Kecha ning syujet qurilishi va uning badiiy niyat ijrosidagi roli haqida - Adabiyot - Referatlar

Kecha ning syujet qurilishi va uning badiiy niyat ijrosidagi roli haqida

Yuklangan vaqt:

10.09.2022

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

2095 KB

Ko'chirib olish

Kecha ning syujet qurilishi va uning badiiy niyat ijrosidagi roli haqida Ma`lumki, dramatik turga mansub asar ijodkorni badiiy makon va zamon bobida ancha cheklab qo`yadi. Buning sababi, tabiiyki, dramatik asarning ijro uchun mo`ljallangani bilan izohlanadi. Ijro vaqtiga sig`ish uchun asarning keskin konf-likt asosida shiddat bilan rivojlanuvchi syujetga qurilishi taqozo qilinadi. Ravshanki, bu xil syujetning rivojlanish vaqti ham chegaralangan, shu bois ham syujet voqealari sabab-natija munosabatlari asosida konsentratsiyalanadi. Voqealar orasidagi sabab-natija munosabati esa ularning makoniy va zamoniy jihatlardan-da yaqin bo`lishini taqozo qiladi. Buning nechog`li zaruriy ekanligi tarixiy dramalar, masalan, "Alisher Navoiy" dramasi misolida kuzatilishi mumkin. Ma`lumingizki, mualliflar janr talabidan kelib chiqib, Navoiy hayotining turli davrlariga oid faktlarni uzviy davomiylikda berganlar. Hartugul, ulug` shoirning hayot yo`li bilan tanish bo`lmagan kishilar spektaklni tomosha qilganlarida voqealar orasidagi "vaqt bo`shlig`i"ni sezmasliklari mumkin. Dramadan farqli o`laroq, agar epik asarda qahramon hayotining turli davrlaridan olingan epizodlar qalamga olinsa, ularning sabab-natija munosabatida ko`rsatilishi shart emas – unda "vaqt bo`shlig`i"ni to`ldirish imkoniyatlari mavjud. Dramaning epos oldidagi yana bir ojiz tomoni shuki, uning syujeti asosan oldinga qarab harakatlanadi, ya`ni, retrospektiv tasvir imkoniyatlari juda kam. Yoki, agar dramatik asarga syujet voqealari kechayotgan joydan olisda, unga bevosita aloqador (ya`ni, syujet harakatiga ta`sir qiluvchi) bo`lmagan sahna kiritilsa, – butunlik tasavvuriga putur yetadi. Albatta, shunga qaramasdan dramaga ham yuqoridagicha epik elementlar kiritilishi mumkin, biroq bu holda sahna asarini qabul qilishining psixologik mexanizmlari tubdan o`zgaradi ("effekt ochujdeniya"–B.Brext)ki, bunday asarlar yo ommalasha olmaydi(ular elitar tomoshabin nazdidagina muvaf-faqiyat qozonishi mumkin), yo avvaldanoq sahna uchun emas ( o`qishga mo`ljallab ("pyesa dlya chteniya") yaratiladi. Ayni paytda, rivoyagagina asoslangan epik asar oldida drama borliqni plastik jonlantira olishi, tomoshabinga "ko`rish" va "eshitish" imkoniyatini yarata olishi bilan beshak ustunlikka ega. Ilgari aytdikki,

romanga dramaning kirib kelishi janrga xos asosiy problema (shaxs dramasi vositasida dunyoni anglash) bilan bog`liq edi. Shu bilan birga, yuqoridagi mulohazalardan ko`rinadiki, realistik romanning dramani o`ziga singdirishga intilishi "reallik illyuziyasi"ni hosil qilish uchun ham bag`oyat zarur edi. Tabiiyki, dramaning romanga kirishi ulkan badiiy-estetik samara beradi: birinchidan, romanga kirgan dramaning yuqoridagicha ojizliklari sezilmay ketadi; ikkinchidan, drama romanni eposga xos bo`lmagan kuchli jihatlar bilan boyitadi. Konkret romandagi dramatik unsurlar salmog`i, avvalo, asarda hikoya qilinayotgan voqealarning yuz berish vaqti (syujet vaqti) va ularning hikoya qilinish vaqti(kompozitsiya vaqti) nisbatiga jiddiy ta`sir qiladi. Zero, yechimga tomon intilayotgan dramatik syujet voqealarning yuz berish vaqtini tig`izlashtirsa, romanga xos epik ko`lamdorlik talabi bilan hikoya qilish vaqti cho`ziladi. E`tiborli jihati shundaki, dramatik unsurlar salmog`i ustun bo`lgan romanlarda badiiy vaqt intensiv yo`l bilan, epik unsurlar salmog`i ustun bo`lgan romanlarda ekstensiv yo`l bilan cho`zilishi ko`proq kuzatiladi. Boshqacha aytsak, dramatik unsurlar salmog`i ustun bo`lgan romanda hikoya qilish vaqti asosiy syujet voqealari bilan yondosh kechayotgan voqealarning "parallel" vaqti hisobiga kengayadi, epik unsurlar salmog`i ustun romanlarda esa asosiy syujet voqealarining yuz berish vaqti uzunligi hisobiga cho`ziladi. Bunga amin bo`lishimiz uchun 20-30-yillarda yaratilgan ilk o`zbek romanlariga bir qurgina nazar tashlash kifoya. Bizningcha, syujet vaqtining uzun-qiskaligiga ko`ra ularni quyidagi tartibda joylashtirish mumkin: 1) "Qullar"da–bir asrdan ziyodroq; 2) "O`tgan kunlar"da–taxminan 6 yil; 3) "Sarob"da–taxminan 5 yil; 4) "Qutlug` qon"da–3 yilga yaqin; 5) "Kecha"da taxminan 9-10 oylar; 6) "Mehrobdan chayon"da–6 oyga yaqin; 7) "Dushman"da – taxminan 5 oyga yaqin vaqt oralig`ida yuz bergan voqealar qalamga olingan. Shuni ham aytish kerakki, "Dushman"ni istisno qilsak,

mazkur romanlar hajm e`tibori bilan bir-biridan katta (ya`ni, qalamga olingan davrga mutanosib) farq qilmaydi. Albatta, bu asarlarning barida ham dramatik unsurlar mavjud, biroq ularning epik unsurlar bilan nisbati turlicha. Umuman olganda, roman ro`yxatda qanchalik quyiroqdan joy olsa, undagi dramatik unsurlar salmog`ining ortib borishi kuzatiladi. Biroq buni qat`iy qoida sifatida tushunish ham yaramaydi, zero, har qanday qoidada ham istisno mavjud. Aytaylik, "O`tgan kunlar"da syujetning dramatiklik xususiyati "Sarob"ga nisbatan ham, "Qutlug` qon"ga nisbatan ham kuchliroq namoyon bo`ladiki, buni A.Qodiriy romanining sarguzasht xarakteriga egaligi bilan izohlash mumkin ko`rinadi. Yoki, agar syujet vaqtidangina kelib chiqilsa, "Dushman" syujetining dramatiklik xususiyatiga ko`ra oldinda bo`lishi kerakdek. Holbuki, "Dushman"da shaxs dramasi yo`q, ya`ni, unda realistik romanga xos problema qo`yilgan emas: sinflararo to`qnashuvlar aniq bir g`oyaviy pozitsiyadan turib tasvirlanadi, xolos. O`z-o`zidan ravshanki, bu o`rinda romaniy tafakkur haqida gap ham bo`lishi mumkin emas. Xullas, "Dushman" mafkura ta`sirida romanlik sifatlaridan mahrum bo`lgan romandir. "Dushman"dan farq qilaroq, "Sarob"ning markaziga shaxs taqdiri qo`yilgan: adib qahramonining ijtimoiy shart-sharoitlar ta`siridagi ma`naviy-ruhiy tanazzuliyu fojiasini tasvirlashni niyat qilgan. Aytish kerakki, mazkur niyat ham mafkura ta`siridan holi emas: A.Qahhor "millatchilar" muhitining yemiruvchi kuchini, ularning milliy va sinfiy mahdudligi individualizmga boshlashini ko`rsatmoqchi, bu esa epik tafsilotlarga kengroq o`rin berilishini talab qiladi. Ikkinchi tomondan, qahramon fojiasi "g`oyaga ishonish–aldanish" sxemasi asosida talqin qilinadiki, bu narsa syujet vaqtining cho`zilishini taqozo etadi. Demak, konkret romandagi epik va dramatik unsurlar nisbatiga syujet vaqti bilan bir qatorda muallif ko`zlagan g`oyaviy-badiiy niyat, asar mavzusi, janr xususiyati ham sezilarli ta`sir qiladi. E`tiborli jihati shundaki, "Kecha" o`z davri romanlarining hammasi bilan ham muayyan mushtarak nuqtalarga ega. Xususan, "Qutlug` qon" bilan mavzu va ayrim syujet motivlaridagi o`xshashlik, "Sarob"dagi psixologizm, "O`tgan kunlar"dagi sarguzashtlilik xususiyati, "Mehrobdan chayon"ning syujet-kompozitsion xususiyatlari bilan yaqinlik shunday deyishimizga asos beradi.

"Kecha" romanini o`qiganda A.Qodiriy ijodidan ta`sirlanish yaqqol ko`zga tashlanadi. Cho`lpon chuqur hurmat qilgan buyuk adibimizning qo`sh romani "Kecha" poetikasida sezilarli iz qoldirgani, shubhasiz. Bu haqda o`z vaqtida tanqidchi R.Otayev asosli va nozik kuzatishlarni bayon ham qilgandi. Biroq mu-naqqid bu masalaga chuqurroq to`xtalishni maqsad qilmaganidan bo`lsa kerak "O`tgan kunlar" bilan "Kecha"dagi obrazlar tizimini muqoyasa qilish bilan cheklangan edi. Holbuki, A.Qodiriy romanlari, ayniqsa, "Mehrobdan chayon"ning "Kecha" poetikasiga ta`siri haqida ancha mufassal to`xtalish mumkin. Xo`sh, bu ikki romanning ichki qurilishidagi o`xshashliklar nimalarda namoyon bo`ladi? Avvalo shundaki, "Mehrobdan chayon"da ham rivoya vositasida drama yaratiladi va barcha tafsilotu epizodlar shu drama atrofida uyushadi. Buning natijasi o`laroq, A.Qodiriy romanida ham hikoya qilinayotgan voqealarning yuz berish vaqti tig`izlashadi ( qahramonlar hayotidagi juda qisqa bir davr qalamga olinadi. Bizningcha, har ikki romanda kuzatiluvchi shu xil o`zak xususiyat ularning poetikasidagi qator tutash nuqtalarni yuzaga keltiradi. Bu narsa, avvalo, ikkala adib yaratgan obrazlar tizimi, hususan, konfliktli holat yaqinligida ko`zga tashlanadi. "Mehrobdan chayon"dagi Ra`no ( Solih maxdum–Xudoyorxon uchligi "Kecha"da Zebi– Razzoq so`fi ( Akbarali tarzida yangicha bir ifodasini topadi, desak xato bo`lmaydi. Ra`no bilan Zebi orasidagi o`xshashlik shundaki, ularning har ikkisi ham ayni balog`at davriga qadam qo`ygan, hayotdan baxt umidida yashayotgan va baxtli bo`lishga har jihatdan munosib–qalban va jisman go`zal qizlardir. Ikkala romandagi ota ham–Solih maxdum va Razzoq so`fi ( ixtiyoriy-majburiy ravishda qizlarining baxtiga zomin bo`ladilar. Xudoyorxonu Akbaralilar esa zo`ru zarning, kengroq qarasak, shaxs erkiyu haq-huquqlarini tan olmaydigan, u bilan hisoblashmaydigan jamiyat ( totalitarizm timsoli sifatida bo`y ko`rsatadilar. Qizig`i shundaki, keyinroq romanga qo`l urgan boshqa bir buyuk adibimiz – Oybek ham "Qutlug` qon"da shu singari uchlikni yaratadi: Gulnor – Yormat– Mirzakarimboy. Ko`rib turganimizdek, 20-30-yillar o`zbek adabiyotida ayni shu syujet motivi ancha keng ishlangan ekan. Shunisi ham borki, chinakam san`atkor sifatida har

uchala adib ham mazkur sxemani o`ziga xos tarzda jonlantiradi, talqin qiladi va baholaydi. "Mehrobdan chayon"da Ra`noning baxti shunday kulib turgan, ko`z ko`rarlik, quloq eshitarlik, qo`l yetarlik darajada edi; o`ziga har jihatdan munosib bir yigitni sevgan va sevilgan Gulnor ham baxtdan umidvor, zero, unga ham monelik qiluvchi jiddiy sabab yo`qday edi; o`zining siqiq muhitida baxtni faqat xayol qilish bilangina cheklangan, shu xayollariga-da kelajakdagi "qora kunlar" dahshati omixta Zebining ahvol-ruhiyasi tamomila o`zgacha. Shunga ko`ra, dramatik syujetga xos baxtiyorlikdan baxtsizlikka va aksincha burilishlar bu asarlarda turlicha shakllantiriladi. "Mehrobdan chayon"da syujet "baxtiyorlik– baxtsizlik–baxtiyorlik" sxemasi asosiga qurilsa, "Kecha"da "baxtsizlik(Zebining siqiq muhitdagi yaknav, tussiz hayoti) – baxtiyorlik(safar chog`idagi erkinlik nash`asi, O`lmasjonga ko`ngil qo`yishi)–baxtsizlik" sxemasi ish beradi. Shu ma`noda, A.Qodiriy romanida dramatizm, "Kecha"da tragizm elementlari ustun, deyish mumkin. "Qutlug` qon" masalasiga kelsak, unda ham tragizm elementlari ustivor, biroq bu endi sifat jihatidan o`zgacharoq, sotsialistik realizm aqidalariga mos optimistik ruhga yo`g`rilgan tragizmdir. "Mehrobdan chayon" bilan "Kecha" poetikasining tutash nuqtalari ularning dastlabki sahifalaridayoq ko`zga tashlanadi. A.Qodiriy ham romanni bevosita sahna-ko`rinishdan boshlaydi: "bu kun odatdan tashqari yechilib ketgan" Solih maxdum ukalari bilan loy o`ynab o`tirgan Ra`no ustiga kirib keladi-da, qizini yengilgina koyiydi. "Kecha"da ham shunga o`xshash holat: zavq-shavqqa to`lib o`ynashayotgan qizlar ustiga Razzoq so`fi kirib keladi-da, dag`dag`a soladi. Qizig`i shundaki, bir qarashdayoq o`xshashligi sezilgan ayni shu nuqtadan ikkala roman poetikasining farqli jihatlari ham bo`rtib ko`rina boshlaydi. Zero, tashqi o`xshashlik mohiyatan bir xil degani emas. E`tibor bering: A.Qodiriy romanidagi ilk sahnaning oldingi planida Solih maxdum turadi, "Kecha"dagi sahna markazida esa–Zebi. A.Qodiriy maxdum xonadoniga uning o`zi bilan "kirib kelsa", Razzoq so`fining kirib kelishi nafaqat qizlar, adibning o`ziyu o`quvchilar uchun ham kutilmagan hodisadek taassurot qoldiradi. Xo`sh, shu kichkinagina farqning biror

jiddiy ahamiyati bormi? Bizningcha, bor. Ma`lumki, ikkala yozuvchi ham ilk sahnadan keyinoq syujetni to`xtatadi–biri maxdumni, ikkinchisi so`fini ta`riflashga o`tadi. Sirtdan qaraganda mazkur epik chekinishdan ikkala adib ham bir xil maqsadni ( qahramonlardan biri haqida mufassal ma`lumot berib, uni o`quvchiga yaqindan tanishtirishni ko`zlayotgandek. Biroq, fikrimizcha, o`sha ta`rifning berilish yo`sini (manera) turlicha bo`lganidan pirovard natija, hosil qilinayotgan badiiy effekt turlicha bo`lib chiqadi. A.Qodiriy klassik eposga xos rivoya yo`sinini tanlaydi: u imkon qadar xolis turib, bosiqlik bilan, yengilgina yumor aralash ta`rif beradi maxdumga. Muhimi, adib maxdum oilasidagi ichki ziddiyatlarni boshdanoq keskinlashtirishga, o`quvchida qahramoniga nisbatan hukm maqomidagi munosabatni shakllantirishga shoshilmaydi. Cho`lpon esa aksincha yo`l tutadi: u avval boshdanoq so`fi xona-donidagi ziddiyatlarni bo`rttirishga harakat qiladi, o`zining qahramoniga munosabatini yashirmaydi–oshkor zaharxanda bilan ta`riflaydi uni. Cho`lpon, A.Kodiriydan farqli o`laroq, boshdanoq o`quvchiga o`zining g`oyaviy-hissiy munosabatini "yuqtirish"ga, uning shuurida muayyan retsepsion yo`nalish (ustanovka) hosil qilishga intiladi. Birinchi galda uslubda namoyon bo`luvchi ushbu farqlarning mohiyati, tabiiyki, har bir yozuvchining o`zigagina xos rivoya yo`siniyu ijodiy manerasi, ko`zlagan g`oyaviy-badiiy niyatiyu ijodiy sajiya (temperamenti)sidagi turlichalik bilan izohlanishi mumkin. Shundan kelib chiqsak, yuqorida tilga olganimiz–sirtdan o`xshash ko`ringan ilk sahnalar ham mohiyatan turlichaligi ayon bo`ladi. Deylik, "Kecha"da sahnaning oldingi planida Zebining turishiyu Razzoq so`fining kirib kelishi bilan yuzaga kelayotgan kutilmaganlik effekti Cho`lponning g`oyaviy-badiiy niyatiga muvofiq keladi. Zero, qizlarning o`yin-kulgisidan zavqlanib, nurli hislarga yo`g`rilib o`tirgan kitobxonga so`fining dag`dag`asi qizlardan kam ta`sir qilmaydi. Ayni shu emotsional holat–o`quvchida so`figa nisbatan hosil qilingan badiiy antipatiya – yozuvchi kitobxon shuurida shakllantirmoqchi bo`lgan retsepsion yo`na- lish (ustanovka)ga asos bo`lib xizmat qiladi. Kezi kelganda "Mehrobdan chayon" bilan "Kecha" dagi dra- matik syujetdan epik chekinishga o`tishning yana bir farqli jihatiga to`xtalib o`tish zarur.

A.Kodiriy romanning dastlabki sahna-ko`rinishini mantiqiy nihoyasiga yetkazgachgina epik chekinishga o`tadi. Agar romanning "Ra`noning egasi" deb nomlangan birinchi bobini dramatik syujetining ilk ko`rinishi deb qarasak, keyingi ko`rinish sifatida "bir o`rdalik" deb nomlangan sakkizinchi bobni ko`rsatish mumkin bo`ladi. Oradagi olti bob to`lasicha maxdum va uning oila a`zolarini ta`riflash, ularning o`tmishiyu buguniga oid tafsilotlarni bayon qilishga xizmat qiladi. Shu olti bobning adog`ida A.Qodiriy: "Muhtaram o`qug`uchini qahramonlarimizning bir qismi bilan tanishtirishni shu yerda to`xtatamiz. Ularning ichki va tashqi tabiatlari yaxshi yechilmagan bo`lsa, hikoyamiz ning davomida yana ham ochilib va kengayib borar, deb ortiqcha tafsilga kirishmadik (ta`kidlar bizniki–D.Q.)", ( deb yozadi. E`tibor berilsa, adibning o`zi "tanishtirish" (epik tafsilotlar) va "hikoya"(dramatik syujet)ni farqlayotgani seziladi. Ehtimol shundandir, A.Qodiriy romanning tashqi qurilishida ham dramatik syujet ko`rinishlarini alohida boblarga, epik chekinishlarni alohida boblarga ajratadi. Cho`lpon esa bu o`rinda ham o`zgacharoq yo`l tutadi. Avvalo shuni aytish lozimki, Cho`lpon asarning tashqi qurilishida dramatik va epik unsurlarni alohida ajratishga harakat qilgan emas. Aksincha, u poetik tabiati jihatidan turlicha bo`lgan bu unsurlarni organik biriktirishga, uyg`unlashtirishga intiladi (bu maqsadga qay darajada erishganligi ikkinchi masala). Ikkinchi tomondan, Cho`lpon epik chekinishga o`tish uchun ko`rinishning nihoyalanishini har doim ham kutib o`tirmaydi: kelgan joyidayoq to`xtatib, maqsadga o`taveradi. Eslang: Razzoq so`fi kiriboq "Hima bu qiyomat!" deya dag`dag`a solib turgani holda ko`rinish to`xtatib qo`yiladi. So`fi haqidagi tafsilotlar berilgach, ko`rinish uzilgan joyidan ulanadi. Cho`lpon qo`llagan bu usul, bir tomondan, dramatik syujet shiddatini saqlashga, ikkinchi tomondan, o`quvchi diqqatini(albatta, qiziqishni ham) susaytirmasdan, syujet voqealaridan chalg`itmasdan tafsilotlarni taqdim qilishga imkon beradi. Cho`lpon "Kecha"ning dastlabki boblarida syujetni nechog`li shiddat bilan rivojlantirgani "Mehrobdan chayon" bilan qiyoslaganda yaqqol ko`zga tashlanadi. A.Qodiriy romanning dastlabki boblarida epik unsurlarga kengroq o`rin beradi. Bunga amin bo`lish uchun dastlabki boblardagi syujet vaqti bilan

kompozitsiya vaqti nisbatiga e`tibor qilish kifoya. Romandagi dramatik syujetning ilk ko`rinishi Solih maxdumning masjiddan chiqib go`sht olishiyu o`z hovlisiga kirib kelishidan boshlanadi. Maxdum asrga tayyor qilishlarini buyurgan tansiq taom – manti o`n yettinchi bob nihoyasidagina yeb bo`linadi. Shu asno dasturxon yig`ishtirayotgan Ra`noga Anvar "xuftanga chiqmasligi"ni bildiradiki, bundan xufton vaqti yaqinlashib qolgani anglashiladi. Demak, jami 56 bobga bo`lingan romanning 17 bobida dramatik syujet voqealari bir joyda–maxdum xonadonida, peshindan xuftonga qadar o`tgan 6-7 soat oralig`ida sodir bo`ladi. Shu 17 bobdan oltitasi (1, 8, 9, 10, 11, 17) sahna-ko`rinish xarakteriga ega bo`lsa, qolgan o`n bittasi qahramonlarning fe`l-atvori, shaklu shamoyili, yashash tarzi, o`tmishi haqidagi tafsilotlarni berishga xizmat qiluvchi epik chekinishlardir. Ko`rib turganimizdek, A.Qodiriy dramatik ko`rinish va epik chekinishlarni o`rni bilan, navbatlashtirib berish orqali hikoya qilish vaqtini cho`zadi. Dramatik syujetda muhim o`rin tutuvchi har bir personajning sahnaga chiqishi yangi-yangi tafsilotlarni ergashtirib kelayotgandek. Deylik, jilovxonadagi janjal bahona mulla Abdurahmon, Gulshan bahona saroyu haram haqidagi tafsilotlarga o`tiladi. Biroq romanga ichkarilab borilgani sari epik tafsilotlar salmog`i kamayib boradi: ularning o`rnini boshqa joyda kechayotgan, mohiyati va vazifasiga ko`ra yuqoridagi epik chekinishlarga yaqin turuvchi epizod-sahnalar egallab boradi. Xususan, bu gap haram tafsilotlari, xonning ko`ngil ochishi sahnalariga taalluqlidir. Aytish mumkinki, "Mehrobdan chayon"ning boshlanishida epik chekinishlar syujet rivojini sekinlashtirsa (retardatsiya), keyinroq–yigirma yettinchi bobdan boshlab–bu vazifa dramatik syujetga sabab-natija munosabati asosida bog`lanmagan, ko`proq epik qamrov ko`lamini oshirishga xizmat qiluvchi epizod-sahnalarga yuklatiladi. A.Qodiriy mazkur usulu vositalar yordamida dramatik syujet rivojini sekinlatib, uning asosiy tugunini romanning "Fotiha – muhri xudodir" deb nomlangan 45-bobigacha surib keladi. Zotan, ayni shu nuqtadan dramatik syujet g`oyat shiddatli rivojlanadi, roman struk-turasida chin ma`noda ustivorlikka ega bo`ladi. "Kecha"da esa biz aksincha holga duch kelamiz: romanning boshlanishida dramatik syujet shiddat bilan rivojlantirilsa, ichkarilab

borilgani sari epik qamrov ko`lami ortib boradi, kompozitsion vaqt kengayib, hikoya qilish vaqti cho`zilib boradi. Xo`sh, Cho`lpon romanining dastlabki boblarida dramatik syujet shiddatini qay yo`sin tutib turadi? Bizningcha, A.Qodiriy va Cho`lpon romanlarining boshlanishida kuzatilayotgan bu farq kompozitsion montaj usul hamda vositalarining turlichaligi bilan izohlanishi mumkin. "Mehrobdan chayon"da dramatik syujet ko`rinishlari xronikali tartibda joylashadi. Yuqorida aytganimizdek, dastlabki o`n yetti bobning oltitasi ko`rinish xarakterida bo`lib, ularning amalda yuz berishi(reallikdagi "ijrosi") nari-berisi bilan ikki soatlar davom qilishi mumkin. Tabiiyki, yozuvchi maxdum xonadonida peshindan xuftonga qadar o`tgan barcha "real sahna"larni qalamga olishga intilmagan, o`zi uchun zarurlarinigina qayta jonlantirgan. Shunisi ham borki, bu ko`rinishlar har vaqt ham bir-birini tadrijiy davom ettirmaydi: o`rtada davriy jihatdan ozmi-ko`pmi uzilishlar ham bor. YA`ni, ularning har biri mantiqan nihoyalangan epizoddek taassurot qoldiradi. Mana shu epizodlar orasini A.Qodiriy epik chekinishlar bilan to`ldiradi: go`yo adib maxdum xonadonidagi voqealarning barini o`z ko`zi bilan ko`rib turadi-da, vaqti-vaqti bilan nigohini sahnadan uzib (tabiiyki, bu paytda ham maxdum xonadonida harakat davom etayotir), o`quvchiga o`giriladi va uning uchun zarur deb hisoblagani tafsilotlarni bayon qilishga o`tadi. Hartugul, ayni shu narsa o`quvchi nazdida dramatik syujet butunligi illyuziyasini hosil qiladi. "Kecha"da esa epik chekinishlar epizodlar orasini to`ldi-rishga emas, asosan, hayotiy holatni oydinlashtirish, tushunti-rish (masalan, poyloqchi kampirning qizlarga qo`shilib qolishi sabablarini) maqsadiga xizmat qiladi. Bizningcha, romanning boshlanishida epizodlarni ulash uchun ular orasida o`tgan voqealarga birgina jumla bilan qisqagina bayon qilish usuli kengroq qo`llaniladi. "Kecha"ning ilk sahna-ko`rinishi bilan keyingisining ulanishiga razm solaylik: "Odatda onaning ko`ngli yumshoq bo`ladi. Zebining onasi–Qurvonbibi Saltidan haligi chaqiriq xabarini eshitgandan keyin darhol rozilik berdi: –Mayli, o`ynab yozilib kelinglar. Qish ichi yuraklaring g`ash bo`lgandir... Yosh narsalar,–dedi". Yuqorida "Kecha" o`quvchisi qisman rejissorlikni ham uhdasiga olishi, yetishmayotgan chi-ziqlarni o`zi tortishi lozimligini aytgandik.

Tabiiyki, Salti chaqiriq xabarini yetkazgunga qadar o`rtada salom-alik, eson- omonlik so`rashlar o`tgan. Cho`lpon bunga birgina jumla bilan ("Qurvonbibi Saltidan haligi chaqiriq xabarini eshitgandan keyin..."–ya`ni, eshitguncha bo`lgan gap-so`zlar tushirilib qoldirilmoqda) ishora qiladi-da, sahnani to`ldirib, tiklab olishni o`quvchining o`ziga havola qiladi. Natijada o`quvchi nazdida dramatik ko`rinish butunligi saqlanadi, uning rivoji esa sekinlamaydi. Yoki Cho`lpon so`fining roziligini eshitgan qizlarning beadad quvonchini kichkinagina sahnado jonlantiradi-da, keyin yozadi: "Nihoyat, o`zlari ham o`lgudek charchab, kampirdan qo`l tortdilar va "uh!" deb ikkalasi ikki tomonga o`tirdilar. Bular taraq-turuq eshik ochib, shoshilib ko`chaga chiqqan vaqtida paxta zavodining ingichka jingirog`i soat o`n ikki bo`lganini bildirib qichqirardi". Bu o`rinda biz yanada o`zgacharoq holga duch kelayotirmiz: so`fi chiqib ketganidan so`ng (bamdoddan kirgach, ozroq uyda bo`lgach) to soat o`n ikkigacha o`tgan epizodlar umuman tushirib qoldirilayotir, hatto, ularga biron-bir ishora ham qilingan emas. Zero, ular (deylik, qiz bolaning safarga tayyorlanishining o`zi bir voqea, qizini safarga jo`natayotgan onaning tashvishlariyu nasihatlarining o`zi–bir doston) mantiqan anglashiladigan, ijodiy tasavvurini ishga solgan o`quvchi bemalol xayolida jonlantira oladigan detallar. O`quvchi xayolida osongina jonlantirilgan shu detallar asosida Cho`lpon keyingi sahnaga–yo`ldagi hangomalar tasviriga o`tishni hozirlaydi. Soat o`n ikkida so`fi xonadonidan chiqib ketgan qizlar: "Saltilarnikida kechgacha safarga tayyorlanib – bir ozgina patir bilan somsa yopib, ko`cha eshigining chap biqinidagi katta kundadan aravaga xatlagan vaqtlarida kun botib borar edi. Arava shahardan chiqib..." Barcha qizlar uchun odatiy safar tadorigiga Cho`lpon birgina detal – "bir ozgina patir bilan somsa yopish"ni qo`shadi-da, bu bilan o`quvchi tasavvuridagina mavjud sahnani to`ldiradi, konkretlashtiradi. Aytmoqchimizki, garchi romanda bevosita aks ettirilmagan bo`lsa-da, o`quvchi tasavvurida qizlarning paranjiga o`ralib torgina shahar ko`chalaridan pildiragancha Saltilarnikiga ketib borishlari, o`sma ezg`ilashlariyu xamir qorishlari...–qo`ying-chi, aravaga chiqqunga qadar o`tgan ishlar u yoki bu darajada jonlanadi. Ayni shu narsa dramatik syujet uzluksizligi

illyuziyasini hosil qiladi. YA`ni, Cho`lpon o`quvchisining ijodiy tasavvuriga ishongan holda dramatik syujet epizodlari orasidagi bo`shliqni ochiq qoldiradi, aniqrog`i, sezilar-sezilmas punktirlar bilan bog`laydi, xolos. Shunisi ham borki, keyinroq Cho`lpon Saltilarnikidagi safar tadorigidan bir epizod(qaynana-kelinning maslahatlariyu poyloqchi kampirni qo`shib jo`natishga qaror qilishlari)ni retrospektiv tarzda tasvirlaydi. Aslida vaqt e`tibori bilan ilgariroq kelishi lozim bo`lgan sahnaning keyinga surilishi ham bu o`rinda syujet rivojidagi shiddatni susaytirmaslikka xizmat qiladi. Cho`lpon "Kecha"ning boshlanishidagi dramatik syujet ko`ri-nishlarining yuz berish joyini ham muayyan tartibda, o`ziga xos tadrijiylikda o`zgartiradi: qizlar bilan birga Saltilarnikiga, undan Enaxonlarnikiga o`tilsa, Sultonxon bilan birga mingboshining ichkarisiga kirib boriladi; Sultonxonning mehmonlarni kutib olish rejasi sahnaga Poshshaxonni olib chiqsa, Poshshaxon bahona (Miryoqubga Zebi haqida Poshshaxon shipshitgan bo`lishi ehtimol) mingboshining tashqarisiga chiqiladi. Ko`rib turganimizdek, bir butun dramatik harakat makoniy o`zgarishlar asoslanganligini ta`minlamoqda. Tabiiyki, bu ham dramatik syujet shiddatiga sezilarli ta`sir qiladi. Agar "Kecha"ni shu jihatdan "Mehrobdan chayon"ga qiyoslasak, ko`p narsa oydinlashishi mumkindek. A.Qodiriy romanining boshlanishida makoniy o`zgarishlar asoslanganligini ta`minlayotgan narsa – Anvarning mirzoboshilikka tayinlanish ehtimoli haqidagi narsa – Anvarning mirzaboshilikka tayinlanishi haqidagi uzunquloq gaplaru uning shu mansabga yorliq olishi. Shu mish-mishlar bahona voqealar Solih maxdumnikidan masjid jilovxonasiga ko`chsa, tayinlanishi sabab xon o`rdasiga, undan yana maxdum xonadoniga o`tiladi. Ko`rinadiki, "Mehrobdan chayon"da makoniy o`zgarishlarni harakat birligi emas, yakka hodisa (holat) asoslaydi. Tabiiyki, bu narsa dramatik syujet rivojini anchagina sustlashtiradi. A.Qodiriy romanida dramatik syujet tuguni sifatida Ra`noning xonga unashtirilishini olsak, ungacha bo`lgan voqealar ekspozitsiya va situatsiyaga doxil deb qaralishi mumkin. Shunisi borki, bunda situatsiya ham konflikt asosiga qurilgan. Biroq, bizningcha, Anvar–Abdurahmon domla konflikti butunning qismi

sifatidagina namoyon bo`ladi. Zero, u Anvarning muhit bilan ziddiyatini chinakam to`qnashuv darajasiga ko`tarilishini hozirlashga xizmat qiladi. YA`ni, asar syujetida tutgan o`rniga ko`ra, mazkur konflikt "Kecha"dagi Sultonxon katta kundoshlar konfliktiga yaqin turadi. Ayni shu nuqtadan har ikki roman strukturasidagi yana bir qator o`xshashliklar ko`zga tashlanadi: har ikki romandagi yordamchi konfliktning quvvat manbai–hasad: har ikki holda ham hasadgo`ylar begunoh bir qiz baxtiga zomin bo`lish orqali o`ch olishga chog`lanadilar; har ikki hasadguy ham qilgan ishlari natijasidan tugal qanoat hosil qilolmaydi (Anvarning o`rnini Sultonali, Sultonxon o`rnini Zebi egallaydi)ki, manfur ishlarida davom qiladi; ikkala hasadgo`y ham raqiblarini jisman mahv etishga jazm qiladi-da, ikkisi ham maqsadga to`la erisholmaydi (biri surgun qildirishga, ikkinchisi yurtini tashlab ketishga majbur ilishga erishadi). Ko`ramizki, yordamchi konflikt ikkala romanda ham syujet rivojiga jiddiy ta`sir qiladi. Biroq har ikki romanning boshlanishida mazkur konflikt bajarayotgan funksiya sezilarli farqlanadi. "Mehrobdan chayon"da yordamchi konflikt asosiy tugunni hozirlash va asoslashga, "Kecha"da syujet rivojini tezlatishga xizmat qiladi. Albatta, "Kecha"da yordamchi konflikt qisman asoslash vazifasini ham o`taydi. Biroq, ilgari aytganimizdek, Cho`lpon talqinida katta kundoshlar ishtirokisiz ham Zebining mingboshi domiga tushish ehtimoli mavjud edi. Boz ustiga, katta kundoshlar uchun qurbonning aynan Zebi bo`lishi shart emas, ko`zga yaqinroq qiz bo`lsa bas. "Mehrobdan chayon"da esa qurbon belgili–Anvarga zarba berish uchun xonga Ra`nonigina peshkash qilish zarur edi. YA`ni, bu o`rinda sabab-natija munosabati yetakchilik qiladi, "Kecha"da esa syujet nuqtai nazaridangina sabab-natija munosa- bati kuzatiladi: mingboshi xonadonida bir qizni qurbonlikka keltirish uchun sharoit yetilib turgan (Poshshaxon bunga qanday bo`lmasin erishardi)di, Zebining qishloqqa kelishi esa buni tezlatdi, xolos. Yuqoridagi mulohazalarimizdan ko`rinadiki, Cho`lpon o`zi uchun eng muhim narsa – dramatik syujet tugunini tezroq o`rtaga tashlab, shu asosda diliyu ongida jo`sh urgan dardu fikrlarini to`kib solishga shoshilayotgandek tuyuladi. Zero, adibning sistemali ravishda syujet rivojini tezlatuvchi usul va vositalarga

murojaat qilishi shunday to`xtamga boshlaydi kishini. Bu narsa, ayniqsa, "Mehrobdan chayon"ning boshlanishidagi bosiq-vazmin rivoya yo`sini bilan qiyoslaganda yaqqol ko`zga tashlanib qoladi. Shu o`rinda ko`ngilga bir andisha keladi: romanning boshlanish qismlarida Cho`lpon ijodiy manerasida biroz shoshqaloqlikka o`xshash xususiyat ko`rinmayaptimikan? Aytish kerakki, bu andishada ozmi-ko`pmi jon bor. Xo`sh, bu xil ijodiy maneraning ildizi nimada? Avval ham aytganimizdek, mazkur hol adib shaxsiyati–dunyoqarashi, fe`l-atvori, badiiy tafakkur tarzi, ijodiy temperamenti... ( bilan bog`liqdirki, bular oxir- oqibatda ijodiy individuallikni belgilaydi. Shunisi ham borki, u yoki bu xususiyatlar ko`proq uslub hodisasi bo`lmish badiiy shaklning barcha qatlamlarida namoyon bo`lsagina konkret san`atkor uchun qonuniyat maqomidagi ijodiy individuallik haqida gapirish mumkin bo`ladi. Yuqorida Razzoq so`fi va Solih maxdumga munosabatdagi turlichalik misolida ikkala adib ijodiy temperamentidagi turlichalikka e`tiborni qaratgan edik. Cho`lponning shoshilayotgandek bo`lgani ilk bor qahramoniga munosabatini ifodalashida sezilgan bo`lsa, endi dramatik syujetni rivojlantirish–badiiy borliqni tashkillantirish prinsiplarida ham ko`zga tashlanmoqda. Adibning ijodiy manerasidagi bu o`ziga xoslikni quyiroq qatlam – jumla qurilishi aspektida ham kuzatish imkoniga egamiz. Cho`lpon romanining boshlanishida komponentlari uyushiqlik munosabatidagi bog`lovchisiz va murakkab konstruksiyali qo`shma gaplarga keng o`rin beradi. Shunday gaplardan birini kuzataylik: "Otasi bomdoddan kirmagan, onasi sigir sog`ish bilan ovora, o`zi kichkina sahnni supurib turgan vaqtida 2tashqari eshikning besaranjom ochilishi Zebining ko`nglini bir qur seskantirib oldi". Xo`sh, bu gapning qurilishi nimasi bilan e`tiborga mo-lik? Avvalo shunisi bilanki, gap informatsiyaga nihoyatda to`yintirilgan: bir gap doirasida bir qator ma`lumotlar be-rilayotir. Biz uchun muhim tomoni shuki, gapning boshlani-shi(ta`kidlanmagan) qismida nigohning kinematografik tezlik bilan bir obyektdan ikkinchisiga sakrayotganiyu oxirgi (ta`-kidlangan) qismida esa ma`lum darajada to`xtalayotgani. Gapning intonatsiyasi ham, bizningcha, shunga monand: boshlanishdagi sanash intonatsiyasi tempni tezlatsa, ikkinchi qismida

temp sekinlaydi–butun gap ichida shu oxirgi bo`lak intonatsion jihatdan-da ajratiladi. Gapning psixolingvistik aspektiga e`tibor qilsak, yozuvchi uchun ikkinchi qismning muhimroqligi, birinchi qismdagi ma`lumotlar esa uni yorqinroq ifodalash uchungina zarurligi anglashiladi. Aytmoqchimizki, mazkur gap qurilishi bilan romanning kompozitsion qurilishida mushtaraklik bor, aniqrog`i, shu gapning qurilishi–asar kompozitsiyasining jajji maketi sifatida olinishi mumkin. Shunga ko`ra, Cho`lponning "Kecha"dagi dastlabki boblarda syujetni shiddat bilan rivojlantirib, keyin epik ko`lamni kengaytirishga harakat qilgani (shoshilmasdan hikoya qilishga o`tgani) ham mohiyat e`tibori bilan yuqoridagicha maqsad bilan izohlanishi mumkin. "Kecha"dagi dramatik harakat birligi, "Mehrobdan cha-yon"dagiga aksincha o`laroq, Zebi mingboshiga fotiha qilingach, o`ta zaiflashadi. Shu sahifalardan boshlab o`quvchi har vaqt sahnaning oldingi planida ko`rishga o`rganib qolgan Zebi orqa planga chekinadi, hatto, ko`p o`rinlarda sahnadan umuman tushib qoladi. Deylik, bir tomondan, Sultonxonning tipirchi lashlariyu Enaxonning chin dildan kuyinishlari, ikkinchi tomon-dan, katta kundoshlar boshiga to`ydan so`ng tushgan katta "tashvish" –bular bari hali-hanuz o`quvchi diqqatini Zebi taqdiriga tortib turar. Biroq Zebining "tutqanoq" kasali bois paydo bo`lgan chigalliklar to`yning beshinchi kunida Miryoqub bilan Akbaralini ko`chaga yetaklaydi-da, shu paytgacha yagona bo`lib kelgan dramatik syujet ikkiga bo`linib, tarmoqlanib ketadi. Yana takror ta`kidlaymizki, badiiy asar mohiyatini na formula va na sxema to`la ifodalay olmaydi, shunday bo`lsa-da, "Kecha"ning ichki tashkillanishini yaxshiroq tushunish maqsadida fikrlarimizni tubandagi sxema vositasida ifodalashga urinib ko`rmoqchimiz: Мирёқуб Зеби тўй суд Зеби сафар тўй Акбаралининг арафаси ўлими Акбарали

" Kecha " strukturasining o ` zagi bo ` lmish dramatik syujetning tasavvurimizdagi sxemasi – shu . To`ydan keyingi tarmoqlanishga e`tibor berilsa, Miryoqub bilan Akbaralining birga chiqib ketishiyu fahsh uyasi bo`lmish "mashhur no`mer"ga yo`l olishlari romanda boshqa shaxslar dramasini boshlash, boshqa shaxslarni oldingi planga chiqarish uchun bir vosita ekanligi anglashiladi. "Kecha"ning boshlanishida kuzatganimiz dramatik syujet uzluksizligini, makoniy o`zgarishlar asoslanganligini harakat vositasida ta`minlashga intilish bu o`rinda ham saqlab qolinadi. Romandagi X bobning aksari, XI-XII boblar to`lasicha Miryoqub dramasini yoritishga qaratilganki, uning xarakatlari syujet ko`rinishlarini bir butunlikka birlashtiradi. Cho`lponning mahorati shundaki, u maksimal susaytirilgan syujet chizig`idan shiddat bilan rivojlanuvchi boshka bir syujet yo`nalishini o`stirib chiqaradi, o`quvchi diqqat-e`tiboriyu qiziqishini unga burib yuboradi. O`z holicha nisbiy mustaqillik kasb etuvchi Miryoqub dramasining kiritilishi romanning epik ko`lamini kengaytirish yo`lidagi ilk va dadil bir qadamdir. Zero, ayni shu syujet chizig`i vositasida roman voqeligiga noyib to`ra, Sh.Xo`jayev singari asar konsepsiyasini ifodalashda benihoya muhim personajlar olib kiriladi. Cho`lponning syujet yaratish mahorati ayni shu o`rinlarda yaqqol namoyon bo`ladi. Miryoqubga ta`rif berarkan, adib uning nihoyatda serharakat, doimo ish bilan "shoshilib yuradigan" kishiligiga diqqatni qaratgan edi. Darhaqiqat, Miryoqub dramasi kechayotgan joy o`zgarishlariga bir qur nazar solinsayoq bunga amin bo`lish mumkin: mingboshi xonadoni – "mashhur no`mer" – noyib to`ra mahkamasi – no`mer – noyib to`ra uyi – Zunnunning uyi ( no`mer – Zunnunning uyi – mingboshi xonadoni – Miryoqub xonadoni – poyezd. Ko`rinadiki, joy o`zgarishlarining o`ziyoq Miryoqub dramasining nechog`li shiddat bilan rivojlanayotgani haqida tasavvur beradi. Muhimi shundaki, qahramonning tashqi harakatidagi shiddat bilan uning ruhiyatidagi jarayonlar shiddati ritmik uyg`unlik kasb etadi. Miryoqub dramasini tashkil etayotgan sahna- ko`rinishlar uning ruhiyatidagi o`zgarishlarni tasvirlash va asoslash maqsadiga buyinsundiriladi. Deylik, bir sahna-ko`rinishdan ikkinchisiga o`tiladigan bo`shliq – ya`ni, bir joydan ikkinchi joygacha bo`lgan yo`l – ko`proq qahramon ruhiyatidagi

jarayonlarning bevosita tasviri bilan to`ldiriladi. Dramaga kiritilayotgan har bir epizod qahramon ruhiyatida muayyan burilish yasaydi: Akbaralining fahsh botqog`iga botib yotishiga qarab Miryoqub o`zining undan durustroqligini his etib ovunsa, Maryam bilan uchrashuv o`zidan qoniqmaslik hissini kuchaytiradi; noyib to`ra bilan suhbat chog`ida ahvolning jiddiyligiga unchalik ishonmasa, Zunnun bilan uchrashuvi mavjud ahvolni jiddiyroq mushohada qilish zaruratini tug`diradi. Biroq bundan Miryoqub dramasiga kiritilayotgan sahna-ko`rinishlarning bari uning o`zigagina aloqador, degan xulosa kelib chiqmasligi kerak. Zero, Cho`lpon Miryoqub dramasi butunning qismi ekanligini nazardan qochirgan emas, shu bois ham kiritilayotgan epizodlarning butunga munosabati puxta o`ylangan. Masalan, adib noyib to`ra bilan bog`liq epizodlarni kiritarkan, mustamlakachilik siyosatining asl qiyofasini chizishga intiladiki, unda yetishmayotgan chizgilar keyincha sud jarayoni tasviri vositasida to`ldiriladi. YA`ni, Miryoqub dramasiga kiritilgan sahna-ko`rinishlaru tafsilotlar boshqa kompozitsion qismlar bilan uzviy gorizontal va vertikal aloqaga kirishadi. Yuzaki qaraganda uzilib qolayotgandek ko`ringan Miryoqub dramasining butunning uzviy qismiga aylanishida, bizningcha, uning rivoyaning umumiy ritmiga muvofiqligi yetakchi ahamiyat kasb etadi. Aytmoqchimizki, Zebi bilan bog`liq syujet chizig`i yo`qotgan avj pardani Miryoqub dramasi tutib qoladi. Romanga Miryoqub dramasining kiritilishi, yuqorida aytdikki, uning epik ko`lamini kengaytiradi. Epik ko`lamning kengayishi o`quvchi bungacha ko`nikib ulgurgan ritmda, qiziqarli intriga (Miryoqub – Maryam munosabati)ga ega syujet vositasida amalga oshiriladiki, bu narsa, avvalo, uning qabul qilinishini osonlashtiradi, ikkinchidan, o`quvchini yanada kengayadigan epik ko`lamdorlikni "singdirish"ga ruhan hozirlaydi. "Kecha"ning oxiriga yaqinlashilgani sari epik ko`lam yanada kengayib, asar strukturasi murakkablashib boradi. Garchi romanning XIII-XVIII boblarida uning markaziga Akbarali dramasi chiqarilsa-da, bu o`rinlarda epik rivoyaning roli sezilarli ortadi. Cho`lponning mahorati shundaki, romanda uchta shaxs dramasi mufassal ishlangan bo`lsa, ularning har biri xarakter mohiyatiga moslangan. Xususan, Miryoqub dramasi uning faol harakatiyu izlanishlari mahsuli sifatida

yuzaga keladi: voqealar personajga ta`sir qilganidek, u ham ma`lum darajada voqealarni shakllantiradi,- shu bois ham Cho`lpon voqealarni qahramoni xatti- harakatlari ritmiga muvofiq tasvirlaydi. Buning ziddi o`laroq, voqealar Akbarali dramasini keltirib chiqaradi, ya`ni, Akbaralining mustaqil harakatu iroda yo`nalishidan mahrumligi asar strukturasida ham o`z ifodasini topadi. Masalan, Qumariqdagi g`alayonga oid epizodlarni olib qaraylik: uchta epizodning bittasidagina dramatik syujet bilan uzviy bog`liqlik kuzatiladi. O`z taqdirini hal etuvchi voqealar rivojiga Akbarali ishtirokiyu ta`siri (o`z zarariga ta`siri hisob emas)ning minimumga keltirilishi yuqoridagi fikrimiz dalilidir. Shunga o`xshash holni "ichkari" hayotiga oid epizodlarda ham kuzatishimiz mumkin: Akbaralining "ichkari" hayotiga mutlaqo ta`siri yo`qdek, u bir soya kabi sudralib yurgandek taassurot qoladi kishida. Akbarali dramasi mohiyat e`tibori bilan Zebi dramasiga yaqin keladi –har ikkisi ham voqelik ummonida bir ko`pik misoli yuzadilar. Aytish kerakki, asar strukturasining murakkablashuvida "ichkari" hayotidan olingan epizodlarning ham sezilarli ta`siri bor. Bu epizodlarni uzilib qolgan Zebi syujet chizig`ining punktirlar bilan davom ettirilishi, deb tushunishimiz ham mumkin. Mazkur epizodlar o`zaro bog`lanmagani holda, Akbarali dramasi vositasida bir butunlikka birikadi: butunlik endi harakat birligi hisobiga emas, ko`proq voqealar yuz berayotgan joy birligi hisobiga ta`minlanadi. Epizodlarning harakat birligi bilan bog`lanmagani hikoya qilish vaqtini kengaytiradi: syujet vaqti qatoriga "parallel vaqt" hamda "retrospektiv vaqt" qo`shiladi. Masalan, mingboshi xonadonidagi sahna-ko`rinishlar (uning Qumariqqa borganiyu g`animlariga o`zini ko`rsatib qo`ygani haqida qoniqish bilan o`ylashi, yalla eshitish uchun Zebining uyiga kirishi) va Qumariq masjididagi ilk to`polonlarning yuz berishi bir vaqtga to`g`ri keladi. Xuddi shunga o`xshash gapni Sultonxonning ilk bor Hakimjon hujrasiga yo`l solishiyu Zebining chor-nochor mingboshiga taslim bo`lishi haqida ham aytish mumkin: ularning yuz berish vaqti ham bir, hikoya qilinish vaqti farqlanadi, xolos. Shunisi ham borki, Miryoqub safariga oid tafsilotlar bilan Akbarali dramasining ilk sahnalari ham yuz berishi jihatidan bir vaqtga to`g`ri keladi. Ikkala syujet chizig`ini bir-biriga ulashda,

ayniqsa, butunlik illyuziyasini o`quvchi nazdida tiklashda retrospektiv vaqt muhim ahamiyat kasb etadi. Miryoqubning safariga oid tafsilotlarni(ma`lumki, ular mantiqiy yakunini topmagan) bergach, Cho`lpon sahnaga Sultonxonni olib chiqadi. Sirtdan qaraganda bu o`rinda yaqqol uzilish ko`zga tashlanadi, biroq u asarning butun holicha qabul qilinishiga halal bermaydi. Gap shundaki, adib ilgariroq buning chorasini ko`rib qo`ygan. Miryoqub dramasidagi epizodlardan biri (XI bobning boshlanishi)da Hakimjon tilidan: "Aytgancha, xo`jayin-ning uchinchi xotinlari – Sultonxon ham otasinikidan kelib qolibdi. "Hamma baloni o`sha qildi" derdilar, o`zi juda bo`g`ilib, nima qilishini bilmay, o`tiradigan joy topolmay yurar ekanmish. Endi birdaniga juda boshqacha bo`lib kelibdi. "Hamma hayron", deydi. Katta kundoshlari uning bu xilda o`zgarishiga sabab topolmasdan hayron bo`lishar emish", ( degan ma`lumot beriladi. Ko`pchilikni o`ylatgan bu jumboq, tabiiyki, o`quvchini ham befarq qoldirmaydi. Zero, u Sultonxonning nimanidir rejalashtirib qo`yganini fahmlaydi, nimaligini aniq bilmagani holda taxminlar qilib ko`radi ("predvosxiheniye syujeta"), xullas, uning ongida o`ziga xos intriga–bilish, o`zini (ya`ni, taxminlarining qanchalik to`g`ri-noto`g`riligini) sinab ko`rish ishtiyoqi yuzaga keladiki, ayni shu ishtiyoq asosida butunlik tasavvuri buzilmaydi, aniqrog`i, u uzilishni sezmay qoladi. Tabiiyki, mana shu "sezilmaslik"ning o`zi katta epik asar butunligining ta`minlanganligidan dalolatdir. Aytish kerakki, XIII bobning aksari Sultonxon bilan bog`liq. Cho`lpon Sultonxonning o`tmishiga oid tafsilotlarni, roman vaqtidan biroz ilgari yuz bergan voqea-tafsilotlarni bayon qilgach, uning rejasini amalga oshirish yo`lidagi harakatlarini jonlantiradi. Shu tariqa romanga yana bir inson taqdiri, uning o`zi durust idrok etmagan fojiasi olib kiriladi. Bu fojiani idrok etishu baholash uchun o`quvchi uni butun kontekstida olib ko`rishga, Sultonxon taqdirini Xadichaxon, Poshshaxon, Zebi taqdirlariga muqoyasa etishga zarurat sezadi. Umuman, roman so`ngidagi Poshshaxonning, Razzoq so`fining xatti-harakatlari ham favquloddaki, ular o`quvchini beixtiyor ortiga o`girilishga, romanning boshlanish qismlaridan boshlab xayolida qayta tiklashga undaydi.

Badiiy asar kompozitsiyasi asardagi shakl unsurlarini badiiy mazmunni ifodalash, g`oyaviy-badiiy niyatni amalga oshi-rish uchun eng optimal tarzda uyushtira olgan-olmaganligiga qarab baholanadi. Shunga asosan dadil aytish mumkinki, Cho`lpon "Kecha" kompozitsiyasini yuksak mahorat bilan yarata bilgan. Demak,"Kecha"ning syujet-kompozitsion qurilishi yuqoridagi talablarga to`la javob berishi lozim keladi. Xo`sh, Cho`lponning g`oyaviy-badiiy niyati ijrosida asarning kompozitsiyasi qanday o`rin tutadi? Modomiki Cho`lponni roman yozishga undagan narsa ijtimoiy hayotdagi o`zgarishu hodisotlar mohiyatini bilish va shu bilish jarayonida yuzaga kelmish g`oyaviy-hissiy bahosini, dunyoyu davr konsepsiyasini ifodalash ekan, o`zimiz qo`ygan savolga shu ikki vazifani uddalashda kompozitsiya (umuman, asar strukturasi)ning rolini ko`rsatish orqaligina javob berishimiz mumkin bo`ladi. Avvalo shuki, Cho`lponning birinchi niyati romanga badiiy tadqiq uchun imkon qadar keng hayot materialining jalb etilishini taqozo qiladi. Cho`lpon yaratgan syujet esa (albatta, tarmoqlari bilan birlikda) bunga yetarli imkon yaratadi. Zero, romanning strukturaviy o`zagi, bir qarashda Zebi fojiasini ko`rsatishgagina qaratilgan syujet o`z rivoji davomida tarmoqlanib, jamiyatning turli tabaqalari–mehnatkashlaru boylar, savdogarlaru ruhoniylar, amaldorlaru chinovniklar, jadidlaru mustamlakachilar hayotini o`z atrofida uyushtiradi. O`sha syujet vositasida inqilob arafasidagi Turkiston ijtimoiy voqeligining bag`oyat keng epik panoramasi yaratiladiki, uning qat-qatida muallifning o`zini o`rtagan savollarga topgan ja-voblari botindir. "Kecha"ning syujet-kompozitsion qurilishi, ayniqsa, muallif konsepsiyasini ifodalash nuqtai nazaridan alohida diqqatga molikdir. O`quvchisini biron lahza ham nazardan qochirmagan Cho`lpon aytmoqchi bo`lgan gaplarini bosqichma-bosqich aytishga, uni zeriktirmagan va hatto o`ziga ko`p-da sezdirmagani holda fikrlarini singdirishga intiladi. Shu bois ham: 1) avvaliga dramatik syujetni shiddat bilan rivojlantiradi–o`quvchi diqqatini Zebi taqdiriga bog`lab qo`yadi; 2) bu syujet chizig`ining rivoji sustlashishi bilan e`tiborni Miryoqub dramasiga chalg`itadi–o`quvchi hali epik ko`lam kengayganini idrok qilib ulgurmagani holda uni "hazm" qila boshlaydi; 3) nihoyat, roman oxirlanishiga

yaqin uni hayot atalmish dolg`ali, murakkabligu chigalliklarga to`la bir ummonga ro`baro` qiladi. Ta`bir joiz bo`lsa, "Kecha"ning strukturaviy tashkillanishini tog`lardan shiddat bilan oqib kelayotgan daryoning vodiyga yetgach yoyilib, sokin oqishiga, uning o`quvchisini bexos shu daryoga tushib ketgan odamga o`xshatgimiz keladi. Shiddatli oqimga tushganida o`zini tamomila uning izmiga topshirgan odam oqim sustlashganidagina atrofga alanglashga, nima bo`lgani haqida ozmi-ko`pmi o`ylashga imkon topar...boshqa birovi suvdan amallab chiqqachgina, qirg`oqda titrab-qaqshab o`tirganida o`ylay olar. Shunga o`xshash, "Ke-cha"ning o`quvchisi ham roman oxirlay boshlaganda ortiga o`gi-riladi. Zero, ayni shu o`rinlarda roman strukturasining mu-rakkablashuvi – doim ham izchil tadrijiylikda bog`lanmagan, turli makon va zamonda kechayotgan voqealar mohiyatini tushunish istagi o`quvchi uchun ehtiyojga aylanadi. Shu ehtiyojni qon- dirishga intilgan o`quvchi ongida endi ilgarigidek Zebi bilan bog`liq voqealar silsilasigina emas–butun romanning badiiy voqeligi suratlanadi. Cho`lpon hikoyalari strukturasiga to`xtalganimizda ularda badiiy konsepsiyaning ifodalanishida kompozitsiya ("kompozitsion tafakkur")ning roli sezilarli ortganiga e`tiborni qaratgan edik. Yuqoridagi mulohazalarimizdan ayni shu narsa "Kecha"ga ham xosligi anglashiladi. E`tiborli tomoni shuki, bu xususiyat ko`proq adibning "obyektiv" tasvir yo`sinidan borilgan asarlariga xosdir. Ilgari aytganimizdek, Cho`lpon uchun asarda tasvirlanayotgan narsa emas, uning vositasida ifodalanayotgan narsa (ya`ni, tasvirlanayotgan voqea-hodisalarning tematik aspekti) muhimroq ko`rinadi. Ko`ramizki, bu o`rinda ikkita bir-biriga tamomila zid maqsad yondosh kelayotir: bir tomondan, adib imkon qadar xolis kuzatuvchi mavqeida turmoqchi; ikkinchi tomondan, o`quvchisiga asarning mazmun-mohiyati o`zi xohlagandek singdirilishini istaydi. Ayni shu ziddiyat konsepsiyaning ifodalanishida kompozitsiyaning roli kuchayishiga olib keladi. Aytmoqchimizki, muallifning voqea-hodisalarga aralashuvining minimumga keltirilishi barobari o`sha voqealar(tafsilot va detallar)ning asarda joylashtirilishi muhim ahamiyat kasb eta boradi. Bu esa asar badiiy voqeligi muallif subyekti orqaligina akslanishining yaqqol dalilidir. Tabiiyki, asarning bu xil tashkillanishi

uni tushunishning psixologik mexanizmlariga ham muayyan o`zgarishlar kiritilishini taqozo qiladi. YA`ni, "xolis kuzatuvchi" mavqeida turgan muallifning konsepsiyasini anglash uchun o`quvchi ham "xolis o`quvchi" mavqeida tura olishi zarur. Aks holda, u asar badiiy voqeligida ajoyibxonaga kirgan bola misoli bo`lib qoladi: voqealar shiddatiga, kutilmagan buri-lishlarga maftun bo`ladi, qahramonlar bilan birga turfa hislarni boshdan kechiradi, ( biroq asarni butun holicha "hazm" qilishga yaramaydi. Bolakay ajoyibxonadan chiqqach murg`ak xayolida uzuk- yuluq xotiralargina qolganidek, bu xil o`quvchi xayolida ham asardan epizodlargina muhrlanib qoladi. YA`ni, o`qish jarayonida bu xil o`quvchi muallif bilan muloqotga kirisholmaydi, demakki, chinakam badiiy o`qish jarayoni amalga oshmaydi. Shu bois ham, avvalgi bobda aytganimizdek, "Kecha"da syujet qurilishining "niqoblanish" vositalaridan biriga aylanishi mumkin bo`ladi. Ayni paytda, adib XOS O`QUVCHIsining o`zini anglay olishini ham, dardlarini hammaning oldiga to`kib solarkan, faqat ayrimlargina o`ziga chinakam hamdard bo`la olishligini ham yurakdan his etganki, uni ijodiy jaso-ratga undagan muhim omillardan biri shu bo`lsa, ehtimol. "Kecha" romanidagi syujet qurilishining o`ziga xosligini o`rganar ekanmiz, adibning bu boradagi mahoratini ochib berish maqsadi bilangina cheklanib qolmadik. Biz bu o`rinda romanning yaratilish motivlari, asar poetikasining o`ziga xosligi haqida bungacha bildirilgan fikrlarni syujetni o`rganish vositasida asoslashga intildik. Qo`yilgan masalani tadqiq etish asosida tubandagi asosiy xulosalarni qayd etish mumkin: 1. "Kecha" romanida syujet ko`zlangan g`oyaviy-badiiy niyat -asarda qo`yilgan muammolarni badiiy tadqiq etish va badiiy konsepsiyani ifodalashga optimal imkoniyat bera oladigan tarzda qurilganki, bu adibning yuksak mahoratidan dalolatdir. Cho`lpon syujetni dramatik harakat asosida shiddat bilan rivojlantirish, makoniy va zamoniy o`zgarishlar asoslanganligini harakat birligi vositasida ta`minlash, syujet epizodlarini "tejash" prinsipi asosida bog`lash, kompozitsion vaqtni retrospektiv va parallel vaqtlar hisobiga kengaytirish kabi bir qator adabiyotimiz uchun novatorona usullarni muvaffaqiyatli tajriba qildi. Syujet chiziqlari ularning markazida turgan qahramonlar xarakteriga monand ishlangani,

asar strukturasida rivoya, tavsif, harakat va dialogning zarur nisbatlarda uyg`unlashtirilgani, rivoya ritmining monotonlashuviga yo`l qo`yilmagani romanning badiiy jozibasini, estetik ta`sir kuchini oshirgan. 2. "Kecha"da obyektiv tasvir yo`lidan borilgani uchun ham badiiy muloqotda muallif faolligini ta`minlashda, asarning o`quvchi tomonidan qabul qilinishini boshqarishda uning syujet-kompozitsion qurilishi muhim ahamiyat kasb etadi. Shunisi bor-ki, roman syujeti muallif konsepsiyasining ifodalanishida ham, pardalanishida ham birdek muhimdir. Voqealarning shiddat bilan rivojlantirilishiyu syujetning qiziqarli intrigalarga boyligi tub ma`noni muayyan tayyorgarlikka ega bo`lgan xos o`quvchininggina anglashiga imkon qoldiradi. YA`ni, Cho`lpon g`oyaviy-badiiy niyat ijrosi yo`lida badiiy asarni qabul qilish jarayonining psixologik xususiyatlarini e`tiborda tutgan, ulardan foydalana bilgan.

O'xshashlar

«Kecha» ning kompozitsion butunligi masalasiga doir

She’riyatda syujet kompozitsiya badiiy-tasviriy vositalar

Badiiy asar haqida

Cho`lpon kichik nasriy asarlarining janr xususiyatlari

Kecha romanining poetik xususiyatlari