Илк мустамлакачилик даври адабиёти - Adabiyot - Referatlar

Илк мустамлакачилик даври адабиёти

Yuklangan vaqt:

10.09.2022

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

96 KB

Ko'chirib olish

Илк мустамлакачилик даври адабиёти Режа: 1. Даврнинг ижтимоий қиёфаси. 2. Мустамлакачилик ва адабий - м аданий ҳаёт . 3. Янги давр адабиёти , унинг манбалари ва юзага келиши ҳақида .

Буюк соҳибқирон Амир Темур салтанат ва давлатни бошқариш қонун- қоидалари баён этилган тузукларида ўз ворисларига “миллатнинг дардига дармон бўлиш”, “заифларни қўриш ва йўқсилларни бойлар зулмига ташламаслик”ни уқтирганлар ҳамда “адолат ва яхшилик қилмоқ дастурингиз, раҳбарингиз бўлсин”, дея васият қилганлар. Аммо унинг ўгитларига амал қилинмади. Тахт, ҳокимият илинжида авж олган ўзаро ихтилоф ва ички курашлар, жангу жадаллар оқтбатида давлат заифлашиб, мамлакат инқироз ва парокандаликка юз тутди. Бу XVIII-XIX аср ўрталаридаги Марказий Осиёнинг ижтимоий-сиёсий қиёфаси эди. У даврларда Ўрта Осиё халқлари ижтимоий-сиёсий ва иқтисодий жиҳатдан оғир таназзул дамларни бошдан кечираётган, миллат ва давлат қарамлик аҳволида эди. Бирин -кетин миллат ва жамият бошқарувига даъвогар ҳокимият уч ерда - Бухоро, Хива, Қўқонда якка-якка ҳолда ўз ҳокимиятини ўрнатди. Давлатчиликдаги бундай бўлиниш охир-оқибатда давлатнинг кучсизланиши ва емирилишига, иқтисодий-сиёсий ҳаёт турғунлигига, чор Россияси босқинига дош беролмай қарамликка юз тубан бўлишига олиб келади. Россия XIX аср охирларига келиб Туркистоннинг катта ҳудудини эгаллади. Бу йўлда жуда катта босқинлар уюштирди, вахшиёна қирғинликларга қўл урди ва алал оқибатда Қўқон хонлигини тугатилди, Бухоро амирлиги ва Хива хонлиги империянинг вассалига айлантирилди 1 . Россия империясининг мақсади Ўрта Осиёда ўзбек давлатчилигининг асосларини таг-томири билан йўқ қилиш ва русий идора услубларини қатъий жорий этиш эди. Маъмурий-бошқарув тизимни ҳам ана шу мақсадга қаратди, яъни Туркистон ўлкаси, Бухоро амирлиги ва Хива хонлиги Россия губернияларига айланиши учун барча сиёсий, иқтисодий маданий ва маънавий чораларни кўрди. Марказий Осиёнинг чор Россияси томонидан босиб олиниши хал ққ а қ имматга тушди – о ғ ир ва аянчли мустамлакачилик сиёсати ҳ укм сурди. 1 Бу ҳақда қаранг . Ўзбекистоннинг янги тарихи. Биринчи китоб, Т., “Шарқ”, 2000.

Истилочилар юрт бойликларини талади лар ва бу бойликлар Р уси я га ташиб кетилди . Мустамлакачилик ў лкад а ерли хал қ ларнинг маънавий қ адриятларига - тили, дини, миллий урф-одатларига тажовуз қ илди. Воқеликнинг да ҳ шатл арга во қ еаларга т ў ла манзараси ў ша давр тарихий- бадиий асарларида, хусусан, Хива бос қ инини ў з к ў зи билан к ў рган М уҳаммад Ю суф Баёний нинг “Шажараи Х ораз м шо ҳ ий” китобида ҳам ани қ, равшан тасвир ланади . Дар ҳ а қ и қ ат, Россия империяси Турон элининг эрки, инсоний ҳ у қ у қ ларини поймол қ илиб моддий бойликларини тортиб олиш билан ҳ ам чекинмай, ў лкамизнинг маънавий мулкини ҳ ам талон-тарож этиб, уларни пароканда ҳ олига келтир ди . Хиванинг асоратга тушиши 1873 йилга т ў ғ ри келади. У пайтларда Хива хони Му ҳ аммад Ра ҳ имхон соний Феруз Аркда китоблар са қ лайдиган махсус хоналар ажратган эди. “Шажараи хоразмшо ҳ ий”да келтирилиши ч а, “Кауфмон келиб, Аркка кириб, тахти Хоразмшо ҳ ийда ў лтургандан” кейин Х оразм хазинасидан жуда катта бойлик Петербургга ж ў натилади , қ имматба ҳ о нарсалар билан биргаликда, хон ало ҳ ида са қ лайдиган 300 жилддан орти қ нодир қў лёзма китоб ҳ ам Петербургга юборган лик во қ еасидан Б аёний жуда қ атти қ ачинади. Китобда бу во қ еани юракдан норози ва ички таассуф билан шундай ёзади: “Яна бир уйда уч юз мужаллад ёзма музайян китоблар бор эрди ва чоройнаву совутлар ва дубул ғ алар. . . ва ў қ -ёйларнинг ҳ аммасики мутасарруф б о қ и лди, чун ҳ аммаси муроссаъ ва мужа ҳ ар ва ба ҳ одор нимарсалар эрди, Петербург ғ а юборилди” . Рус чоризми Марказий Осиёда да ҳ шатли мустамлакачилик сиёсатини олиб бордики, бу сиёсатнинг бош ма қ сади ва й ў налишини Давлат мулклари ва зироатчилик вазири А.В.Кривошеин шундай таъкидлайди: “Бу марказий масалада уч к ў риниш мавжуд. Агар биринчисида яр қ ираб турган ёзув “Пахта” б ў лса, иккинчисида “Су ғ ориш” ва ни ҳ оят, учинчисида унча к ў зга ташланиб турмаган б ў лса ҳ ам, аслида ҳ аммасидан му ҳ ими - “русларни к ў чириб келтириб ў рнаштириш” ёзув и турибди”.

Ма қ сад амалга деярли ошди. Туркистон пахта базасига айлантирилди, етиштирилган пахталар рус, арм а н, я ҳ удий заводчи бойларини нг қ ў лига ў тди, пахтачилик ривожи чор ҳ окимияти хазинасини бойитди. Руслаштириш масаласи ҳ ам “ олий ма қ омда ” ҳ ал б ў лди. Русиядан юз минглаб мужиклар келтирилиб, ҳ удудларга ў рнаштирдилар ва бир зумда рус ша ҳ ар ва қ ишло қ лари пайдо б ў лди. Жумладан, Петро-Александровск (Т ў ртк ў л), Скобелев (Фар ғ она), Черняевка (Авлиёота) каби ша ҳ арлар шу тари қ а вужудга келди. Бундай ма ҳ аллий а ҳ олини руслаштириш исломни издан чи қ иши учун яхши восита б ў ла олар эди. Чор маъмурларининг пинҳона ма қ сади ҳ ам шу эди. Буюк миллатпарвар шоир Абдул ҳ амид Ч ў лпон шундай ёзган эди : Кулган бош қ алардир, Йи ғ лаган менман, Ў йнаган бош қ алар, инграган менман Эрк эртакларини эшитган бош қ а, Қ уллик қ ў ши ғ ини тинглаган менман. . . Эркин бош қ алардир, қ амалган менман, Ҳ айвон қ аторида саналган менман. Бу сатрлар миллий, ма ҳ аллий ва маънавий зулмларнинг о ғ ри ғ идан чи ққа н ингро қ садо эди. Туркистон миллий-озодлик ҳаракатлари. Чор Россияси ҳукуматининг ўтказган сиёсати туркистонликларнинг ўз миллий мустақилликлари, озодлик ва эрклари учун миллий озодлик ҳаракатларига сабаб бўлди. Чунончи, 1870 йилда Монғишлоқ қирғизларининг исёни, 1871 йилда Эшон Эшмуҳаммад бошчилигидаги Сирдарё вилоятидаги чиқишлар, 1871 йилдаги Фарғонада Етимхон исёни, 1872-76 йилларда Пўлатхон бошчилигидаги Қўқондаги қўзғолон, 1883 йил Чустда, 1892 йил Тошкентда вабо тарқалиши пайтидаги тарихга “Тошотар воқеаси” номи билан кирган

қўзғолон, 1898 йилда Андижондаги Дукчи Эшон қўзғолони, 1899 йилда Сирдарё вилоятидаги ҳаракатлар, 1916 йил Жиззах қўзғолони ва бошқалар шулар жумласидандир. XIX асрда Туркистонда бўлиб ўтган мазкур ҳаракатлар ичида энг йириги ва тарих саҳифаларига шараф билан муҳрлангани бу - Андижондаги Дукчи Эшон қўзғолони бўлди. Бу қўзғолон мустамлакачи чоризм маъмурларини даҳшат ва ваҳимага солди. Мазкур қўзғолон тафсилоти барча тарихий китобларда кенг берилган. Биз қўзғолоннинг мақсад ва моҳияти ҳақида қисқа тўхталамиз. Муҳаммад Али халфа Собир ўғли (1853-1898) раҳбарлик қилган бу қўзғолоннинг кўтарилишига бош сабаб чор Россиясининг халққа нисбатан олиб борган зўрлик ва адолатсиз сиёсати, миллий ва диний ҳуқуқларининг камситилиши ва таҳқирлаши бўлди. Дукчи Эшон бошлиқ қўзғолон қатнашчилари халқнинг миллий ҳуқуқларини каситмасликни ва тинч турмуш кечириш учун шароит яратишни оқ подшодан талаб қилиб чиқадилар. Аммо пухта тайёрланмаган, жиддий ҳимояланмаган ва тўсатдан бошланган бу қўзғолон жуда тез ва шафқатсиз бостирилди. Энг ёмони ва ачинарлиси, халқ учун ўзини фидо этган Дукчи Эшон номининг бадном қилиниши бўлди. Дукчи Эшон номи воқеа ва вазиятнинг моҳиятини тўлиқ англаб етмаган турли савиядаги “оми” кишилар онггига “фитначи” бўлиб кирганлигини қайсидир маънода тушуниш мумкиндир, аммо даврнинг илғор кишилари бўлган, раият томонида туриб ижод қилган Муқимий ва Завқийдек шоирларнинг ижодида бу сиймонинг салбий қаҳрамонга айланганлигини тушуниш қийин. Бу эса собиқ совет давридаги тарих китоблари учун «Дукчи Эшон воқеаси»ни қора сиёҳларда ёзилишига асос бўлувчи ва “қўл келувчи» қўшимча «ҳужжат» бўлиб хизмат қилди. Қўзғолон жисман мағлубиятга учраган, унинг раҳбарлари ва иштирокчилари қатли ом қилинган бўлса-да, уни бутунлай натажасиз, изсиз якунланди де бўлмайди. Чунки Андижон қўзғолони, биринчидан, оддий қишлоқ аҳли орасида мавжуд тузумга қарши жиддий кучларнинг шаклланиб бораётганлигини кўрсатди, иккинчидан, бу эрксевар кучлар Туркистонда

чуқур илдизга эгалиги ва улар фурсати келганда яна кўтарилиши мумкинлигини сездирди ва оқибатда бу воқеадан кейин шундай катта кучга эга бўлган чоризм ҳам талвасага ва хавотирга тушиб қолди. Шунинг ўзи маънавий ғалаба эди. Маданий ҳаёт. Забт этилган ўлка моддийгина эмас, маданий жиҳатдан ҳам талон-тарож қилинди, муқаддас тарихимиздан абадий хотира ва эсдалик бўлиб қолувчи Амир Темур бобомизнинг тахтларию, анжом-аслоҳаларигача ташиб кетилди, улуғ обидалар йўқ қилинди. Булар ҳали ҳаммаси эмас. Шу даврнинг йирик тадқиқотчиси ва билимдони профессор Бегали Қосимов “миллатнинг энг қимматли бойлиги - нодир қўлёзмалар, китоблар”га ҳам чангал солинганини аниқ фактлар асосида шундай келтирадилар: “1868 йили Самарқанд забт этилганида генерал Абрамов дунёга машҳур Усмон Қуръонини Санкт-Петербургга жўнатди. Генерал Кауфман топшириғига кўра шарқшунос А.Л. Кун Хива саройидан 300 нодир қўлёзмани олиб кетди. Н. Хаников Бухородан 166 сара асарни, В.Л Вяткин Самарқаддан 190 китобни шу мақсадларда йиққан эди” 2 . Шунга қарамай, бу даврда ўлканинг маданий-адабий ва ижтимоий ҳаётида маълум ўзгаришлар бўлди. Бу ўзгаришлар, айниқса, Тошкентда кўзга ташланди. 1870-йилда Тошкентда кутубхона ташкил қилинди. Турли маданий-илмий муассасалар вужудга келди, фан маориф ва маданият тараққиётида ҳам илгари силжишлар бўлди, масжид ва мадрасалар фаолияти илгариланди. Бу ҳақида устоз Б.Қосимов қуйидаги маълумотларни берганлар: “1890-йили Бухорода 217 масжид, 185 мадраса бор эди. 1917 йил 26 ноябрда Қўқон шаҳрида 392 масжид, 40 мадраса қайд этилган. 1884 йили Қримдаги Боғчасарой шаҳрида Исмоилбек Гаспрали “усули жадид” деган янги ўқув усулига асос солади. 90- йилларда бу янги усул Туркистонга етиб келади. 1893 йили Исмоилбек Гаспралининг ўзи Бухорога келиб, амир билан учрашади ва янги мактаб 2 Миллий уйғониш даври ўзбек адабиёти . Дарслик. Т., “Маънавият”, 2004. 18-бет.

очишга муваффақ бўлади. У билан бирга келган ширвонлик Мажид Ғанизода эса Самарқандда 40 кун қолиб “усули савтия”ни ўргатади. Бундай мактаблар (Чор ҳукуматининг мақсад ва интилишларига зид ўлароқ) Тошкент, Андижон каби шаҳарларда ҳам очила бошлайди. А.В.П я сковский маълумот беришича, 1895-1901 йилларда Тошкентда 4 та усули жадид мактаби б ор эди. 1900 йили Андижонда хам шундай мактаб очилди. 1907 йили Туркистонда 30 та жадид мактаби бўлиб, уларда 1300 бола ўқир эди. Чор ҳукумати бунга қарама-қарши рус-тузем мактабига зўр берди. 1884 йили Тошкентда биринчи рус-тузем мактаби очилди, 1891 йили Хивада, 1894 йили Бухорода ташкил қилинди. 1917 йилнинг бошларида Туркистонда 170 рус-тузем мактаби бор эди” 3 . Б.Қосимов мазкур мактабларнинг мақсади расман рус тилини мукаммал биладиган саводхон етиштириш бўлса-да, аслида юқори ҳукуматга “тобе”, “итоатгўй” хизматкорларни тайёрлаш бўлганлиги ҳақида ҳам эътироф этиб ўтган эди. Туркистон маданий ҳаётидаги муҳим воқеалардан яна бири 1868 йилда Тошкентда биринчи босмахонанинг очилиши бўлди. Туркистонда китоб босиш ва матбаачилик ишлари илгарилади. 1870 йилда “Туркестанские ведомости” газетаси ва унинг иловаси тарзида “Туркистон вилоятининг газетети” чиқа бошлади. Назаримизда, “чор ҳукумати ўзининг мустамлака режимини» нафақат иқтисодий ва сиёсий соҳада, балки миллий- маданий, миллий-диний соҳаларда ҳам қатъий ўрнатди, яъни бир сўз билан айтганда, миллий- маданий тараққиёт мустамлака манфаатига бўйсундирилди. “Туркистон вилояти газети” бунинг яққол далили. Негаки, А.В. Пясковский таърифи билан айтганда, “Туркистон - руслар учун” шиори билан иш кўрди гўё. Газета муҳаррири Николай Остроумов (1846-1930)нинг саъйи-ҳаракатлари билан рус маданияти, илм-фани, ҳатто урф-одатлари тарғиб - ташвиқ қилинди, Русияни “маданият ўчоғи” сифатида талқин этди, албатта, буларнинг бариси Ўрта Осиё мамлакатлари маданиятини кўкка совуриш, 3 Қаранг: Кўрсатилган манба. 18-19 бетлар.

камситиш, анъанавий урф-одатларимиздан юз ўгиртириш эвазига рўёбга чиқди. Бир сўз билан айтганда, газета Ўрта Осиё халқларини чоризмга муҳаббатли ва садоқатли қилиб тарбиялашда восита вазифасини бажарди. Шундай бўлса-да, ўзбек адабиёти ва санъатига оид материаллар, Огаҳий, Комил, Муқимий, Камий, Нодим каби шоирларимизнинг шеърлари илк маротаба шу газета саҳифаларида чоп этилди. Газетанинг биз учун аҳамиятли бўлган томони ана шунда. Шу тариқа Туркистонда вақтли матбуот тарихи ўзининг илк қадамини ташлади. 1898 йилда Тошкентда «Русский Туркестан ”, 1904 йилдан Самарқандда “ Самарқанд ” газеталари чиқа бошлади. 1906 йили Тошкентда дастлабки ўзбек тилида ги «Тараққий ” газетаси чиқа бошлади. Бу ўзбек миллий матбуотининг илк дебоча газети эди, шундан кейин жадидлар томонидан чиқарилган «Садои Туркистон” газети ўз ишини бошлади. Адабий ҳаёт. ХIХ асрнинг II ярми ХХ аср бошларидаги ўзбек адабиёти мумтоз адабиётимизнинг анъаналарини сақлаган ҳолда ўзида янгиликлар яратиб, ХХ-ХХI аср адабиёти учун пойдевор бўлган адабиётдир. Бу давр адабиётида мумтоз шеъриятдаги тур ва жанрлар (ғазал, рубоий, туюқ, муаммо, мухаммас, мусаддас, муамман, маснавий, таърих кабилар) билан бир қаторда саёҳат таассуротлари тасвири сифатида бўлмиш саёҳатнома (Муқимий, Фурқат, Нодим), шеърий ҳикоя (Муқимий, Фурқат), мактубот (Муқимий, Нодим) жанрлари вужудга келди ва ривожлантирилди. Шунингдек, матбуот маҳсули ўлароқ публицистика ва бадиий очерк ҳам бадиий ижодда ўз ўрни ва мавқеини топа бошлади. Мазкур давр ижодкорларидан Юсуф Сарёмий (1845-1912), Зиёвуддин Ҳазиний (1867- 1923) тасаввуф ғояларини куйлаган сўнгги шоирлар бўлди. Тадқиқ этилаётган давр адабиётига янги руҳ, янги ғоя кириб келди. Адабиётнинг мавзу доираси кенгайди, мазмун таркиби ўзгарди, яъни бадиий адабиётда ҳажвиётнинг ўзига хос томони пайдо бўлди ва тараққий этди. Давр адиблари миллат қайғуси ва унинг муаммоларини кўтариб чиқибгина қолмай, балки унинг ечимини ҳам топдилар, яъни миллат онгги ва тафаккурини ислоҳ қилиш ва шу мазмундаги асарлар ёзиш зарурлигини

тушундилар. Шоирларимиз халқнинг изтироб ва қайғулари, орзу-истаклари билан қадам-бақадам бордилар. Янги давр адабиёти ижодкорларининг аксарияти зуллисонайн шоир сифатида ижод қилдилар, чунки уларнинг деярли кўпчилик қисми мадраса кўрган, араб, форс-тожик ва ҳатто баъзилари рус, бошқа ажнабий тилларни ҳам яхши билганлар. Зуллисонайнлик анъанаси изчил давом этаётган бу даврда таржимачилик мактабининг пайдо бўлиши ҳам табиий. Хоразмда Огаҳий, Комил Хоразмий, Баёний, Тошкентда Алмаий, Самарқандда Сидқий Хондайлиқий, Сиддиқий Ажзий, Васлий Самарқандий каби ижодкорлар таржима майдонида муносиб ижод қилдилар. Адабий – маданий ҳаракатчиликнинг бош маркази сифатида Тошкент ҳар жиҳатдан тез тараққий эта бошлади. Хива, Қўқон, Самарқанд, Бухоро шаҳарларда ҳам адабий ҳаракат кўтаринки руҳда эди. Миллий уйғониш даври ўзбек адабиётининг ёрқин бир саҳифасидир. Профессор Б. Қосимов “Излай-излай топганим” китобида бу даврнинг турли хил кўлам ва иқтидордаги 90 га яқин қалам аҳлларининг рўйхатини келтирганлар. Хива адабий – маданий ҳаёти шоҳ ва шоир Муҳаммад Раҳимхони соний Феруз раҳнамолигида ривож топди ва тараққий этди. Унинг ташаббуси билан босмахона пайдо бўлди, таржима мактабининг, тазкирачилик анъанасининг янги шакллари пайдо бўлди. Бу замон ва макон Комил Хоразмий, Феруз, Баёний, Табибий, Аваз Ўтар каби адабий-бадиий тафаккурнинг улуғ сиймоларини етиштириб берди. Тадқиқ этилаётган даврда тақдир аччиқ ва изтиробли воқеликлар аро баъзан марҳаматини дариғ тутмади. Бу вақтдаги Хива ҳукмдори Феруз Ўрта Осиё хонлари орасида ақллиси ва зиёлиси ва ҳам яхши шоир эди. Бухорода эса айнан шу даврда сиёсий майдонидагина эмас, адабий ҳаётнинг ҳам эътиборли кишиси бўлган Амир Абдулаҳадхон (1859-1910) ҳукмдор эди. Унинг амирлик даври 1885-1910 йилларда, яъни юртда ҳам сиёсий, ҳам

ижтимоий, ҳам адабий ҳаёт қайнаётган мураккаб ва зиддиятли даврига тўғри келди. Абдулаҳадхон «Ожиз” тахаллуси билан шеърлар ёзган соҳиби девон бўлган. Икки мулкнинг бу икки ҳукмдори адабиётга оламига дахлдор шахслар бўлганликлари юртда маданий- адабий ҳаётнинг ривожланишига, қанча-қанча янги номлар ва янги асарлар кашф этилишига сабаб бўлди. Бу тақдирнинг туркистонликларга инъоми эди. Бухорода Афзал махдум Пирмастийнинг «Афзалиут-тазкор фи зикриш–шуаро вал ашъор”(“Шоирлар ва шеърлар ҳақида Афзал тазкираси”) (1904), Неъматулла Муҳтарам ( 1910), Мирсиддиқ Ҳашмат ва Абдиларнинг “Тазкиратуш-шуаро” каби тазкиралари ҳам Абдулаҳадхоннинг рағбати ва раҳнамолигида дунёга келди. Бухорода адабий ҳаёт мана шу тарзда камол топди. Қўқон адабий муҳити эса водий шоирлари билан яна тўлган эди.Фурқат (1854-1909), Муқимий (1850-1903), Завқий (1853-1911), Муҳаййир (1845- 1918), Усмонхўжа Зорий (1839-1916), Муҳйи (1853-1921), Ҳазиний (1867- 1923) каби кўлами кенг юқори мақомдаги даврага марғилонлик Хўжажонхўжа Рожий (1839-1918), наманганлик Нодим Намангоний (1844- 1910), Ибрат (1862-1937), хўжандлик Тошхўжа Асирий (1864-1916), сайрамлик Юсуф Сарёмий (1845-1912), тошкентлик Каримбек Камий (1865- 1922)ларнинг қўшилиши даврага ўзгача файз, ўзгача руҳ, янги мазмун ва янги шакллар олиб кирди. Дўстлар давраси, шеър шукуҳи ва куй авжи ижтимоий воқелик билан йўғрилиб, унинг ифодаси шеъриятнинг янги шаклларида, янгича талқинларига туртки берди. Аҳмад Дониш (1826-1897). Дониш тахаллуси билан элда машҳур бўлган Аҳмад Маҳдум ХIХ аср Бухоросининг қомусий олими бўлиб, у йирик маърифатпарвар ва файласуф, ёзувчи ва астроном, тарихчи ва архитектор, мусаввир ва мусиқагўй сифатида ўз даврининг маълум ва машҳурларидан Унинг бизгача «Номусал-аъзам” (“Улуғ қонун”), “Мунтахаб-ал-аҳком” (“Танланган қарорлар”), “Наводир-ул-вақоеъ” (“Нодир воқеалар»), “Рисолаи мухтасаре аз таърихи салтанати хонадони амирони Манғит” (“Манғит амирлари хонадони салтанатининг қисқача тарихи”), “Мажмуаи ҳикояти

Аҳмад калла” (Аҳмад калла ҳикоятлари тўплами) (1877), “Ислоҳ миёни шиа ва сун” (“Шиа ва суннийни яраштириш ҳақидаги маълумот”) каби рисоласи “дафтари тақвим” (“кундаликлар”) каби муҳим ахамиятли асарлари етиб келган. Аҳмад Дониш 1826 йилда Бухоронинг Шофиркон туманида мударрис оиласида туғилди. Илк ибтидоий таҳсилни отасидан олди. У ёшлигида наққошлик, рассомлик, хаттотлик санъатини ўрганди. Тарих ва фалсафа илмидан ҳам бохабар эди. Ана шу фазилатлари билан эл орасида номи чиқа бошлайди. Бухоро амири элчисининг котиби вазифасида бир мунча муддат ишлайди. Хизмат юзасидан уч марта Россияда бўлди. Сафар таассуротлари асарларида ҳам акс этган. Шунингдек, унинг фалсафий, мемуар асари - “Наводирул-вақое” (1870-1885)да Русияга қилган сафар таассуротларидан тортиб, инсон билан боғлиқ барча воқеликларни – ота-она ва фарзанд муносабатлари, олимлик ва жоҳиллик, мол-дунё, сафар қоидалари, илм-маърифат фойдаси, тақдир тилсимлари, Бедил байтларию ҳадис талқинларигача фикр мулоҳазалари содда ва жонли ифодаларда берилган. Бу асарни шоирнинг фалсафий ўгитномаси ёки ҳаётий тажрибаларининг хулосаси деб ҳам талқин қилиш мумкиншунингдек, буюк илм-фан намоёндасининг авлодларга васиятномаси дея ҳам атаса бўлади. Бу васиятнома таълимий- ахлоқий жиҳатдангина эмас, ижтимоий-сиёсий аҳамиятига кўра ҳам муҳимдир. Очилдимурод Мирий (1841-1899). Очилдимурод Неъматулла ўғли Мирий 1841 йилда Каттақўрғонда дехқон оиласида туғилди. Унинг отаси замонасининг зиёлиларидан бўлган, шунинг учун ҳам ўғлини ўқитиш ишларига алоҳида эътибор беради. Унинг бадиий ижодга қизқиши ёшлигидан бошланган. Бўлажак шоир ёзган шеърларини устозлари Муҳаммад Шариф Шавқий (1875-1861), Абдулазиз Раҳим Бухорийга кўрсатар, улар эса ҳали ёш бола бўлган шогирдоарининг илк ижод намуналарини диққатбилан кузатар эдилар. Ҳатто “Мирий” тахаллусини ҳам Абдулазиз Роқим унга тавсия қилади. Роқим Мирийни ҳам моддий, ҳам

маънавий томондандан қўллаб қувватлади. Талабалик йилларидаёқ ота- онасидан айрилган Мирийнинг таҳсил олиши қийинлашиб қолган эди. Роқимнинг кўмагида у юқори таҳсилни Бухоро мадрасасида давом эттирди. Ўқишни тугатгач, устоз рағбати билан Каттақўрғон бегининг маҳкамасига ишга жойлашди. У давлат ишларида фаоллик билан ишлайди, қозилик лавозимигача кўтарилади. Шундай бўлса-да, унинг тирикчилик манбаи хаттотлик бўлган. Қозилик қилиб туриб ҳам порахўр, инсофсиз қозию бойларни доим калака билан ҳажв қилиб қуйидаги каби байтлар битган: Мени юзи қарони қозилиғда кўп қўйманг, Амалсиз элни бўғиб, тиғсиз улус сўйманг. Албатта, бу байтларнинг қаҳрамонлари (қози Исмоил кабилар) ўзларини танигач, шоирларни келгиндиликда, динсизликда айблаб, уни йўқ қилиш пайида бўлдилар. Шоирнинг уч ўғли бўлган. Кичик ўғли Қудратилла ёшлигида касалланиб вафот этган. Катта ўғиллари Ҳикматилла ва Муродиллаларни эса 1898 йилнинг бошларида Мирийдан ўч олмоқчи бўлган душманлари заҳарлаб ўлдирадилар. Оғир жудоликда қолган шоирнинг бу мусибатни енгиши осон бўлмади, у асарлар ёзиш билангина ўзини чалғитади. Кичик ўғли хотирасига бағишлаб «Гулнома” асарини, катта ўғлининг хотирасига атаб, “Рустам ва Суҳроб» достонини яратади. Бу билан ҳам кўнгли тўлмаган рақиблар 1899 йил ёзида зиёфатга чақириб, қасддан асов отга миндириб, унинг ўлимига сабаб бўлдилар. Мирий ўзидан бой адабий мерос қолдирди. У зуллисонайн шоир сифатида ижод қилди. “Анварий Суҳайлий», “Чор шарбат” (“Шарбатнома” – ўзбек тилида), “Раъно ва Зебо”, “Қиссаи Салими Жавҳарий”, “Мажидиддин ва Фахринисо” (форс –тожик тилида) каби жуда катта ҳажмдаги бадиий асарлари, тузган баёзлари, аралаш тилда тузилган иккита катта девони бизгача етиб келган. Мирий ўз салафлари каби ижтимоий ҳаётда, адабий жараёнда ҳам ҳукмрон табақалар билан келиша олмайди. Баъзан бу ҳолат

асарларнинг бош мавзуси даражасига чиқади. Уларга қарши курашда «қалам - ханжар, рақам- лашкар, ҳамият – дўст, дин – тўп» бўлиб мадад беради: Маломат Мирий мен , Қўқанд амирида бу ша вкат йўқ, Қалам – ханжар, рақам – лашкар, ҳамият – дўст, дин – тўпим! Қалам эрмас алимда, хирасарлар жисмиға пайкон, Фазиҳат аҳли бесомон тилимдин, ханжаримдин ҳам! Шоир ўзининг ғазалларидан тортиб, катта ҳажмдаги достонларигача бўлган асарларида кундалик оддий воқеалардан то йирик ижтимоий-сиёсий масалаларгача бўлган воқеаларни тасвирлайди. Дилшод Отин (1800-1905). Бир асрдан кўпроқ умр кўрган Дилшод Отин адабиётшунослигимизда “Дилшоди Барно”, “Барно” номлари билан машҳур. 1800 йил Ўратепада сўфий хонадонида дунёга келди. Илк саводни отаси Раҳимқул сўфидан олди. 13 ёшида онасидан ва яна ҳеч қанча вақт ўтмай отасидан айрилди. 90 ёшлик бувисининг қўлида қолди, ип йигириб тирикчилик қилди. Унинг ҳаёти турли талотўпли воқеаларга тўла бўлди. 1816 йили Қўқон хони Амир Умархон Ўратепага юриш қилади, кўплаб мухожирларни асир қилиб Тошкентга олиб келади, булар орасида Дилшоди Барно ҳам бор эди. Бироқ амир уни бир маҳрамига тортиқ қилади, олийҳиммат маҳрам эса қочириб юборади. Шундан кейин қўқонлик Тош махдум исмли 50 ёшлардаги фақиргина бир кишига турмушга чиқади. Дилшод бу хонадонда ўзбек тилини ўрганиб, қайнонаси билан бирга мактабдорлик қилди. Қайнонасининг вафотидан кейин 51 йил мактабда муаллималик қилди. Бу вақтда 900 га яқин қизга хат-савод ўргатади. “Тарихи Муҳожирон”да бу ҳақда шоира шундай ёзади: «Мен саксон саккиз ёшимгача ҳам ойнаксиз кўриб, мактабдорлик қилдим. Эллик бир йил мактаб тутиб, ўрта, авсот ҳисобида йигирма уч толиба тутуб, саккиз юз

тўқсон бир қизни босавод қилдим. Алардан қарийб тўртдан бири табъи нози эрдилар”. Бу вақтларда Дилшод отин “Барно” тахаллусли шеърлари билан халқ ичида танилган эди. Дилшод отин мактабдорлик кезларида шогирдларини хат – саводини чиқариш билангина чекланмайди уларга юқори савиядаги таҳсилни ҳам беради. Ҳофиз, Навоий, Бедил асарлари ва уларнинг сир- асрорлари билан таништириб, уларда адабиётга меҳр уйғотади. Шоира ўзи ижодкор бўлгани учун ҳам мактабда таҳсил кўрувчи қизлар орасидан шеъриятга мойил бўлган шогирдларига айрича эътиборда бўлган. Дилшод отин ўқувчиларнинг ҳар тўрттадан биттаси шеър ҳавасманди бўлгани, жамалак соч Анбарой ҳам шулар қаторидаги шеъриятга ҳавасгўйлиги ҳақида мана бундай илиқ ва умидли сўзларни айтган эди: “Анбарой буғдойранг, сунбулсоч, оҳу кўз, ой юзли, аҳлоқи ҳамда одоби писандида соҳибидур. Бу саккиз яшар қизчалигига қарамасдан, ҳазрати Навоий назмиётларини ўрганишга беҳад қизиқади. Бу ожиза саккиздан ўн тўрт ёшгача адаб таълимига машғул бўлди. Умидим борки, бу қизча шоир бўлғуси.” Ўз шогирдларига синчков эътиборда бўлган Дилшод Барно уларнинг келгусида забардаст шоира бўлиб етишишини олдиндан қайд қилади ва шундай бўлди ҳам. Унинг мактабида Анбар отин, Ҳафиза отин, Баҳри отин, Тўти қиз, Хайринисо каби қатор истеъдодли шоирлар етишиб чиқди. Шоир ҳаётига оид тафсилотлар ва мактабдорлиги билан боғлиқ маълумотлар унинг “Тарихи муҳожирон” асарида тўлиқ муфассал баён этилган. Дилшод Барно илм-маърифатга ва унинг аҳлларига айрича эътиборда бўлади ҳамда «ўқуғон”лардан маърифат илми тарқатувчилар “ердан кимё олувчи деҳқонлар”, “мазлум эл бахтига пиру донолар” етишиб чиқади дея илмгўйларга шундай баҳо беради:

Ўқуғонлар орасидин кўп билимдонлар чиқар, Маърифат илмини торқотғуси гапдонлар чиқар. Ердин кимё олувчи кўп деҳқонлар чиқар, Мазлум эл бахтига кўп пиру донолар чиқар. Дилшод Барно ўз салафлари қаторида давр манзарасини реал тасвирда чизади, шоира қаерга қарамасин, ижтимоий тенгсизлик, азоб-уқубат, зулм- зўрлик, фақир-бечораликни кўради. Буларни кўриб изтиробга тушган шоира куюниб шундай ёзади: Алам ўтидин кулдур жаҳон, Дуди оҳ ила тўла осмон. Бетоқат ўлуб чекаман фиғон, Менга раҳм этиб яғлайди макон, Титроқ босадур замину замон. Дилшод Барно аёл киши бўлишига қарамай, зулм-зўрлик, аламлар ва разолатга бўйсуниб яшашни истамайди, буларга барҳам бериш вақти келганини билдириб, қачонгача бундай “зулматли соат”ларга, “ҳукмронлиғ касофат”иға тоқат қиламиз, дея исёнкорона даъват билан халққа мурожат қилади: Йиллардан ҳам йироқ бўлди зулматли соат, Токи давом этар бундоғ алам, разолат... Ҳокимларга итоат, офатга рози, Қачонғача қилмоқ керак бу хилда тоқат. Кўринадики, шоира ижодида Туркистон мустамлакаси воқеаларига муносабат, яхшилик ва ёмонликка умид, ишқ-муҳаббат, ватан мавзулари кенг ёритилган. Булар бизгача етиб келган 91та ўзбекча, 51та тожикча шеърларида, ”Тарихи муҳожирон” бадиий-тарихий асарнинг ўзбекча ва

тожикча уч қўлёзма нусхасида, «Мунтахабул-ашъори Барно” (“Барнонинг танланган шеърлари”) асарларида ўз аксини топган. Дилшод Барно 1960 йиллардан кейин қайтадан кашф этилди. Бу борада тожик тарихчиси А. Мухторов ва ўзбек адабиётшуноси М. Қодироваларнинг хизматларини алоҳида эътироф этмоқ керак.

Адабиётлар: 1. Аваз Ўтар ўғли. «Девон». Т, 1976 йил. 2. Ю.Юсупов «Аваз». Т, 1954 йил. 3. Ю.Юсупов «Хоразм шоирлари». Т, 1967 йил. 4. В.Мирзаев «Аваз Ўтар ўғли. Ҳаёти ва ижоди». Т, 1961 йил. 5. «Аваз». Сайланма. Т, 1984 йил. 6. «Айёмий». Сайланма. Т, 1984 йил. 7. Н.Қобулов, В.Мўминова, И.Ҳаққулов «Аваз ва унинг адабий муҳити». Т, 1987 йил. 8. Б.Қосимов «Излай-излай топганим…». Т, 1983 йил. 9. С.Сиёев «Аваз». Роман. Т, 1987 йил. 10. www . e-adabiyot.uz

O'xshashlar

Илк ислом даври адабиёти

Истиқлол даври адабиёти

Илк мустамлакачилик даври адабий маданий ҳаёт. Манбалар ва уларнинг шархи реферат

Истиқлол даври болалар адабиёти

30-йиллар (Қатағон даври) адабиёти