллий армия ташкил этилди. Айни долзарб пайтда Тошкент билан Қўқон ўртасида катта зиддият пайдо бўлди ва кучайди. Ҳар икки шаҳардаги ҳукумат кенгашлари бир- бирига қарама-қарши қарорлар чиқарди. Шундай қилиб, Туркистонда икки ҳокимиятчилик пайдо бўлди. Мухториятчилар вазиятдан фойдаланмоқчи бўлиб, Халқ комиссариати эгаллаб турган Қўқон қўрғонига ҳужум бошладилар. Мухториятчиларнинг орасида бузилиш юзага келди. Натижада 1918 йил 18 февралда “Уламо” жамияти қутқуси билан Мухториятда тўнтарилиш юз берди. Мустафо Чўқаев бошчилигидаги ҳукумат маҳкамаси ағдарилди. Қўрбоши Эргаш уламолар томонидан “Қўқон хони” деб эълон қилинди. Икки ярим ой (72 кун) ҳукм сурган Қўқон мухторияти тор-мор қилинди. Унинг 8 нафар аъзоси шу жойнинг ўзида отиб ташланди. Раис Мустафо Чўқаев хорижга, Ҳамза Туркистонга кетишга мажбур бўлди. Халқлар ўз ҳуқуқини ўзи белгилайди маъносида Декларация чиқарган большевиклар шу тариқа мухторият талаб қилган халқни қон қақшатдилар. Демократик давлат қуриш ғояси энди куртак отаётган эди, у эзиб ташланди. ХКС раиси Фёдор Колесов ва раҳбарият вакилларидан бири Успенскийлар ТМ раҳбарларини қатл қилиш чорасини кўрди. “Михаил Архангель Иттифоқи” аъзоси Успенский шундай деган эди: “Ўртоқ мусурмонлар! Сизлар ука бўласизлар, тушунарлики, бизга бўйсунишга мажбурсиз. Бўйсунишга мажбур этишдан иборат қонли жанг бошланади”. Хуллас, ўртада уруш бошланиб кетади. Фарғона шаҳар ҳарбий қўмондони К.Осипов ТМ вакилларини қатл қилишни бошлади. Бунга зид равишда ТМ раҳбарияти ғазовот урушини эълон қилди. Тошкентдаги ўлка ҳарбий комиссари Е.Перфильев катта куч билан Қўқон шаҳрига бостириб кирди. “Перфильевчилар ва Дошнокпутю” номли алоҳида арман жаллодлари шаҳарни портлатувчи моддалар билан аланга олдирдилар. Қирғинбарот ва даҳшатли уруш мисли кўрилмаган даражада фожеали бўлди. Ўлка кишилари талон-тарож қилинди, хотин-

қизлари номусига тегилди, қисқаси, шаҳар ҳар томонлама вайрон қилинди. Мухториятнинг маҳкамасигина эмас, уни қўллаб-қувватлаб чиққан шаҳар аҳолиси мажақлаб ташланди. Ватанпарвар тарихчи олим Боймирза Ҳайитнинг маълумот беришича, Қўқон шаҳри уч кун мобайнида ёндирилган. 10 минг нафар киши ўлдирилган. Фарғона водийсида 200 га яқин қишлоққа ўт қўйилган. Марғилонда 7000 нафар, Андижонда 6000 нафар, Наманганда 2000 нафар, Бўзқўрғон ва Қўқон қишлоқда 1500 нафар одам қатл қилинган. ТХКС нинг бундай хоинлиги, шовинистик сиёсати ўлкада фидойи курашчилар гуруҳининг ташкил топишига боис бўлди. Натижада ерли халқ орасида ватанпараст гуруҳининг етишиб чиқишини жадаллаштириш билан бирга уларнинг курашчанлик фаолиятини янада кучайтирди. В.И.Лениннинг миллатлар ўз тақдирини ўзи белгилайди, деган фикрига қарши равишда ўлкада тўс-тўполон юзага келди. Туркистон Марказий ижроия комитетининг раиси А.А.Казаков “Ўлкада 95 фоиз мусулмон 5 фоиз русга бўйсуниши керак” деган фикрни билдирган. Озчиликнинг ҳукмронлиги давом этишини талаб ҳам қилган эди. Мухторият нафақат Туркистонда, балки Украина ва Татаристонда ҳам амалга оша бошлаган эди. Аммо ТМ энг катта талофот кўрди.

Фойдаланилган адабиётлар 1. Аъзамхўжаев С. Туркистон мухторияти, - Т.; 2000. 2. Абдураҳмонов Ғ., Мамажонов С. Ўзбек тили ва адабиёти, дарслик, -Т.; 2001. 3. Долимов У. Туркистонда жадид мактаблари,-Т:,2006. 4. Жалолов А. XIX аср охири ва XX аср бошларидаги ўзбек маърифатпарвар-демократик адабиёти,- Т.;1996. 5. Жадидчилик: ислоҳот, янгиланиш,мустақиллик ва тараққиёт учун кураш (даврий тўплам, 1-сон),-Т:,1999. 6. 6. Каримов Н. ва бошқалар, ХХ аср ўзбек адабиёти тарихи,- Т.;1999. 7. 7. Миллий уйғониш, -Т.; 1993. 8. 8. Қосимов Б. Миллий ўйғониш, - Т.; 2002. 9. 9. Қосимов Б ва бошқалар, Миллий уйғониш даври ўзбек адабиёти,- Т.; 2004. 10. 10. Қулжонов А. Жадид адабиёти (ўқув-услубий мажмуа), Гулистон, 2001. 11. 11. Шоназаров Ю. Жадид адабиётининг илк насри ва драмаси, - Хўжанд, 1996.

O'xshashlar

Аввалги қадам – ишонч

Илк мустамлакачилик даври адабиёти

Илк ислом даври адабиёти

Чўлпон. Адибнинг илк насрида жадидчилик ғояси

Абдулла Қодирий. Жадидчилик – адиб илк ижодининг тамал тоши