«Kecha» ning kompozitsion butunligi masalasiga doir - Adabiyot - Referatlar

«Kecha» ning kompozitsion butunligi masalasiga doir

Yuklangan vaqt:

10.09.2022

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

2098 KB

Ko'chirib olish

«Kecha» ning kompozitsion butunligi masalasiga doir Adabiyotshunos M. Qo`shjonov Cho`lpon romanini "O`tgan kunlar", "Mehrobdan chayon", "Qutlug` qon", "Sarob", "Diyonat", "Yulduzli tunlar" kabi romanlarga qiyoslash asosida uning kompozitsion jihatdan "biroz tarqoq asar"ligini ta`kidlaydi. Olimning fikricha, qiyos uchun olingan romanlarni "badiiyat jihatidan boshqalarga saboq bo`larli" qilgan muhim xususiyat shuki, ularda "syujetni boshqarib boradigan, adabiyotshunoslikda "bosh" so`zi qo`shib aytiladigan qahramon mavjud. Bu qahramonlar yuqorida zikr etilgan asarlarning barcha qismlari, katta- kichik barcha obrazlarini, manzaralarni bir ma`no atrofida jipslashtiradi. Tahlil qilib ularga baho berishda ko`proq shu jipslashishga, birlikka e`tibor qilinadi. Bu ko`p yozuvchilarga xos san`atdir. Badiiyatning shu talabi nuqtai nazaridan "Kecha va kunduz"ga nazar tashlaydigan bo`lsak, unda biroz boshqacha manzarani ko`ramiz. Romanning boshidan oxirigacha hamma qismlarni va obrazlarini bir-biriga bog`lab turgan yagona obraz o`rni ancha zaif". Avvalo shuni aytish kerakki, M.Qo`shjonov fikrlari "Kecha"ning qiyos uchun olingan romanlar fonida alohida ajralib turishini yana bir karra tasdiqlaydi. Biroq olimning "Kecha" kompozitsion jihatdan tarqoq asar, degan xulosasi, bizningcha, bahstalabdir. Zero, avvalgi bobda ko`rdikki, "Kecha" ning syujet qurilishida uchta obraz galma- galdan markazga chiqariladi va o`sha gal yetgan obrazga "syujetni boshqarib boradigan" bosh qahramon funksiyasi yuklanadi. Demak, bu o`rinda asar qismlari va katta-kichik obrazlarning jipslashishida yagona obraz o`rni zaifligi haqida emas, jipslashtirishning o`zgacha yo`li haqida gap borgani ma`qulroq bo`ladi. O`ylashimizcha, "Kecha"ning ayni shu xil qurilishi uning janr xususiyatlari, muallifning g`oyaviy-badiiy niyatiyu uni ijro etish imkoniyatlarining cheklangani, adibning dunyoqarashiyu asar yozilgan paytdagi ahvol-ruhiyasi kabi qator omillar bilan taqozo qilingan. Fikrimizni oydinlashtirish uchun "Kecha"ni yuqorida zikr etilgan romanlar fonida ko`zdan kechirganimiz qulay ko`rinadi. Cho`lpon romanining syujet-kompozitsion qurilishiga ko`ra "Mehrobdan chayon"ga yaqinligini aytganimizda har ikki romanda ham dramatik unsurlar salmoqdorligini e`tiborda tutgandik. Endi esa ikkala roman qurilishidagi ilgari

aytilgan farqli jihatlarga yana bir muhim farqni qo`shish lozimki, bu ularning epik qamrov ko`lami bilan bog`liq farqlardir. A. Qodiriy romani markazida asosan bitta shaxs dramasi (biz Ra`no dramasi, deyishdan tiyilamiz, chunki u ixtiyorini Anvarga topshirdi: Ra`no dramasi Anvar dramasining ichki unsuriga aylanib ketdi) yotadi. Ilgari aytganimizdek romanning 45-bobiga qadar berilgan tafsilotu ko`rinishlar asosiy konflikt (Anvar va muhit ziddiyatini harakatga keltirishga, tasvirlanajak voqea-hodisalarning asoslanishiga xizmat qiladi. Ayni shu narsa, ma`lumki, adabiyotshunosligimizda "Mehrobdan chayon"ning badiiy kamchiligi sifatida baholanadi. Xususan, adabiyotshunos A.Rahimov: "Mehrobdan chayon" romanidagi qahramonning tarixini keng ko`lamda berishga intilish esa yozuvchini jiddiy muvaffaqiyatsizlikka olib keldi. Ayni zamonda, xuddi shu o`rinlar romanning badiiy jihatdan eng nochor sahifalari ham bo`lib qoldi", ( deb yozadi. Albatta, romanning bu o`rinlarida ham mohir san`atkor qalami sezilib turadi. Biroq, aytish kerakki, mazkur o`rinlarni butun kontekstida olib qaralsa, A.Rahimov bergan bahosida umuman haqligini tan olishga to`g`ri keladi. Darhaqiqat, A.Qodiriy romani boshlanishida berilgan Solih maxdum, Abdurahmon domla o`tmishiga oid tafsilotlar birmuncha ortiqchadek taassurot qoldiradi. Sababki, adib asarda mazkur qahramonlar dramasini to`laqonli yoritish maqsadini ko`zlamagan, natijada bu tafsilotlar ko`proq motivirovka maqsadigagina xizmat qiladi. Aytmoqchimizki, asosan motivirovka maqsadiga xizmat qiluvchi tafsilotlar o`zgacharoq yo`sinda (ya`ni, asar strukturasini rivoya bilan o`ta og`irlashtirmagan, uni qismlarga teng taqsimlagan holda) berilishi asarni shakl jihatidan sayqallashi mumkin bo`lur edi. A.Qodiriydan farq qilaroq, Cho`lpon o`tmishi va turmush tarzi haqidagi tafsilotlarga keng o`rin bergan qahramonlar (Razzoq so`fi, Akbarali, Miryoqub) dramasini to`laqonli badiiy talqin qilishga intiladi. Hatijada romanda ishlangan taqdirlar o`z holicha mustaqil qimmatga ega bo`lganlari holda bir- birlarini to`ldiradi, o`quvchi ko`z o`ngida yaxlit butunlik – inqilob arafasidagi Turkiston ijtimoiy voqeligini suvratlantiradi. Aytish mumkinki, A.Qodiriy qahramon dramasi vositasida shaxs erki masalasini badiiy tadqiq etsa, Cho`lpon qahramonlar dramalari vositasida millat taqdiri, yurtining ijtimoiy-tarixiy

taraqqiyoti masalakarini badiiy tadqiq etadi. Tabiiyki, badiiy niyatning ijrosi Cho`lponning bitta markaziy obraz tegrasida o`ralashib qolmasligini taqozo qiladi. Demak, Cho`lpon romanida yagona obraz o`rni zaifligi, avvalo, asar problematikasi va uning janr xususiyati(ijtimoiy-psixologik roman) bilan izohlanishi mumkin. Shu o`rinda masalaning boshqa bir muhim jihatiga e`tiborni tortgimiz keladi. A.Qodiriy romanlarida qo`yilgan problemani badiiy tadqiq etish, konsepsiyani ifodalash uchun markazga muallif idealiga mos qahramonlar (Otabek va Anvar) chiqariladi. Xuddi shunga o`xshash holni Oybekning "Qutlug` qon" romanida ham kuzatishimiz mumkin. Bularning aksi o`laroq, A.Qahhorning "Sarob" romani markaziga muallif idealiga zid qahramon chiqariladi. Ya`ni, A.Qodiriy bilan Oybek qahramonlari yashagan ijtimoiy tuzumni g`oyaviy-hissiy inkor etganlari holda ularning o`zlarini tasdiqlaydilar. A.Qahhor esa qahramoni va u yashagan mikromuhitni inkor etish orqali mavjud ijtimoiy tuzumni tasdiqlash yo`lidan boradi. Tabiiyki, Cho`lpon "Kecha" markazida o`z idealiga mos qahramonni harakatlantirish imkonidan mahrum(bunga amin bo`lish uchun tanqidchilikning Sh.Xo`jayev obraziga nisbattan e`tirozlarini eslash kifoya) edi. Shu bois ham u tanlagan yo`l yuqoridagi romanlarda kuzatilgandan o`zgacharoq: ijtimoiy tuzumni g`oyaviy-hissiy inkor etishi jihatidan "Kecha" A.Qodiriy va Oybek romanlariga, qahramonlarni inkor qilishi jihatidan "Sarob" ga yaqinlashadi. Shu mulohazalarga tayanib takror aytamizki, "Kecha"da muallif idealiga mos qahramon mavjud emas (adib idealiga yaqinlashish tomon yuz burgan Miryoqub bor, xolos), Zebini bu maqomga ko`tarishga urinish esa yanglishdir. Yuqoridagi qiyos uchun olingan romanlar aktual mazmunni ifodalash yo`sini jihatidan-da jiddiy farqlanadilar. Xususan, A.Qodiriy o`z romanlarida o`tmish mavzusini qalamga oladi-da zamonasi uchun aktual mazmunni metaforik yo`sinda (masalan, yurt o`tmishidagi "qipchoq-qorachopon" bo`linishi chorizm istibdodiga keng yo`l ochib bergani tasvirlanadi, zamonasidagi "oq-qizil" bo`linishi istibdod umrini uzaytirishi mumkinligidan bashorat qilinadi. Zero, adibning Otabek avlodlaridan biri sho`ro idoralarida mas`ul xodimligiyu ikkinchisining bosmachilar

orasida ekanligini xabar qilishi bejiz emas, bu aktual mazmunga bir ishoradir.) ifodalaydi. Ravshanki, A.Qodiriydan farqli o`laroq, Oybek bilan A.Qahhor konsepsiyalarini oshkor ifodalash imkoniga ega edilar. Ilgariaytganimizdek, Cho`lpon qalamga olgan mavzu asar yozilgan davrda benihoya aktuallashgan, boz ustiga, u ifodalamoqchi bo`lgan konsepsiya Oybek konsepsiyasidan o`zgacha (ya`ni, rasmiy nuqtai nazarga zid) edi. Shunga ko`ra, Cho`lpon romanida "obyektiv" tasvir manerasini tanlaydi: "Kecha"da voqelik ko`proq plastik jonlantiriladi, romanning dramaga yaqinlashishi kuzatiladi. Ma`lumki, dramada dunyo obrazi (obyekt) plastik jonlantirilgani holda uning yaratuvchisi (subyekt) gavdalanmaydi, ( subyekt obyektga singdirib yuboriladi. "Kecha"da ham shunga o`xshash holga duch kelamizki, muallif konsepsiyasi yaxlit dunyo obrazi (roman badiiy voqeligi) vositasida ifodalanadi (bu o`rinda "Kecha"da avtor va roviy pozitsiyalarining har vaqt ham mos emasligini e`tiborda tutamizki, buni qahramonlarga munosobat misolida kuzatdik). Ya`ni, qiyos uchun olingan romanlarda badiiy konsepsiyaning asosiy ifodalovchisi bosh qahramon (shunga ko`ra uning konkret roman strukturasidagi o`rni ham keng) bo`lsa, "Kecha"da bu hol kuzatilmaydi (albatta, bunda "Kecha" dilogiyaning bitta qismigina ekanligining ham muayyan ta`siri borki, bu haqda quyiroqda to`xtalamiz). Shu jihatdan qaralsa, M.Ko`shjonov: "Romanda obrazlar, voqealar ijtimoiy hayot tasviridan kelib chiqadigan ma`no tufayli birlashadilar", ( deganida to`la haqdir. Biroq hurmatli olimimiz buni e`tirof etgani holda "Kecha"ni kompozitsion jihatdan tarqoq deb baholaydiki, bu, bizningcha, munaqqid qarashlarida ichki ziddiyatni keltirib chiqaradi. Shunga qaramasdan, M.Ko`shjonov maqola nihoyasida "O`tgan kunlar" tipidagi asarlardan kelib chiqadigan ma`noni "katta xarsang"ga mengzaydi-da: "Kecha va kunduz"da esa adib obraz va voqealardan ma`no xarsanglari yaratib, ularni bir joyga yig`adi va yig`ini kitobxonda beqiyos hayrat hissini uyg`otadiki, bu hayratning qudrati "O`tgan kunlar"ga nisbattan paydo bo`la-digan hayratdan hech ham kam emas", ( degan muhim va, bizningcha, adolatli xulosaga keladi. Bizningcha, M.Qo`shjonovning Cho`lpon romanida obrazlar va voqealarni "ma`no" birlashtiradi, degan fikrini rivojlantirsak, asarning o`ziga xosligi yanada

yorqinroq namoyon bo`ladigan ko`rinadi. Bunga jazm qilarkanmiz, biz "ijtimoiy hayot tasviridan kelib chiqayotgan ma`no"ni asar konsepsiyasi deb olamiz. Roman epik hodisa bo`lgani holda undagi biz uchun eng muhim jihatlardan biri subyektiv ibtido (ya`ni, asarda tasvirlangan narsaning o`zigina emas )dir desak, yanglishmagan bo`lib chiqamiz. Zero, roman ijodkor tomonidan ko`rilgan, idrok etilgan va qayta yaratilgan borliqdirki, unda muallifning o`zi yashagan yoki asarda aks ettirilgan davr (jamiyat va inson)ni qanday tushunganiyu baholagani – dunyoyu davr konsepsiyasi o`z ifodasini topadi. Avvalroq aytdikki, klassik tushunchadagi roman ijtimoiy-shaxsiy ehtiyoj mahsulidir. Bu ehtiyoj esa ijodkor shaxsning jamiyat bilan ziddiyatidan yuzaga keladi, ya`ni roman o`z hayot yo`lida chigal muammolarga duch kelgan ijodkorning "ziddiyatli holatni adabiy yo`l bilan yechishga urinishi"dir. Mazkur ehtiyojni qondirish uchun ijodkorning hayot materiali(dispozitsiya)ni badiiy idrok etishiyu ideal asosida qayta ishlab badiiy reallik(kompozitsiya)ka aylantirishi taqozo qilinadi. Voqelik bilan muntazam muloqot asosida amalga oshgan ijodiy jarayon (badiiy tafakkur) asar strukturasida muhrlansa, muallif anglagan haqiqatlar asar butunligi(sistema)da o`z ifodasini topadi. Modomiki romanning badiiy voqeligi muallif ko`zi bilan ko`rilgan va ideal asosida qayta yarailgan borliq ekan, u qanchalik obyektiv tasvirlanmasin, bari-bir ijodkor subyektini o`zida aks ettiraveradi. Zero, muallif subyekti roman situatsiyasidayoq, ya`ni unda personajlarning joylashtirilishiyu har birining asar voqeligida tutgan mavqeidayoq ko`zga tashlanadi. Bunga amin bo`lish uchun "Kecha" bilan "Qutlug` qon"ga sirtdangina bir qur nazar tashlash kifoya. Har ikki romanda ham inqilob arafasidagi Turkiston voqeligi qalamga olingani holda ularda yaratilgan badiiy voqelik bir-biridan tubdan farqlanadi. Sababki, har ikki romanda mualliflar o`zicha ko`rgan va o`zicha anglagan dunyoni akslantirganlarki, ulardan birining markaziga Akbarali–Miryoqub munosabatlari, ikkin-chisining markaziga Yo`lchi ( Mirzakarimboy ziddiyatlari chiqariladi. Demak, har qanday romandagi obrazlar sistemasi muallif konsepsiyasiga mos holda tashkillanadi, deyishga to`la asos mavjud. Adabiyotshunoslikda "obrazlar sistemasi" degan atama qo`llanadiki, bu tushuncha mohiyatiga to`laligicha mos istilohdir. Zero, roman voqeligiga

kiritilayotgan har bir personaj turli iplar (goho yo`g`on, goho ko`zga ko`rinar- ko`rinmas) bilan bog`lanadi, muallifning g`oyaviy-badiiy niyati ijrosiga, konsepsiyaning ifodalanishiga xizmat qiladi. Ya`ni, romandagi har bir unsur, jumladan, xar bir personaj har vaqt yagona markazga intiladi ("sentrostremitelnost" ( Zatonskiy)ki, o`sha markaz sifatida muallif konsepsiyasini ko`rsatish mumkin. Yuqoridagi mulohazalarimizdan ayon bo`ladiki, muallif konsepsiyasini bitta-ikkita obrazgina (albatta, ularning roli katta bo`lishini inkor etmaymiz) emas, asarning badiiy voqeligi–unda yaratilgan yaxlit dunyo obrazi ifodalar ekan. Shunga ko`ra, asar strukturasidagi har qaysi obrazning bunda muayyan roli bor, zero, dunyo obrazi shu katta-kichik obrazlar tashkil qilayotgan butunlikdir. "Kecha"dagi obrazlar tizimining tashkillanishini, bizningcha, Quyosh sistemasiga mengzagan holda tushunishimiz qulayroq ko`rinadi. Quyosh sistemasi markazida Quyoshning o`zi turishi hamda o`z atrofidagi sayyoralaru ularning tegrasidagi yo`ldoshlarining joylashishiyu harakatini belgilashi sizga ma`lum. Shunga o`xshash, "Kecha"dagi obrazlar tizimi markazida ham dunyo haqida o`zida muayyan konsepsiyani hosil qilish va uni ifodalashga intilayotgan shaxs – muallif turadi. Ma`lumingizki, sayyoralar Quyoshning va o`zlarining tortish kuchlari nisbatiga, katta-kichikligiga bog`liq holda Quyosh atrofida joylashadilar, muayyan doirada aylanadilar. Bizningcha, mohiyat e`tibori bilan "Kecha"dagi qahramonlarning roman voqeligida joylashishi ham shu prinsipga o`xshash: "quyosh"ga eng yaqin sayyora – Zebi, keyin – Akbarali, keyin ( Miryoqub. Ma`lumki, katta sayyoralar Quyoshdan uzoq joylashadilar, tortish kuchlarining kattaligidan ular sistemadagi boshqa unsurlarning joylashishiyu harakatini belgilashda, tizimning muvozanatini saqlashda, xullas, –sistemaning butunligini ta`minlashda muhim ahamiyatga egalar. Shunga o`xshash, "Kecha" voqeligida Miryoqub obrazi ham Akbaralining va Zebining taqdirini belgilashda jiddiy o`rin tutadi. Ayni paytda, eng chetdagi orbitada harakat qilgani uchun ham obrazlar tizimining butunligini ta`minlashda, dunyo obrazining konturlarini belgilashda yetakchilik qiladi. Quyoshning sayyoralari tegrasida yo`ldoshlar bo`lganidek, "Kecha"ning yetakchi qahramonlari tevaragida ham yo`ldosh personajlar harakatlanadi. Shunisi

e`tiborliki, yo`ldoshlar-ning joylashishida ham sayyoralarning joylashishida kuzatilgan prinsip amal qiladi. Ya`ni, yo`ldosh qanchalik katta va tortish kuchi yuqori bo`lsa, uning joylashishi Quyoshga yaqinroq, tabiiy-ki, boshqa yo`ldoshlarga nisbatan sayyoradan uzoqroq bo`ladi. Bu xilda joylashgan yo`ldosh, tabiiyki, sistemadagi muvozanatni saqlash, butunlikni ta`minlash(masalan, Yerning yo`ldoshi bo`lmish Oy massasiyu tortish kuchi bilan Venera va Merkuriy sayyoralariga muayyan ta`sir ko`rsatadi)da o`z holicha ham muhim ahamiyat kasb etadi. Ko`ramizki, bu o`rinda sistema ichida mikrosistema yuzaga kelayotganiga guvoh bo`layotirmiz. Bizningcha, shunga o`xshash holni "Kecha" strukturasida ham kuzatish mumkinki, unda uchta mikrosistema mavjud. Masalan, Zebi va uning tevaragida aylanuvchi personajlar tashkil qilayotgan mikrosistemani olaylik. Markazida Zebi turgan mazkur mikrosistemaning chekka orbitasida Razzoq so`fi tursa, oraliqda Qurvonbibi, Saltanat, Enaxon, O`lmasjon kabi qator personajlar harakatlanadi. E`tiborli jihati shundaki, romanning boshlanishida yaxlitlashgan mazkur mikrosistemada muvozanat turg`un emasdi: uning chekka orbitasida harakatlangan yo`ldosh – Razzoq so`fining sayyoraga bog`lanishi kuchsiz edi. Xuddi shunday gapni markazida Akbarali turgan mikrosistemaning chekka orbitasida harakatlangan Miryoqub haqida ham aytish mumkin. Har ikki sistemaning ichki ziddiyatlari ikkalasining o`zaro to`qnashuvga olib keladiki, natijada muvozanat buzilib, sifat jihatidan jiddiy o`zgarishlar yuzaga keladi: Zebi mikrosistemasi parokanda bo`lib, o`zi Akbaralining yo`ldoshiga aylanadi; Akbaralining eng katta yo`ldoshi bo`lmish Miryoqub tortish kuchini yengib, o`zi yangi mik- rosistemani shaklantira boshlaydi. Roman voqeligida kuzatil-ganga monand sifat o`zgarishlari Quyosh sistemasida milliard yillar mobaynida bir boragina kuzatilishi mumkinligi tayin gap. Ayni paytda, Quyosh sistemasiga o`xshagan sistemalardan ming-minglabini bag`riga jo aylagan cheksiz KOINOTda bu xil o`zgarishlar har lahza sodir bo`lib turishi, olam har lahzada yangi bir sifat ko`rinishini kasb etib turishi ham tasavvurimizga sig`adi, albatta. Shunga o`xshash, real hayotda ham ming-minglab sistemalar mavjuddirki, ularning biri ikkinchisining unsuriga aylangani(deylik,Cho`lpon Zebi mikrosistemasining

elementi sifatida olgan personajlarning har biri o`z holicha boshqa mikrosistemani hosil qilaveradi, ayni paytda, bu mikrosistemalarning bari butunicha yuqoriroq sistemalarning unsuri bo`lib qoladi) holda SISTEMA tobora kattarib boraveradi. Shu mulohazadan turtki olsak, Cho`lpon "Kecha"da inqilob arafasidagi Turkiston voqeligini aks ettiradi, degan da`vomizda shartlilik ulushi ko`proqligi, an`ana inersiyasi bilan shunday deyayotganimiz anglashiladi. Zero, Cho`lpon romanidagi badiiy voqelik real voqelikning oddiygina aksi emas, u adibning dunyoni anglash yo`lidagi izlanishlari mahsuli sifatida yuzaga kelgan, yaxlit ma`no asosida anglangan mohiyatning modelidir. Ya`ni, roman badiiy voqeligi BUTUN(real voqelik)ning ijodkor tomonidan ko`rilgan va sistem butunlik holiga keltirilgan bo`lagidirki, u o`zida (albatta, ijodkor nuqtai nazaridan) BUTUNning mazmun- mohiyatini mujassam etadi. Mazkur mulohazalarga tayangan holda nazarimizda muhim ko`ringan ikkita xulosani qayd etib o`tishni lozim hisoblaymiz: –birinchidan, chinakam ijtimoiy-shaxsiy ehtiyoj mahsuli sifatida dunyoga kelgan roman badiiy voqeligini real voqelikka zid, deyishlik maqbul emas. Zero, bunday da`vo bilan chiqqan holda ijodkor yaratgan badiiy voqelikni real voqelikka emas, ko`proq o`zimiz o`z nuqtai nazarimizdan va o`zga ma`no asosida ko`rgan voqelikka qiyoslagan bo`lib chiqamiz. Masalan, Cho`lpon va Oybek romanlarida yaratilgan badiiy voqelik bir-birdan keskin farqlanadi, biroq har ikki adib uchun ham o`zi yaratgan badiiy voqelik real voqelikdan-da realroq, buni tan olmaslik ijod va fikr erkinligini tan olmaslikka olib keladi; –ikkinchidan, "Kecha" romanining kompozitsion butunligini birinchi galda muallif konsepsiyasi belgilaydi. Modomiki asarni sistem butunlik sifatida tushunar ekanmiz, o`sha butunlikni tashkil etayotgan har bir unsur konsepsiyani shakl- lantirish va ifodalashda muayyan funksiyani bajarishini e`ti-borda tutgan holda uning boshqa unsurlar bilan bevosita va bilvosita aloqalarini diqqat bilan o`rganishimizga to`g`ri keladi. Bizningcha, M.Qo`shjonov maqolasida "Kecha"ning kompozi-sion butunligi ikki jihatdan yondoshgan holda baholanadiki, natijada ichki ziddiyat yuzaga keladi. Munaqqid "Kecha" ga markazida yagona obraz turgan roman mezonlari bilan

yondoshganida: "...unda "O`tgan kunlar"dagidek asar boshidan to oxirigacha boradigan bitta yoki ikkita obraz qismati turmaydi. Undagi obrazlar o`ta rang- barang. Zebi, O`lmas, Miryoqub, Akbarali mingboshi, noyib to`ralar o`zlarining xatti-harakatlari bilan bir nuqtaga jamuljam bo`ladigan obrazlar emas. Voqealar tartibotida ham bog`lanish yetarlidek ko`rinmaydi. Mariya obrazining taqdiri bevosita Zebi obrazining qismati bilan bog`liq emas. Noyib to`ra bilan Razzoq so`fi obrazlari orasida bevosita bog`liqlik yo`q. Zunnun obrazining romanning bosh yo`nalishida ishtiroki nihoyatda kam", – degan mulohazalardan kelib chiqib asarning kompozitsion jihatdan biroz tarqoqligini ta`kidlasa, "ijtimoiy hayot tasviridan kelib chiqayotgan ma`no" jihatidan yondoshganida yuksak baholaydi. Hartugul, maqolani o`qiganda "Kecha" shakl jihatidan birmuncha bo`sh bo`lsa-da, undagi ijtimoiy hayot tasviridan kelib chiqayotgan ma`no tufayligina qimmatli ekan-da, degan taassurot qoladi kishida. Holbuki, romanning mazmunan qimmatli ekanligini e`tirof etarkanmiz, o`sha mazmunni ifodalayotgan shaklni ham mutanosib baholashga to`g`ri keladiki, "Kecha"da har ikki jihat bir-biriga munosibdir. Fikrimizni dalillash uchun, avvalo, "Kecha"dagi voqea-larning o`zaro bog`lanishiga qisqacha to`xtalib o`tish joiz. Ilgari aytdikki, roman strukturasining o`zagini markazida Zebi turgan syujet chizig`i tashkil qiladi. Biroq mazkur syujet voqealari Zebi xarakterini ochishgagina emas, ko`proq asarga boshqa shaxslar dramasini olib kirishga xizmat qiladi. Shu jihatdan "Mehrobdan chayon"ga nazar solinsa, undagi syujet voqealari yagona maqsad – qahramon dramasini yoritishga qaratilgani ko`riladi. Bizningcha, "Kecha" epik ko`lamdorligi jihatidan "Mehrobdan chayon"ga nisbatan ustunroq ekani shubha uyg`otmaydi. Epik ko`lamning kengayishi esa, tabiiyki, qalamga olingan voqealarning barini bevosita aloqada talqin qilish imkonini cheklaydi. Masalan, "O`tgan kunlar"dagi epik ko`lamning tarixiy jarayon tasviri hisobiga kengaytirilishi (ayniqsa, uchinchi bo`limda) ham voqealar orasidagi bilvosita aloqadorlikni keltirib chiqaradi. "O`tgan kunlar"da ikkala syujet yo`nalishini Yusufbek hoji birlashtirib tursa, "Kecha"dagi voqealarning bilvosita aloqadorligi ham markaziy personajlarning

o`zaro bog`liqligi hisobiga ta`minlanadi. "O`tgan kunlar"da tarixiy voqealar tasviri ikki o`rinda ("Musulmonqul" va "Qipchoqqa qirg`in" boblarida) asosiy syujet chizig`i bilan kesishsa ham, ulardan birinchisigina asosiy syujet voqealari rivojiga jiddiy ta`sir qiladi, xolos. Ya`ni, A.Qodiriy romanida ancha keng o`rin berilgan tarixiy voqealar tasvirining asosiy syujet chizig`iga bog`lanishi shakl nuqtai nazaridan judayla mustahkam emas, biroq mazmun nuqtai nazaridan bu ikki yo`nalish uzviy bog`lanib ketadi. Zero, mazkur ikki yo`nalishning mazmuniy aloqalari voqealarning yuz berish sabablarini, qahramonlarning fe`l-atvoriyu xatti- harakatlarini asoslaydi, adibga qahramonlari duch kelgan oilaviy-maishiy muammolarni dolzarb ijtimoiy muammo maqomiga ko`tarishu umuminsoniy qadriyatlar nuqtai nazaridan talqin qilish imkonini beradi. O`ylashimizcha, "Kecha"dagi shaklan markaziy personajlarning o`zaro aloqalari tufayligina bog`langan voqealarning mazmuniy aloqalariga diqqat kilinsa, ular orasida syujetda o`z ifodasini topmagan sabab-natija munosabatlarini ilg`ash mumkin bo`ladi. Masalan, to`ydan keyingi voqealarga bir qur nazar tashlaylik: Zebining mingboshiga nisbatan dahshatga omixta nafrati Miryoqubning "otaxoni"ga munosabatidagi ziddiyatlarni kuchaytirmaydimi?! Ayni shu voqea alamzada Sultonxonni Hakimjon huj-rasiga boshlamadimi?! Sultonxonning beparvoligiyu Zebining taqdirga tan bergani Poshshaxonni qotillikka undamadimi?!.. Tabiiyki, bu xil mazmuniy aloqadorlik deyarli barcha voqealar orasida mavjudki, mazmuniy jihatdan voqealar bir-birini to`ldiradi, izohlaydi, asoslaydi. Biroq, A.Qodiriydan farq qilaroq, Cho`lpon roman syujetini bitta qahramon tegrasida uyushtirmagan, baski, voqealarning izchil davriy tadrijiylik (ya`ni, bunday romanda "parallel" va "retrospektiv" vaqtning paydo bo`lishi muqarrar)da yoki sabab-natija munosabati asosida batartib joylashtirish imkoniyati cheklangan. Shunga qaramasdan, Cho`lpon qahramonlarini galma-galdan syujet markaziga chiqarish orqali mazkur imkoniyatni birmuncha kengaytirishga muvaffaq bo`lolgan. Shunga o`xshash aloqalar asar personajlari orasida ham mavjudki, bunga mikrosistema haqida gapirganda qisman to`xtaldik. Aytish kerakki, asar personajlari o`zlarining strukturaviy aloqalari doirasi va yo`siniga ko`ra jiddiy

farqlanadilar. Aytaylik, romandagi qator personajlar strukturaviy jihatdan faqat vertikal aloqaga kirishadilar, ya`ni, yetakchi qahramonlardan birigagina bog`lanadilar: u harakat qilayotgan muhitni tavsiflash, uning xarakter qirralarini ochishga, to`ldirishga, asoslashga xizmat qiladilar. Tabiiyki, bu personajlarning asar butunligi bilan bog`lanishi o`sha yetakchi qahramon orqaligina amalga oshadi. Yuqorida aytganimiz Zebi mikrosistemasida harakat qiluvchi Qurvonbibi, Salti, Enaxon, O`lmasjonlar ayni shu xil personajlar sirasiga kiritilishi mumkin. Ayni paytda, ularning gorizontaliga mazmuniy-strukturaviy aloqalari ham mavjudki, bunda ular o`zlari bog`lanayotgan unsurlarni metaforik, metonimik yoxud kontrastli munosabat asosida to`ldiradilar, izohlaydilar, asoslaydilar. Masalan, Qurvonbibi mazmuniy-strukturaviy jihatdan bog`lanayotgan personajlarni olaylik: Saltining onasi – Umrinisabibi – O`lmasjonning onasi – Enaxonning onasi – Xadichaxon – Sultonxonning onasi – Miryoqubning xotini. Bu personajlarning xatti-harakatlari yagona motiv ( ONALIK, ayni paytda, konkret mikromuhit ta`sirida yuzaga kelgan o`ziga xos farqlar ham kuzatiladi. Tabiiyki, romanda ularning ayrimlariga kengroq, boshqalariga juda oz o`rin berilgan. Shu jihatdan qaralsa, ularning bir-birini to`ldirishi, birining ikkinchisiga kontrastli fon bo`lib xizmat qilishi nechog`li muhim ekanligi anglashiladi. Xuddi shunga o`xshash mazmuniy-strukturaviy bog`lanishlar Razzoq so`fi – Eshonbobo – Qumariq masjidi imomi – Jome masjidi imomi obrazlari orasida ham; Akbarali – ellikboshi va aminlar – noyib to`ra ( sud chinovniklari obrazlari orasida ham kuzatilishi mumkin. Mazkur guruhlarning birinchisi imon zaifligiyu e`tiqodsizlikni millat ma`naviy-axloqiy va ijtimoiy tanazzulining subyektiv omili sifatida, ikkinchisi ikkiyuzlama mustamlakachilik siyosatini obyektiv omil sifatida talqin qilish imkonini beradi. Ko`ramizki, ayni shu mazmuniy-strukturaviy aloqalar parchalardan butunlik hosil qiladi, alohida shaxslar taqdiri muammolaridan millat taqdiri muammolarini o`stirib chiqaradi. Aytish kerakki, konkret personajning strukturaviy aloqalari sistema (badiiy asar) doirasi bilan cheklansa, mazmuniy aloqalari bot-bot chetga chiqishga–asar yaratilgan yoki asarda aksini topgan davr kontekstiga murojaat etishga undaydi.

Strukturaviy jihatdan, M.Qo`shjonov aytmoqchi, "Noyib to`ra bilan Razzoq so`fi orasida bevosita bog`liqlik yo`q", biroq mazmuniy jihatdan mavjud. Zero, dehqon avlodi bo`lmish so`fining munofiq dindoru tekinxo`r kimsaga aylanishida mustamlaka siyosatining muayyan ta`siri bo`lgan, albatta. Boz ustiga, Akbaraliday ma`nan tuban kimsalarni yetishtirgan, ularni baland mansablarga ko`tarib, qo`llarini yechib qo`yganu el-yurtni yem qilib bergan ham asli mustamlakachilik siyosatidir. Darvoqe, Zunnun obrazi misolida mustamlakachilarning "kadrlar siyosati" o`zining yorqin ifodasini topganki, garchi "romanning bosh yo`nalishida ishtiroki nihoyatda kam" bo`lsa-da, uning muallif konsepsiyasini shakllantirish va ifodalashdagi roli sezilarlidir. Xuddi shunga o`xshash holni Mariya obrazi misolida ham kuzatishimiz mumkin ko`rinadi. Darhaqiqat, strukturaviy jihatdan Maryam faqat Miryoqub bilangina bog`langandek, biroq uning mazmuniy- strukturaviy aloqalari aslida ancha kengdir. Y.Borev badiiy obraz strukturasi haqida so`z yuritarkan, unda bir predmetning mohiyati boshqa predmet orqali ochilishiga, bir-biridan tamomila uzoq narsa-hodisalarning qiyoslanishi yoki yonma-yon qo`yilishi ularning kutilmagan qirralarini namoyon qilishi mumkinligiga e`tiborni qaratadi. Bizningcha, Cho`lpon Akbarali va noyib to`ra xonadonlariyu fahsh uyasi bo`lmish "mashhur no`mer"ni bir qatorda ko`radi. Zero, har uchala makon ham mohiyat e`tibori bilan birdek. Faqat zamona zo`rlari makon tutgan xonadonlarga el-yurt hech yo`q qo`rqqanidan hurmatla qarasa, "mashhur no`mer"ga nafrat-la qo`lini bigiz qilib qaraydi. Holbuki, ma`naviy jihatdan har ikki amaldor xonadoni fohishaxonadan-da tubanroq, sababki, undagi iflosliklar niqoblanadi ( zinoga riyo va munofiqlik ham qo`shilib ketadi. Agar shu nuqtai nazardan yondoshilsa, o`z ixtiyoriga zid holda Akbarali xonadoniga tushgan Zebi bilan noilojlik orqasida fohishaxonaga kelib qolgan Maryam taqdirlarida uyqashlik borligi anglashiladi. Demak, romanda Maryam obrazi boshqa personajlar bilan metaforik asosda mazmuniy-strukturaviy aloqaga kirishadi, mazkur obraz vositasida adib Akbarali va noyib to`ra mikromuhitlarining mohiyatini ochishga, mingboshi xonadonidagi ayollarning qismati nechog`li foje va ayanchliligini ta`kidlashga muvaffaq bo`lgan, deyishimiz mumkin.

Miryoqub vositasida asar voqeligiga kiritilgan personajlar, ayniqsa, Maryam va Sh.Xo`jayev obrazlari romanning mazmuniy-strukturasida muhim o`rin tutishi shubhasiz. Ayni paytda, avvalgi bobda ko`rganimizdek, markazida Miryoqub turgan syujet chizig`i romanning strukturaviy o`zagi(Zebi liniyasi)dan tobora uzoqlashib, mustaqillik kasb etib boradi. Biz buni Cho`lponning ijodiy niyati – "Kecha va kunduz"ning dilogiya sifatida rejalashtirilgani bilan izohlashga moyilmiz. Bizningcha, "Kecha" kompozitsiyasining o`ziga xosligi, uning strukturasida bosh qahramon o`rnining zaifligi, bir tomoni, ayni shu ijodiy niyat bilan-da izohlansa to`g`riroq bo`ladi. Zero, dilogiya ikki roman tashkil qilayotgan butunlikdirki, uni tashkil qilayotgan romanlarning kompozitsion jihatdan to`la mustaqil bo`lishi mumkin emas – muayyan nisbiylik bo`lgani uchun-da ikki romanning yaxlit butunlikka birikishi mumkin bo`ladi. Ya`ni, bu o`rinda qarshimizda "Kecha" romaniga tugallangan asar sifatida yondashish kerakmi, yo tugallanmagan asar sifatidami?" degan muhim muammo ko`ndalang bo`ladi. Ma`lumingizki, adabiyotshunosligimizda bu masalada ikki turli qarash mavjud: ayrim adabiyotshunoslar "Kecha"ni tugallangan asar hisoblasalar, boshqalari unga tugallanmagan asar sifatida yondoshadilar. Xususan, adabiyotshunos M.Qo`shjonov "adib hayotning ikki qirrasini–yorug` va qora tomonlarni, ya`ni Kechaga xos va Kunduzga muvofiq tomonlarni to`la anglab aks ettirilgan hayotning o`zida ham kechani, ham kunduzni ko`rmadimikan?" degan mulohazadan kelib chiqadi. Olimning fikricha, 20-30-yillarda Cho`lponning kunduzni tasavvur qilishi (aniqrog`i, bu davrni kunduz deb tushunishi) qiyin edi, shu bois ham "ba`zi tanqidchilar talab qilganidek sotsializm aqidalari asosida u Kunduz haqida roman bitgan bo`lsa, o`zining Cho`lpon nomiga isnod keltirgan" bo`lib chiqishi mumkin edi. Ko`rinadiki, M.Qo`shjonov mulohazalari "Kecha" tugallangan asar, muallif uning ikkinchi qismini yozishni umuman rejalashtirmagan bo`lishi ham mumkin, degan xulosaga yetaklaydi. Adabiyotshunos N.Karimov esa Cho`lpon "romanning ikkinchi qismini yozib ulgurmagan. Aks holda u 1937 yil fevralidagi nutqida bu qismni ham tilga olgan va bu asar, ehtimol, yozuvchining tintuv paytida olib ketilgan asarlari ro`yxatiga

kirgan bo`lar edi", ( degan mulohazani bildiradi. Cho`lponning "jinoiy ishi"ga oid materiallar bilan tanishgan M.Qarshiboyev esa adibning uyidan tintuv chog`ida olib ketilgan ashyoviy dalillar ro`yxatida "hali tugallanmagan roman" qo`lyozmasi bo`lganini ta`kidlaydi. E`tiborli jihati shuki, Cho`lpon o`zining matbuotdagi so`nggi chiqishi ( "Qizil O`zbeki-ston" gazetasining 1937 yil 18 iyun sonida bosilgan "Ustodning xislatlari" nomli maqolasida Gorkiy ijodi haqida to`xtalib, uning ta`siri "mening ro`monlarimda o`zimga ko`rinib turadi" deya e`tirof etgan edi. Hartugul, Cho`lponning "ro`monlarim" deyishidan gap "Kecha" va "Kunduz" romanlari haqida borayotgani anglashiladiki, bundan maqola yozilgan paytga kelib "Kunduz" ustidagi ish asosan yakunlangan, degan xulosaga kelishimiz mumkin. O`ylashimizcha, "Kunduz"ning yozilmaganidan ko`ra yozilganiga dalolat qiluvchi faktlar ko`proqki, mazkur masalada adabiyotshunoslarimizning "Kunduz" yozilgan, biroq uning qo`lyozmasi hali topilgan emas, degan yakdil to`xtamga kelishlari maqbulroq ko`rinadi. Boz ustiga, bizni ushbu fikrda sobit qilishi mumkin bo`lgan boshqa mulohazalar ham yo`q emas. Xususan, ilgariroq keltirganimiz S.Xusayn guvohligiga ko`ra, Cho`lpon "yana o`tmish haqida yozayapti, deb ayblamasliklari uchun romanni shunday (ya`ni, "Kecha" va "Kunduz" tarzida– D.Q.) ikkiga bo`lishga majbur bo`lgan"ini e`tirof etgan. Ko`ramizki, Cho`lpon bu xil yo`l tutishlikni zarur ehtiyot chorasi deb hisoblagan. "Kecha"ning 1934 yilda yozib tugatilgani haqida ma`lumotlar bo`lsa ham, bizningcha, bu haqda V.Rashidov xotiralarida berilgan ma`lumotlar haqiqatga yaqinroq ko`rinadi. Adib bilan Moskvada yaqin munosabatda bo`lgan V.Rashidov "Kecha" ustidagi ish 1933 yilning kuz mavsumida yakunlangani, adib roman qo`lyozmasini shu yil oxirlarida xizmat safari bilan Moskvada bo`lib qaytayotgan A.Ikromovga o`qish uchun berib yuborganini xotirlaydi. "Kecha"ning 1934yilda O`zbekiston SSRning o`n yilligiga bag`ishlab o`tkazilgan konkursda qatnashgani ham V.Rashidov xotiralari haqiqatga yaqinligini tasdiqlaydi. Bularni aytishdan ko`zlangan muddao–"Kecha" yozilganidan to adib hibsga olinguniga qadar orada 3-4 yil o`tganini ta`kidlash. Modomiki Cho`lpon ehtiyot choralari haqida jiddiy qayg`urgan ekan, orada o`tgan qariyb to`rt yil mobaynida "Kunduz"ga qo`l

urmasligi mumkinmi edi? Bizningcha, yo`q. Zero, birinchidan, Cho`lpon hayoti nechog`li katta xavf ostidaligini teran anglagani holda ham umid bilan yashagan, ikkinchidan, tegishli idoralaru mafkuralashgan o`quvchi ommaning o`zidan "Kunduz"ni kutishi(aniqrog`i, talab qilishi)ni juda yaxshi bilgan. Ayni paytda, mazkur holatni mutlaqlashtirish ham maqbul emas. Adabiyotshunos N.Karimovning: "Cho`lpon faqat o`ziga bo`lajak hujumning oldini olish niyatidagina "Kunduz"ni yozmoqchi bo`lgan", ( degan mulohazasida, bizningcha, xuddi shunday hol kuzatiladi. Fikrimizcha, N.Karimovning mazkur mulohazasida ham, M.Qo`shjonovning "Kunduz" yozilmagan bo`lishi mumkinligini aytganida ham "Kecha" poetikasining o`ziga xos xususiyati – "niqoblanish"ni e`tiborga olmaslikning ta`siri seziladi. Gap shundaki, ikkala olimimiz ham "Kunduz"da inqilobdan keyingi hayot faqat nurli tasvirlanishi lozim, degan qarashdan turtki oladilar. Bizningcha esa, Cho`lponning "Kunduz"da ham "Kecha"da kuzatganimiz "six ham kuymasin, kabob ham" qabilidagi ifoda yo`sinidan borishi, inqilobdan keyingi Turkiston voqeligini rasmiy nuqtai na-zarga maqbul tasvirlagani holda o`z konsepsiyasini-da yo`li bilan ifodalashga intilishi haqiqatga yaqinroqdir. Bu fikrga kelishimizning boisi Cho`lponga ayni shu yo`ldan borish majburiyatini yuklovchi subyektiv va obyektiv omillar mavjud edi, deb hisoblaganimizdir. Subyektiv omil deganimizda biz Cho`lponning "Kecha va kunduz"ga ichki ehtiyoj tufayli qo`l urganini, obyektiv omil deganimizda esa adibning "Kecha"ni o`qigan xos o`quvchisi "Kunduz"dan nimalarni kutishini yaxshi tasavvur qilgani, baski, uning oldida o`ziga xos majburiyat hissini tuyishi tabiiyligini nazarda tutamiz. Boz ustiga, agar Cho`lpon o`zgacha yo`l tutganida, deylik, inqilobdan keyingi hayotni faqat nurli–rasmiy nuqtai nazarga muvofiq tasvirlaganida asarning konseptual butunligiga putur yetgan, dilogiya tarkibidagi "Kecha"ning g`oyaviy-mazmuniy yo`nalishi jiddiy o`zgargan bo`lur edi. Shu jihatdan yondoshib, "Kunduz" yozilgan degan qarashdan turtki olinsa, N.Karimovning Cho`lpon "ko`zda tutgan asosiy g`oya romanning birinchi kitobidayoq o`zining tugal ifodasini topgan", degan xulosasiga qo`shilish qiyinlashadi. Zero, modomiki adib g`oyaviy-badiiy niyatini butunlik – "Kecha va kunduz" dilogiyasida ijro etishni rejalashtirgan ekan, uning

birinchi kitobidayoq ifodalash ko`zlangan asosiy g`oyaning tugal ifodalanishi mumkin emas (bu holda ikkinchi qism umuman yozilmagan bo`lishi lozim ediki, haqiqatda uning yozilgan bo`lishi ehtimoli ko`proq). Ikkinchi tomondan, "Kecha"dagi muallif konsepsiyasini qanday tushunishimizu uni qay yo`sin talqin qilishimiz ko`p jihatdan "Kunduz"ni qanday tasavvur qilishimizga bog`liqdir. Tan olish kerakki, biz uni hozirda bugungi ijtimoiy voqelik nuqtai nazaridan, Cho`lponning hayot yo`liyu ijodiy merosi kontekstidan kelib chiqqan holda talqin qilayotirmiz. Holbuki, boshqacha ijtimoiy shart-sharoitlar nuqtai nazaridan, yana adibning hayot yo`liyu ijodiy merosi kontekstidan kelib chiqqan holda "Kecha" butunlay o`zgacha talqin qilinishi-da mumkin. Albatta, og`zaki nutqdan farq qilaroq, yozma nutq (bu o`rinda badiiy asar matni) o`zini o`zi oxirigacha himoya qilolmaydi. Zero, gapiruvchi anglashilmovchilikni bartaraf etishu yetkazmoqchi bo`lgani ma`noni aniqlashtirish imkoniga ega bo`lgani holda, yozuvchi muayyan ma`noni ifodalash uchun bir bora shakllantirilgan matnga qayta aralasholmaydi – badiiy asarning turlicha talqin qilinishi ehtimoli har vaqt ham mavjud. Biroq bu badiiy asarni istalgan ko`yga solib talqin qilish mumkin degani emas, asarda ma`noning yaxlit yadrosi mavjudki, talqin shuning tegrasida tashkil topadi. Bizningcha, Cho`lpon ifodalamoqchi bo`lgan ma`noning yaxlit yadrosi dilogiya butunligidagina tashkillanishi mumkin ediki, shu jihatdan "Kecha"da ma`no yadrosi yaxlitlashgan deb bo`lmaydi: romanning turlicha (hatto, butkul qarama- qarshi) talqin qilinishi mumkinligining o`ziyoq shundan dalolatdir. Demak, konsepsiyaning shakllantirilishi va ifodalanishi nuqtai nazaridan "Kecha"ni tugallangan asar hisoblab bo`lmaydi. Dilogiyaning bir qismi sifatida "Kecha"ning kompozitsion jihatdan nisbiy mustaqillikkagina egaligini aytgandikki, buni yuqoridagi mulohazalarimiz ham tasdiqlaydi. Shu o`rinda yana bir qiyosga murojaat etishimiz maqsadga muvofiq ko`rinadi. Ma`lumingizki, Oybekning "Ulug` yo`l" romani "Qutlug` qon"ning mantiqiy davomi sanaladi. Xo`sh, nima uchun biz bu ikki romanni birlashtirib, osongina dilogiya deb qo`ya qolmaymiz? Bunday deyishimizga nima xalal beradi? Oybekning mazkur romanlarini dilogiya demasligimizning bosh sababi,

bizningcha, bu ikki asarning yaxlit butunlikni tashkil qilmasligidir. Zero, Oybek bu ikki romanni dilogiya, ya`ni, ikki romandan tashkil topuvchi yaxlit asar sifatida rejalashtirgan ham emas. Bu xil ijodiy niyat ko`zlanmagani uchun-da har ikki roman kompozitsion jihatdan to`la mustaqil, har ikki romanda ham ma`noning yaxlit yadrosi to`la shakllantirilgan. Ya`ni, "Kecha"dan farqli o`laroq, "Qutlug` qon"da keyingi romanda davom ettirilishi lozim bo`lgan chizgilar chiqarilgan emas. "Qutlug` qon"ning kompozitsion jihatdan tugallanganligi, butunligini ta`minlagan narsa – unda bosh qahramon vositasida qo`yilgan asosiy problemaning badiiy yechimini topganidirki, shu bois ham unda qahramon izlanishlari mantiqiy nihoyasi (albatta, bu o`rinda Yo`lchining o`limi nazarda tutilayotgani yo`q)ni topgan. Cho`lpon "Kecha va kunduz"da badiiy idrok etishni niyat qilgan asosiy problema (yurtining ijtimoiy-tarixiy taraqqiyoti masalalari) esa "Kecha"da, tabiiyki, to`la hal qilingan emas, shu bois ham asosiy qahramonlar taqdiri ochiq qoldiriladi, ya`ni, keyingi romanda Miryoqub bilan Zebining ishtiroki zaruriy. O`ylashimizcha, "Kunduz" romani strukturasida shu ikki personajning yetakchi o`rin tutishi dilogiya konsepsiyasining ishlab chiqilishiyu ifodalanishi, ikkala romanning yaxlit butunlikka birikishini ta`minlashi mumkin bo`lur ediki, adibning "Kecha"da shu ikki qahramon syujet chiziqlarini davom ettirish imkoniyatini qoldirgani ham shundan bo`lsa, ehtimol. Fikrimizni aniqlashtirish uchun yana bosh qahramon masalasiga to`xtalib o`tish zarur ko`rinadi. Ma`lumki, adabiyotshunosligimizda Cho`lpon romanining bosh qahramon – Zebi, degan qarash ustivorroq mavqega ega. Bizningcha, "Kecha" konsepsiyasining ishlanishi va ifodalanishidagi ishtirokidan kelib chiqilsa, Miryoqubni bosh qahramon deb tushunilgani maqbulroq, deb hisoblaymiz. Mazkur fikrni dalillash uchun masalaga o`zgacharoq yondashish ham mumkin ko`rinadi. Ma`lumki, adabiyotshunoslik va estetikaga oid tadqiqotlarda "romaniy qahramon" tushunchasiga ancha keng o`rin beriladi. Zero, roman inson taqdiri, uning jamiyat (kengroq qaralsa – olam) bilan o`zaro munosabatini badiiy tadqiq etish orqali olamu odam mohiyatini anglashga intilar ekan, uning markazida turgan qahramonning shunga muvofiq bo`lishi taqozo qilinadi. Jumladan, G.Lukach

fikriga ko`ra, dunyoning yaxlitligiyu butunligini, mavjudlikning tub mohiyatini anglash romanning bosh muammosi bo`lsa, qahramonning dunyo bilan ziddiyati o`sha muammoni hal qilish vositasidir. Adabiyotshunos M.Baxtin esa qahramonning taqdiri va egallagan mavqeining uning o`ziga nomuvofiqligi roman janrining markaziy mavzularidan biri, deb hisoblaydi. G.Pospelov bo`lsa, roman janrining mazmuniy jihatlariga to`xtalib unda: "... glavniy personaj (ili personaji), kak otdelnaya lichnost, na protyajenii znachitelnogo perioda svoyey jizni obnarujivayet razvitiye svoyego sotsialnogo xaraktera, vitekayusheye iz protivorechiya yego interesov s yego polojeniyem v obshestve, s temi ili inimi normami jizni etogo obshestva" –deb yozadi. Bulardan anglashiladiki, "romaniy qahramon" jamiyatda yashagani holda o`zining individualligini ham teran idrok etadigan, muhit bilan ziddiyatga kirishgan shaxs bo`lishi lozim. Agar shu nuqtai nazardan yondoshsak, "Kecha"da romanbop qahramon talablariga javob bera oladigan yagona personaj Miryoqub ekanligi anglashiladi. Akbarali bilan Zebiga kelsak, ularning har ikkisi ham hali shaxs sifatida shakllangan emas, ularning muhit bilan munosabatlari hali rostmana ziddiyat darajasiga yetmagan. Cho`lpon "Kecha"da Miryoqubning ijtimoiy shaxs sifatida shakllanish jarayonini, ijtimoiy- ma`naviy evolyutsiyasini ko`rsatish va asoslashga ayricha ahamiyat berganini e`tiborga olsak, dilogiyaning bosh qahramoni "vazifasi"ga ayni shu qahramonni tayyorlagani anglashiladi. Yuqoridagi mulohazalarga tayangan holda "Kunduz"ni tasavvur qilishga urinib ko`rishimiz mumkin. O`ylashimizcha, "Kunduz"da biri Zebi, ikkinchisi Miryoqub bilan bog`lik ikkita asosiy syujet chizig`i ishlanishi mumkin. Ayni paytda, har ikki personajning funksiyalari bir-biridan jiddiy farqlanishi ham ehtimoldan holi emas. Chunki inqilob ta`sirida Zebining faol kurash maydoniga kirishi "kecha"ning "kunduz"ga aylangani(rasmiy nuqtai nazar)ni ko`rsatishi va asosiy niyatni pardalashi mumkin. Inqilobdan keyingi voqelik, yurt ozodligi yo`lidagi kurash va bu yo`ldagi muvaffaqiyatsizlikning tub sabablari, bir so`z bilan aytsak, – dilogiyaning bosh muammosi esa ko`proq Miryoqub obrazi vositasida qalamga olinadi. Ya`ni, bu holda "Kecha"da kuzatilgan ifoda yo`sini saqlanadiki, bu

dilogiyaning butunligini ta`minlashda o`ziga xos ahamiyatga ega. Zero, Cho`lpon uchun Zebining "tashqi" harakati qanchalik muhim bo`lsa, Miryoqubning "ichki" faoliyati–atrofida yuz berayotgan voqea-hodisalar haqidagi mushohadalari undan- da muhimdir. Sababki, Cho`lpon voqelikka munosabatini Miryoqub vositasida ifodalash va ayni paytda, o`zini unga qo`shilmayotgan, hatto, uni qoralayotgan qilib ko`rsatish imkoniga ega bo`ladi. O`z vaqtida biz "Kecha"ning ko`p o`rinlarida, xususan, Miryoqub obrazi talqinida L.Tolstoyning "Tirilish" romanidan ta`sirlanish sezilishiga e`tiborni qaratgan edik. Bizningcha, ulug` rus adibining ijodiga hurmat bilan qaragan Cho`lponning undan ta`sirlanish doirasi kengroq bo`lgan bo`lsa, ehtimol. Hartugul, tasavvurimizdagi "Kunduz"ning syujet- kompozitsion qurilishi "Anna Karenina" romaniga yaqin keladi. Ma`lumki, L.Tolstoy Anna bilan bog`liq syujet vositasida qahramonning shaxsiy dramasini qalamga olgan bo`lsa, uning dramasini keltirib chiqargan ijtimoiy hayot muamolarini ko`proq Levin bilan bog`liq holda badiiy tadqiq qilgandi. Aytmoqchimizki, Cho`lpon g`oyaviy-badiiy niyati ijrosi uchun xuddi shu xil kompozitsion usul ko`proq qo`l kelishi mumkinligini chuqur his etgani holda, undan ijodiy foydalangan bo`lishi ehtimoldan yiroq emas. Albatta, "Kunduz" haqidagi mulohazalarimiz ilmiy faraz maqomida qolishi tabiiy. Biroq biz mazkur farazimizni: a) "Kecha" poetikasining o`ziga xos xususiyatlari; b) asar yaratilgan davr shart-sharoitlari; v) muallifning hayot yo`li va ijodiy merosi kontekstidan kelib chiqqan holda hosil qildikki, unga tayanib tubandagi asosiy xulosalarimizni ta`kidlab qayd etishimiz mumkin ko`rinadi: 1. "Kecha" dilogiyaning birinchi qismi bo`lgani uchun ham unga tugallanmagan asar sifatida yondoshilgani maqbuldir. Sababi uning kompozitsion va konseptual butunligi faqat "Kecha va kunduz" butunligidagina to`la namoyon bo`lishi mumkindir. Bir tomondan, asarning tugallanmaganligi, ikkinchi tomondan, aktual mazmun qatlamining ikkiga ajratilgani uning konsepsiyasini bir-biriga zid ikki yo`nalishda tushunish va talqin qilish imkonini qoldiradiki, bu o`rinda har ikki yo`nalish ta-rafdorlari ham o`zicha haqdir. "Kecha"ning talqinida "Kunduz"ning

qanday tasavvur qilinishi hal qiluvchi ahamiyat kasb etadiki, bu uni tugallanmagan asar hisoblashimizga yetarlicha asos beradi. 2. "Kecha"da muallif konsepsiyasi "yo`li bilan" ifodalangan, degan qarashga asoslanuvchi bizning talqinimizga ko`ra, asarning bosh qahramoni sifatida Miryoqub obrazi olingani maqbul. Miryoqubning bosh qahramon ekanligi, bir tomondan, uning asar konsepsiyasini shaklantirish va ifodalashda yetakchi ahamiyatga egaligi, ikkinchi tomondan, romandagi "romaniy qahramon" talablariga ozmi-ko`pmi yaqin keladigan yagona personaj ekanligi bilan belgilanadi. 3. "Kecha va kunduz"da Miryoqub obrazi nechog`li muhim bo`lmasin, Cho`lponning ijodiy niyati Turkiston voqeligini keng epik ko`lamda aks ettirish bo`lgani uchun ham unda boshqa qator personajlar dramasi ham ancha mufassal yoritiladi. Ya`ni, Cho`lpon dilogiyasida shaxslar dramasi vositasida millat taqdiri masalalarini badiiy tadqiq etish rejalashtirilganki, shu jihatlari bilan u roman- epopeyaga yaqinlashishi mumkin bo`lur edi. "Kecha" hayotni badiiy tadqiq etish va badiiy voqelikni tashkillantirish prinsiplari jihatidan romanchiligimizda yangi bosqich bo`lganidek, muallif rejalashtirgan "Kecha va kunduz" epik qamrov ko`lamining kengligi va badiiy tadqiq uchun qo`yilgan problematikaning ulkanligi bilan milliy nasrchiligimiz taraqqiyotidagi yana bir dadil odim bo`lishi mumkin edi.

O'xshashlar

Kecha ning syujet qurilishi va uning badiiy niyat ijrosidagi roli haqida

Kecha romanining poetik xususiyatlari

Cho`lpon kichik nasriy asarlarining janr xususiyatlari

«Хаmsа»ning yarаtilishi Nаvоiyning lirо-epik аsаrlаri.«Хаmsа»ning yarаtilish jаrаyoni

Cho`lpon hikoyalarining strukturasiga doir