Cho`lpon hikoyalarining strukturasiga doir - Adabiyot - Referatlar

Cho`lpon hikoyalarining strukturasiga doir

Yuklangan vaqt:

11.09.2022

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

142.5 KB

Ko'chirib olish

Cho`lpon hikoyalarining strukturasiga doir Reja: 1. Cho`lpon hayoti va ijodiga berilgan baholar. 2. Badiiy asarlar badiiy kommunikatsiya vositasi sifatida. 3. Cho`lpon hikoyalarining strukturasi . 4. Epilogning asar strukturasida tutgan o`rni va u bajarayotgan g`oyaviy-badiiy funksiyalar.

Yaqin o`tmish adabiy merosiga munosabat masalasi istiqlol arafalaridan boshlab adabiyotshunosligimizning markaziy muammolaridan bo`lib kelayotgani ma`lum. Tarixga hakamlik qilishdek o`ta mas`ul vazifani zimmaga olgan holda qilgan sa`y-harakatlarimiz bilan qator adibu shoirlarimiz hurmat shohsupasidan olindi, ularning o`rniga boshqalar chiqarildi. Charxpalak dunyo, deydilar: shu hikmat yodga olinganda yuqoridagiga teskari jarayon yuz bermaydi, deya ishonch bilan aytishimiz qiyinlashadi. Nega? Oddiygina misol: o`n-o`n besh yil davomida Cho`lpon hayoti va ijodiga berilgan baholar yildan-yilga o`zgarib, ijobiylashib («sho`ro tuzumini qabul qilgan» — «sho`ro siyosatining ayrim tomonlari bilan kelisholmagan» — «sho`ro tuzumini qabul qilmagan») keladi. Ayni paytda, "Cho`lpon ham o`z vaqtida sho`rolarni maqtagan-ku?" qabilidagi birmuncha asosli e`tirozlar ham tez-tez eshitilib turadi. Qizig`i shundaki, adabiyotshunosligimiz tayangan tamoyillar kecha birovni, bugun boshqasini haq deyishga, kechagina qoralashga asos bo`lgan narsaga tayanib bugun maqtashga imkon bera olar ekan. Demak, borki illat badiiy adabiyotga yondashishimizda va, ko`pchilik e`tirof etayotganidek, uni o`zgartirmasdan turib adabiyotimizni xolis baholashimiz dushvor. Navbatdagi ikki bobda badiiy adabiyotga badiiy kommunikatsiya vositasi sifatida yondashgan holda shu masalaga aniqlik kiritishga harakat qilamiz. Modomiki, badiiy asarni badiiy kommunikatsiya vositasi deb tushunar ekanmiz, uning tabiatini boshqa kommunikativ vosita — gap bilan muqoyasada o`rganish qulay ko`rinadi. Zero, kommunikativ birlik sifatida ularning qator mushtarak jihatlarga ega ekanligi shubhasizdir. Avvalo shuki, so`zlovchi gap vositasida o`zgalar bilan muloqotga kirishganidek, yozuvchi ham asari vositasida o`quvchi bilan muloqotga kirishadi. Muloqotga kirishayotgan shaxs esa, ma`lumki, har vaqt uchta asosiy maqsadni ko`zlaydi: a) reprezentativ — tinglovchi(o`quvchi)ga muayyan informatsiyani yetkazish; b) ekspressiv — informatsiyaga o`z munosabatini ifodalash; v) apellyativ — tinglovchi (o`quvchi)ga muayyan ta`sir o`tkazish. Aytish kerakki, kommunikativ birlikda shu uchala maqsad har vaqt hozir bo`lgani holda, har bir konkret birlikda ulardan biri

yetakchilik qiladi. Yuqoridagilardan anglashiladiki, gap bilan adabiy asar bajarayotgan birlamchi funksiya ham, ularni yuzaga keltirayotgan motivlar ham o`xshash ekan. Demak, adabiy asar bilan gap tashkillanishi(struktura) jihatidan ham bir-biriga yaqin bo`lishi tabiiy. Shu o`rinda yana bir muhim nuqtaga diqqat qilish zarur: adabiy asarda ijodiy jarayon(va ayni shu jarayondagi ijodkor shaxsi) akslanganidek, gapda ham nutqiy situatsiya (va shu situatsiyadagi so`zlovchi shaxsi) muhrlanadi. YA`ni ijodiy jarayon badiiy asarda, nutqiy situatsiyaning bir parchasi gapda predmetlashadi. Qarashlarimizda ayni shu nuqta ayricha ahamiyat kasb etadiki, unga urg`u berishimiz bejiz emas. Adabiyotshunos M.Baxtin "nutqiy janrlar" haqida fikr yuritarkan, "gap" tushunchasiga eng oddiy jumladan tortib butun boshli adabiy asarlargacha kiritadi va ularni nutq jaryonidagi bir zanjir deb hisoblaydi. Shunday ekan, nutq jarayonida aytilgan gap mazmuniga so`zlovchi bunga qadar aytgan gaplar (kengroq qaralsa, so`zlovchining bu gap aytilgunga qadar shakllangan shaxsi) ham, muloqot ishtirokchilari bo`lmish o`zgalar tomonidan aytilgan gaplar ham ta`sir qiladi. Shunga qaramay, konkret gapda so`zlovchining ayni lahzalarda ongiyu qalbida kechgan o`y-hislari modeligina mujassamdir, sababki, boshqa ta`sir omillarining bari unda faqatgina bilvosita — so`zlovchi ongiyu qalbi orqaligina zuhur qiladi. Bundan ayon bo`ladiki, ayni shu gapni tushunish maydoni turlicha. YA`ni, tinglovchilardan har birining gap mazmuniga ta`sir qilgan omillardan xabardorlik darajasi farqli: biri so`zlovchini yaqindan biladi, ikkinchisi — atigi «ko`z tanish»; biri suhbat kontekstidan to`la xabardor, boshqasi suhbatga keyinroq kelib qo`shilgan va h. Holbuki, so`zlovchi tomonidan aytilgan gap konkret mazmunga ega: bu o`sha gapni tashkil qilgan til birliklari (tovushlar vositasida moddiylashgan shakli) bilan so`zlovchining ayni paytdagi ruhiy holati (bu so`zlovchining yuz-ko`z ifodalari, jestlari, so`zlash ritmi, ovoz tonalligi, intonatsiya va sh.k.lar vositasida tasavvur qilinadi) birligida namoyon bo`ladi. Demak, konkret gapni butun(nutq jarayoni)ning qismi sifatida ham, alohida butunlik sifatida ham tushunishimiz mumkin ekan. Faqat shunisi borki, bu ikki holda tushunish natijasi (ya`ni, anglangan mazmun) farqli bo`ladi. Zero, agar gapni

alohida butunlik sifatida tushunmoqchi bo`lsak, biz uning moddiy tomoni (tovushlar majmuidan iborat so`zlar tizimi) va bizga so`zlovchining ayni paytdagi ruhiy holatidan darak beruvchi belgilar(ritm, tonallik, intonatsiya, mimika, jest va b.)gagina tayanamiz. Tabiiyki, agar ayni shu gapni butunning qismi sifatida, kontekstlar doirasida (so`zlovchi shaxsi, suhbat davomida aytilgan boshqa gaplar va h.) tushunsak, mazmun sezilarli o`zgaradi. Negaki, birinchi holda biz suhbat jarayonida aytilgan gap mazmunini, ikkinchi holda shu gapga so`zlovchi yuklagan mazmunni tushungan bo`lamiz. Ta`kidlash joizki, birinchi holda anglangan mazmunda subyektivlik momenti mavjud: modelga tayangan holda o`zga ongda shakllantirilgan mazmunda tinglovchining ulushi borligi tayin, albatta. Shunday bo`lsa-da, birinchi holda gapni, ikkinchi holda so`zlovchini tushunish maqsadi yetakchiligini tan olmoq zarur. Yuqoridagi mulohazalar, tabiiyki, badiiy asarga ham to`la tegishlidir. Zero, konkret asarni muallifning butun ijodi va davr adabiyoti kontekstida ham, alohida olgan holda ham tushunish mumkin. Xuddi gapga o`xshash, konkret adabiy asarda ham ijodiy jarayon — san`atkorning ijod onlaridagi o`y-hislari, unga ayni lahzalarda ayon bo`lgan olamu odam mohiyatining modeligina akslanadi. Asarni atigi model deyishimizga asos shuki, uning turli o`quvchilar ongida akslanishi turlichadir. Deylik, birgina model — "O`tgan kunlar"ning o`zbek o`quvchilari ongida millionlab variantlari mavjud. Sababki, model vositasida ijodkor bilan muloqotga kirishayotgan, unga tayanib tasavvurida badiiy voqelikni (demakki, badiiy asarni) qayta yaratayotgan o`quvchilarning badiiy didiyu saviyasi, ijodiy imkoniyatlari turlichadir. Ayni paytda, bu millionlab variantlarni umumlashtiruvchi qator nuqtalar ham borki, bu ularning bitta asos — "Ûtgan kunlar" matnidan o`sib chiqqani bilan izohlanadi. Demak, o`qish ijodiy jarayon bo`lgani holda, tasavvurida badiiy voqelikni jonlantirayotgan o`quvchi tamomila erkin emas, bunda uning modelga tayanishi shart qilinadi. YA`ni, ijod jarayonida voqelik san`atkor ongiyu qalbidan o`tkazilib modelga aylantirilgan bo`lsa, o`qish jarayonida o`sha model vositasida ijodiy jarayon tiklanadi — badiiy voqelik qaytadan yaratiladi. Ko`ramizki, ijodiy jarayon mahsuli bo`lmish model (masalan,

boshqa turfa kitoblar singari bir buyum bo`lmish "O`tgan kunlar" nomli kitob) faqat ijodiy jarayon — badiiy muloqot chog`idagina badiiyat hodisasiga aylanadi. Baski, o`quvchi muloqot vositasi bo`lmish model(asar)ning ichki tashkillanishi (strukturasi)ni qanchalik yorqin tasavvur etsa, badiiy muloqot shunchalik samarali bo`ladi. Badiiy muloqotga kirishayotgan ijodkor reprezentativ, ekspressiv va appelyativ maqsadlarni ko`zlarkan, asarning tashkillanishi (struktura) shu uchala maqsadning ro`yobga chiqishi uchun optimal imkoniyat yaratadigan bo`lishi lozim. Anglashiladiki, gap qurilishi bilan adabiy asar qurilishi orasida yuqoridagicha maqsadlardan kelib chiqadigan tipologik umumiylik bo`lishi tabiiy. Demak, adabiy asar strukturasini gap qurilishi model(konstruksiya)lariga tayangan holda tushunish va tushuntirish mumkin bo`ladi. Shu ma`noda, fransuz adabiyotshunosi R.Bart: "so strukturnoy tochki zreniya vsyakiy povestvovatelniy tekst stroitsya po modeli predlojeniya... lyuboy rasskaz — eto bolshoye predlojeniye, ( deganida ko`p jihatdan haq ko`rinadi. Quyida biz Cho`lpon hikoyalarining strukturaviy qurilishi, syujet-kompozitsion xususiyatlari haqida yuqoridagicha qarashlardan turtki olgan holda so`z yuritamiz. Ma`lumki, gapning butunligini ta`minlovchi strukturaviy o`zak — predikativ markaz, ya`ni, uning egasi bilan kesimi. Gapning boshqa bo`laklari shu o`q atrofida jipslashadi, unga nisbatan muayyan pozitsiyani egallaydi: bosh bo`laklarga bevosita yoki bilvosita tobelanadi. Demak, "Qor qo`ynida lola" hikoyasini GAP sifatida tasavvur qilmoqchi bo`lsak, avvalo, uning predikativ markazini aniqlab olishimiz darkor. GAPda kim haqida so`z borayotgani(ega) va u haqda nima deyilayotgani(kesim)dan kelib chiqsak, uning predikativ markazi quyidagicha ifodalanadi: "Sharofatxon turmushga chiqdi". Predikativ markaz informatsiyaning asosini tashkil qilgani holda adresat(o`quvchi yoki tinglovchi)ni qoniqtira ol-maydi: uni to`ldirish, aniqlashtirish talab etiladi. YA`ni, yuqoridagi yig`iq sodda gapning ega va kesim sostavlarini aniqlab, uni yoyiq gapga aylantirishimiz lozim. Ishni kesim sostavini

aniqlashdan boshlansayoq adresatni qiziqtiradigan savollar bir-biriga elchib kelaveradi: "Kimga?" — "Eshon bo`lsa yoshi ulug`dir, uylangandir?" — "Yoshi ulug` bo`lsa, Sharofatxon nega unga turmushga chiqadi?" — "Sharofatxonning bironta nuqsi bormi, yoki o`tirib qolganmi?" va hok. Adresatda bu xil savollarga o`rin qoldirmaslik uchun GAPni quyidagicha tartibda tuzishimiz mumkin: "Hali bolaligi bilan xo`shlashib ulgurmagan go`zal Sharofatxon, izzat- nafsini qondirishu piriga yaxshi ko`rinishdan boshqa narsani o`ylamagan otasining xudbinligi tufayli, vadavang to`ylar bilan qo`sh xotinli qari eshonga uchinchi xotin bo`lib turmushga chiqdi". Mazkur murakkablashgan sodda gap "Qor qo`ynida lola" hikoyasining dastlabki uch qismida berilgan informatsiyani qamrab olishi bilan birga, uning voqeaband syujetini ham ifodalaydi. Hikoyaning to`rtinchi, yakunlovchi qismi bo`lib o`tgan voqeaga mahalla-ko`y (bilvosita muallif) munosabatini ifodalashga xizmat qilib, oldingi qismlarga tobelanish asosida emas, faqat umumiy mazmun va g`oya vositasidagina bog`lanadi. YA`ni, mazkur har ikki qism o`z holicha mustaqil bo`lib, hikoyaning bu xil qurilishini, bizningcha, sabab-natija munosabatidagi bog`lovchisiz qo`shma gap vositasida ifodalash mumkin. Buning uchun yuqoridagi murakkablashgan sodda gapga "mahalla-ko`y qizning taqdiriga dildan achinganicha qolaberdi" qabilidagi ikkinchi sodda gapni mazmun va ohang vositasida bog`lansa, bas. Shu o`rinda yana bir muhim masalaga to`xtalib o`tish joiz. E`tibor berilsa, yuqoridagi gapda mantiqqa xilof hol yuzaga kelayotgani seziladi. Gap shundaki, "Sharofatxon turmushga chiqdi" deyilishi bilan ajratilgan hol("izzat-nafsini qondirishu piriga yaxshi ko`rinishdan boshqani o`ylamagan otasining xudbinligi tufayli")ning mantiqiy nomuvofiqligi sababli g`alizlik yuzaga kelayotir. Chunki "turmushga chiqdi" fe`li ish-harakatni subyekt — Sharofatxon bajarganiyu bunda ixtiyoriylik ma`nosi ham borligini ifodalaydi. Holbuki, bu ish subyektning ixtiyoridan tashqari sodir bo`ldi, ayni paytda, Cho`lpon qizning otasini ham subyekt sifatida talqin qilmoqchi, unigina ayblamoqchi emas. Demak, kesimning majhul nisbat fe`li bilan ifodalanishi haqiqatga yaqinroq bo`ladi. Bunday qilinsa, Sharofatxon ish-harakatning subyekti emas, obyektiga aylanadi

— formal jihatdan gap egasiz bo`lib qoladi. Keyingi ikki tuzatishni e`tiborga olgan holda "Qor qo`ynida lola"ning strukturasini quyidagi gap misolida ifodalash mumkin: "Hali bolaligi bilan xo`shlashib ulgurmagan go`zal Sharofatxon, izzat- nafsini qondirishu piriga yaxshi ko`rinishdan boshqa narsani o`ylamagan otasining xudbinligi tufayli, vadavang to`ylar bilan qo`sh xotinli qari eshonga uchinchi xotin qilib berildi: mahalla-ko`y qizning taqdiriga dildan achinib qolaberdi". GAP egasining passiv pozitsiyaga o`tib qolishi Cho`lpon ko`zlagan g`oyaviy-badiiy niyat bilan izohlanishi mumkin. Kesimning majhul nisbatda ifodalanishi Sharofatxon fojiasida aybdor bo`lganlar doirasini kengaytiradi, zero, bunda xudbin ota ham, qarib quyilmagan eshon ham, qizga chin dildan achingani holda to`y-to`ylab yurabergan mahalla-ko`y ham, qo`ying-chi, — hamma aybdor bo`lib chiqadi. Demak, bu bilan Cho`lpon badiiy umumlashtirishning yuksak darajasiga erishadi, o`quvchi diqqatini konkret Sharofatxon taqdiridan umuman ayol taqdiri muammolariga ko`chiradi. Ma`lumki, ayrim asarlarda tasvirlanayotgan voqea (aksar detektiv va sarguzasht asarlarda), boshqalarida uning vositasida ifodalanayotgan fikr — voqeaning tematik aspekti yetakchilik qiladi. Yuqoridagi mulohazalarimizdan ko`rinadiki, "Qor qo`ynida lola"da adib uchun Sharofatxon taqdiri vositasida o`rtaga tashlanayotgan muammo, ifodalanayotgan fikr muhimroq ahamiyatga molikdir. Shu bois ham Cho`lpon hikoyasi uchun bag`oyat oddiy, hayotda deyarli har kun duch kelinadigan syujet sxemasini tanlagan ko`rinadi: "qizga sovchi keldi – ota rozi – to`y". To`g`ri, yoshgina Sharofatxonning keksa eshonga berilishi syujetga ozmi-ko`pmi intriga olib kirish imkonini berur edi, biroq Cho`lpon mavjud imkoniyatdan foydalanmaydi. Aksincha, adib ongli ravishda syujetning o`quvchi nazdidagi ahamiyatini tushirishga intiladi, uning faqatgina vosita ekanligini ta`kidlamoqchi bo`ladi. Ko`rinadiki, bu o`rinda muallif uchun apellyativ maqsad birlamchi: u o`quvchi diqqat-e`tiborini voqeadan muammoga ko`chirish maqsadini ko`zlaydi. Biroq, ayni paytda, syujet sxemasi nechog`li sodda bo`lmasin, u

GAPning predikativ markazi sifatida barcha unsurlarni uyushtiradi, ularning o`zaro gorizontal va vertikal munosabatlarini belgilaydi. Avvallo, syujetning gorizontal aloqalarni belgilashdagi roliga to`xtalsak. Hikoyaning birinchi qismida qizlarning daf`atan barham topgan sho`x- shan o`yin-kulgilari tasviri nihoyasida "Sharofatxonga sovchi keldi" xabari aytiladi. O`z-o`zidan ravshanki, sovchi kelganligining o`zi syujet voqealarini turlicha yo`nalishlarda rivojlantirish imkoniyatlarini yuzaga keltirayotir. Biroq muallif syujet voqealarini rivojlantirishga shoshilmayotgandek, birinchi qismga nuqta qo`yadi-da, Samandar aka ta`rifiga o`tadi. Birinchi qism o`zining mantiqiy davomini ikkinchi qism nihoyasidagina topadi: Sharofatxonning onasi Qumribush Samandar akaga "Ichkarida xotinlar bor, siz tashqari uyga kirib turing..." deganidan gap sovchilar haqida borayotgani anglashiladi. Samandar akaning "Bitta qizimiz bo`lsa, hazrat eshonimizga tutdik, sadag`alari ketsun!" degan javobi uchinchi qism — to`y(yo to`yni tushirib qoldirgan holda undan keyingi voqeani) shart qilib qo`yadi, zero, bu masalada qarashlarning turlichaligi shunga undaydi. Yana bir jihati, Samandar akaning eshonnikida bo`lishiyu qaytishdagi alamli o`ylari hamda Sharofatxonning dugonalari bilan koptok o`ynashlari xronologik jihatdan bir paytga — sovchilar kelgunga qadar bo`lgan vaqtga — to`g`ri keladi. Demak, bularning bari hikoyaning ekspozitsiyasini tashkil qiladi. Bizningcha, asar syujetini tubandagicha sxemada ifodalash mumkin: Albatta, ushbu sxema hikoya strukturasini to`la ifodalay oladi, degan da`vodan yiroqmiz. Biroq, bizningcha, ushbu sxema yordamida strukturaviy unsurlarning o`zaro integrativ (vertikal) aloqaga kirishishiyu yuqori sath — kompozitsion butunlikning yuzaga kelishini kuzatishimiz mumkin bo`ladi. Ta`kidlash zarurki, biz strukturaviy unsur deganda konkret birlikni nazarda tutmaymiz: unsur sifatida birgina so`z, jumla yoki butun boshli qism(detal - fabula - xarakter va sharoit - badiiy voqelik) ham olinishi mumkin. Struturaviy unsurlarning o`zaro aloqalarini ham gap bo`laklarining aloqalaridan kelib chiqib tushunishimiz mumkin. Yuqorida aytdikki, GAPning egasi — Sharofatxon, biroq u

harakat subyekti emas. Biz buni muallif g`oyaviy-badiiy niyati bilan bog`ladikki, endi shu fikrni asoslashga harakat qilamiz. Birinchi qismda "sovchi keldi" xabari aytilganidan so`ng muallif syujetni istagan yo`nalishda davom ettirishi mumkin ediki, bulardan o`zining g`oyaviy-badiiy niyatiga mosini tanlagani shubhasiz. Cho`lpon ushbu xabarga Sharofatxonning "qip-qizil qizarib, turg`on yerida qotib qoldi" qabilidagi reaksiyasini ko`rsatish bilan kifoyalanadi. Albatta, bu holatda yosh qizning ayni shu xil harakat qilishi tabiiy. Biroq Cho`lpon uchun tabiiylikni ko`rsatish emas, qizni "qotib qolgan" ko`yi qoldirish, uni syujetdan chetlashtirib, harakat obyektiga aylantirish muhimroq. Shu bois ham muallif bu o`rinda sovchilar kimdan ekanligini konkretlashtirib o`tirmaydi (aks holda syujetni o`zgacharoq yo`lda rivojlantirish taqozo qilinardi). YA`ni, sovchi kimdan ekanligidan qat`iy nazar, sharofatxonlar o`z taqdirini hal qilishda ovoz huquqiga ega emas, ayni holatda ular bor-yo`g`i obyekt (narsa) bo`lib qoladilar, degan ma`noni kuchaytirish uchun qilinadi bu. Bizningcha, agar Cho`lpon shu xil maqsadni ko`zlamaganida birinchi qismga "sovchi keldi" xabarini kiritmasligi, uni, aytaylik, Sharofatxonning "Bo`lmasa, o`yin tugabdir-da?" degan o`kinchu afsus to`la xitobi bilanoq yakunlashi mumkin bo`lardi. Aytish kerakki, bu holda hikoya shakl jihatidan aslo yutqazmas, faqat mazmun o`zgarardi: "Hali bolaligi bilan xo`shlashib ulgurmagan go`zal Sharofatxonni ... otasi SAMANDAR AKA... berdi". Ko`ramizki, bu holda hikoyaning badiiy umumlashtiruvchilik kuchi sezilarli susayardi, zero, Sharofatxonning taqdirida sharofatxonlarning huquqsizligi emas, otasigina aybdor bo`lib chiqardi. Samandar akaning ega mavqeini egallashi hikoyaning tematik doirasini toraytirib, o`quvchining unga (qahramonga) nafrat hissidan chetga chiqolmay qolishi ehtimolini oshirardiki, bu narsa muallif niyatiga nomuvofiq kelardi. Ayni shu o`rinda hikoyani GAP vositasida tekshirishga jazm qilishimizning boisi, buning nazdimizdagi afzallik tomonlariga qisqacha to`xtalib o`tishimiz joiz. Yuqoridagi mulohazalarimizdan anglashiladiki, hikoyaning mazmun-mohiyati, muallif konsepsiyasining ifodalanishida unda tasvirlangan

narsalargina emas, ularning joylashtirilishi ham muhim ahamiyatga molikdir. YA`ni, bu o`rinda "Nonushta" hikoyasi misolida ko`rganimiz "kompozitsion tafakkur"ga ayricha e`tibor zarur. Shunga o`xshash, GAPning mazmunini ifodalashda ham uni tashkil etayotgan so`zlargina emas, uning qurilishi ham ahamiyatlidir. Modomiki, GAP muayyan nutqiy situatsiyada aytilgan ekan, uni be- takror — fenomenal hodisa sifatida qabul qilishimizga to`g`ri keladi. Sababki, aynan o`sha GAPning xuddi o`shanday qilib qayta aytilishi mumkin bo`lmagan ishdir. Shunday ekan, GAPda bironta ham ortiqcha unsur bo`lishi mumkin emas, ularning hammasi ahamiyatlidir. Zero, undagi har bir unsur (so`z, grammatik vositalar, tovush tonalligi, temp, melodika va boshq.) muayyan narsani anglatadi. Hatto, GAP tarkibida ortiqchadek bo`lib ko`ringan unsurlar (parazit so`zlar, modal so`z va konstruksiyalar, o`rinsiz takrorlar, uzilishlar, tutilishlar va boshq.) ham yo nutq situatsiyasini va yo gapiruvchining ayni damdagi ruhiy holatini xarakterlaydiki, alal-oqibat ular mazmunni to`ldiradi, konkretlashtiradi. Demak, GAPdagi barcha unsurlar birlikdagina nutqiy situatsiyani(gapiruvchi ifodalamoqchi bo`lgan mazmun, uning ruhiy holati va boshq.) oydinlashtiradi, ularni birlikda olib qaralsagina mazmun anglashilishi mumkin. Shunga o`xshash, badiiy asarda ijodiy jarayon aks etar ekan, uning mazmun-mohiyatini anglash uchun barcha unsurlarni, ularning o`zaro aloqalarini o`rganish zarur. Bu o`rinda, birinchidan, badiiy asarga yaxlit butunlik sifatida, ikkinchidan, amalga oshib bo`lgan fakt (ya`ni, "aytilgan so`z — otilgan o`q" prinsipiga amal qilib) sifatida qarash taqozo qilinadi. Ushbu bobda badiiy asardagi strukturaviy unsurlarning ichki aloqalariyu yaxlit butunlikka birikishi haqida so`z borgani uchun ham tahlilda GAP modelidan foydalanishga jazm qildik. Negaki, GAP butunlik sifatida o`z unsurlarining har turli aloqalarini ko`rsatishga juda qulay, shu ma`noda, u biz uchun bir ko`rgazmali vosita, xolos. Aytaylik, model sifatida tuzganimiz GAPdagi konkret bo`lak boshqa bo`laklarning ayrimlari bilangina bevosita grammatik aloqaga kirishadi, biroq bilvosita grammatik aloqalar, shuningdek, mazmuniy aloqalar uni boshqa barcha bo`laklar bilan bog`laydi — yaxlit butunlikka aylantiradi. Endigi vazifamiz "Qor qo`ynida lola"ning GAP modeli yordamida

undagi strukturaviy unsurlarning o`zaro aloqalarini atroflicha kuzatishdan iboratdir. Hikoyaning birinchi qismi EGAning ANIQLOVCHIsi funksiyasida keladiki, model sifatida keltirganimiz GAPda buni "hali bolaligi bilan xo`shlashib ulgurmagan" birikmasi bilan ifodaladik. Birinchi qismdan anglashiluvchi egaga xos yana bir xususiyat — uning huquqsizligiyu shundan kelib chiqadigan faoliyatsizligi kesimning majhul nisbat fe`li bilan ifodalanishida o`z aksini topadi. GAPdagi eganing uyushmagan aniqlovchilaridan yana biri — "go`zal" esa hikoyaning uchinchi qismidan olinadi. Zero, uchinchi qism boshlanishida adib yozadiki: "Bu qiz shu tegraning ko`rklilikda, chevarlikda, sho`xlik va o`ynoqilikda bitta-yu bittasi edi. Mahalla-ko`yning o`spurunlaridan ikkita-uchtasi bir yerga yig`ilsalar, topg`on-tutg`onlari shul Sharofatxon masalasi bo`lur. "Bu qiz qaysi xudo yarlaqag`onniki bo`lur ekan? Kimning uyini obod qilur ekan?" deb bosh og`ritarlar edi". Sharofatxon ta`rifida aytilgan maqtovlarni biz GAPda "go`zal" so`zida jamlab ifodalashga intildik. Shu o`rinda bir muhim masalaga diqqatni tortmoqchimiz. Ko`rdikki, uchinchi qismdagi strukturaviy unsur (detal) birinchi qismdagi yuqoriroq sathda joylashgan boshqa bir unsur (qahramon) bilan integrativ aloqaga kirishayotir. Ikkinchi tomondan, yuqoridagi parcha (u matnning bir abzatsiga teng) o`zidan keyinoq keluvchi boshqa bir unsur (mahallaning to`y dovrug`ini qilishi) bilan, nihoyat, har ikkisi orqali epilog bilan-da bog`lanadi. Bundan anglashiladiki, birgina unsur ham o`zi bilan bir sathdagi (gorizontal), ham yuqori sathdagi (vertikal) unsurlar bilan bevosita yoki bilvosita aloqaga kirisha oladi, ayni shu xil aloqalarning mavjudligi konkret asarning kompozitsion va konseptual butunligini ta`minlaydi. Demak, butunni anglash uchun uni tashkil qilayotgan barcha unsurlarning barcha turdagi aloqalarini yorqin tasavvur etishlik taqozo qilinadi. Umuman kishilar orasidagi nutqiy aloqada kuzatilganidek, badiiy nutq ham "ekonomiya" prinsipiga amal qiladi. Shu bois ham kontekstdan anglashiladigan ma`noni takrorlab o`tirishga zarurat yo`q, bu — ortiqcha ham. Shunga ko`ra, konkret strukturaviy unsurning boshqa unsurlar bilan yaqqol ko`zga

tashlanmaydigan aloqasi ham faqat butun kontekstidagina anglashiladi. Biz hikoyaning birinchi qismidan Sharofatxonning yoshligiyu faoliyatsizligiga oid belgilarnigina ajratdik. Holbuki, matn u haqda bundan birmuncha kengroq tasavvur berishi mumkin. Bir qarashda birinchi qismdagi dialoglar qahramon haqida durustroq bir ma`lumot bermaydigandek. Biroq, bizningcha, butun kontekstida olib qaralsa, bu tasavvurimizning yanglishligi ayon bo`ladi. Cho`lpon ikkinchi qism boshidayoq: "Sharofatxonning otasi Samandar aka ilgaridan ot chiqarg`on bir savdogar edi. Shuncha og`irchilik yillarda, qiymat, kasod vaqtlarda ishini taraqlatib kelib, oxiri o`zg`on yili erta bahorda sing`on. Bor-yo`g`ini qarzig`a sotib berganidan so`ng, juda so`fi bo`lib eshonlarnikida chuvalashub qolg`on edi", ( deya ma`lumot beradi. Bunga yana uchinchi qismda berilgan ta`rifni, xususan, Sharofatxonning "sho`xlik va o`ynoqilikda" bu atrofda yaktoligini qo`shamiz. Bizningcha, dialoglar shu ma`lumotlarga tayanib o`qilsagina quloqlarimizda Sharofatxonga xos (konkret holatga mos) intonatsiyasi bilan jarango topishi mumkin. Misol tariqasida to`pni hovuzdan chiqarib olishganidan so`ng qizlar orasida bo`lib o`tgan dialogni olaylik: "Sharofatxon qizlarga qarab: — Baribir, qancha siqib quritmoqchi bo`lsak-da, xo`l to`p chiqmaydur, endi boshqa kimning to`pi bor? (qat`iy, hukmfarmo ohang – D.Q.) — ... — Voy, o`la qolay, hech qaysinglarniki yo`qmi? Saltanat, seniki bor edi-yu? (ozgina tahdid, siltalash ohangi ( D.Q.) — Meniki bor edi-yu, tunov kuni Gulnor o`lgur yo`qotib kelibdir... (o`zini oqlash ohangi, Saltanat Sharofatxon oldida o`zini oqlash zaruratini sezib o`rgangan – D.Q.) — Bo`lmasa, o`yin tugabdir-da? (ozgina achchiq, afsus – D.Q.) — Yo`q, boshqa o`yin qilamiz!(murosa ohangi, kimdir Sharo- fatxonni murosaga chaqirmoqchi, o`yin buzilishining oldini ol-moqchi – D.Q.) — Hu, o`laqolsin, to`p o`yinidan ham yaxshisi bormi? (arazli achchiq ohangi – D.Q.)

— Hay, Sharofatxon, siz o`zingiz kira qolingiz, o`ris to`pingizni olib chiqasiz! (ozgina yashirin taxdid, kesatiq ( D.Q.) — O`rus to`pim yorilib edi-ku...(kesatiqni anglab og`ringanlik, ozgina gunohkorligu achchiq aralash ohang ( D.Q.) — Voy, essizgina, qachon? (soxta murosa ohangi – D.Q.) — Qachonlari-yu...(o`kinch, yaxshi kunlar armoni ( D.Q.)" Albatta, dialogdagi gaplarning turlicha "eshitilishi" va tushunilishi tabiiy, biroq bundan o`quvchi mutlaq erkin tasavvur qilishga haqli degan xulosa chiqmaydi: har nima bo`lganida ham asarning o`zidagi asoslarga tayanish shart qilinadi. Shu xilda yondoshib "eshitish" va tushunishga intilganimiz yuqoridagi parcha Sharofatxon haqidagi tasavvurimizni ancha boyitadi. Parchadan anglashiladiki, Sharofatxon dugonalari orasida baland mavqega ega — lider. Albatta, bu mavqega erishishida "falonchining qizi" ekanligi ham o`z ishini qilgan: buni his etishlik qizning o`ziga ishonchini-da oshirgan, tug`ma qobiliyati(liderlik)ni namoyon qilgan. Biroq endilikda o`sha mavqe inersiya kuchi bilangina saqlanib kelayotirki, buni qizning o`zi ham, dugonalari ham sezishadi: qizlar orasidagi bilinar-bilinmas ziddiyat ham aslida shundan. Aytmoqchimizki, ishidan putur ketgani Samandar akaning o`zigagina emas, oila a`zolari ruhiyatiga ham sezilarli ta`sir o`tkazgan. Sharofatxon yaxshi kunlar armoni bilan yashaydi, ichidagini sirtiga chiqarmaslikka urinadi, eziladi — ko`rayotgan kuni ertasi oldida halvo ekanligini bilmaydi. Mana shu narsa qizning fojiasini yanada kuchaytiradi, obrazning ta`sir kuchini oshiradi. Hikoyaning ikkinchi qismini GAPda ajratilgan sabab holi tarzida ifodaladikki, bu, bizningcha, qismning asar strukturasidagi o`rniga mos keladi. Chunki, birinchidan, bu qismda Sharofatxonning eshonga berilishi sababi ham, bu sababning sababi ham oydinlashadi. YA`ni, sovchilar kelishi bilan yuzaga kelgan situativ noaniqlik (sovchilarga turlicha javob berilishi mumkin edi) ham, Samandar aka ruhiyatida yuzaga kelgan ziddiyatli tugun (u ham og`ringan nafsini turlicha qondirishi mumkin) ham bir nuqtada yechiladi. Ikkinchidan, ajratilgan hol tuzilishining gapga yaqinligi uning hikoya strukturasidagi o`rni(butunning ichidagi

nisbiy butunlik)ni aniqroq ifodalashga va davomiylikning saqlanishiga imkon beradi. Cho`lpon Samandar akaning qarorini g`oyat puxta dalillashga intiladiki, natijada o`zining asosiy elementlariga ega boshqa bir syujet chizig`i yuzaga keladi, qism nisbiy mustaqillik kasb etadi. Mazkur syujet chizig`ining rivojlanish bosqichlari tubandagicha: a) "ot chiqarg`on savdogar" — "so`fi bo`lib qolg`on"; b) "eshonnikida katta va qizg`in zikr bo`ldi"; v) nazr niyoz berish marosimi; g) so`fining mazaxli gapi; d) og`ringan nafs to`lg`onishlari, alamli o`ylar; ye) "Bir qizimiz bo`lsa, hazrat eshonimizg`a tutdik..." Yuqoridagi bosqichlarning avvalgisi qahramon ahvol-ruhiyasi haqida umumiy tasavvur beradi (vertikal aloqa), ayni paytda, syujetning rivojlanish mantiqini belgilaydi. Ilgari xuddi shu unsur Sharofatxon ruhiyatini, uning dugonalari bilan munosabatini oydinlashtirishga xizmat qilgan edi. Keyinroq, to`rtinchi bosqichda, ayni shu unsurning gorizontal aloqasi hal qiluvchi ahamiyat kasb etadi. Biroq Cho`lpon bu aloqani bilvosita amalga oshiradi — zaminni yanada mustahkamlamoqchi bo`ladi. YA`ni, eshonnikidagi zikr tafsilotlari ayni shu maqsadga xizmat qiladi. To`g`ri, Samandar akaning so`fi bo`lib qolishiga sabab — hayotda omadsizlikka uchragani. Biroq, shunisi ham borki, ma`naviy- ruhiy zarbaga uchragan odam biron narsaga e`tiqod bog`lagundek bo`lsa, unga mutaassiblarcha berilish ehtimoli ortadi. Ikkinchi tomondan, so`filarni jazavaga solgan zikr chog`i Samandar akaning piriga ixlosi yana ham ortgan, unga nisbatan mehri tovlangan bo`lishi ham tabiiy. Ayni shu hislar ertasiga, nazr berish chog`ida piriga nimanidir peshkash qilishga undaydi — ilojsizligidan, yo`qchilikdan eziladi. Zaminni shu taxlit obdon puxtalagach, adib qahramon ruhiyatida burilish yasagan keyingi bosqichga o`tadi: "... hazrat eshonning quchog`-quchog` duolarini xonaqohdan chiqarib berib turg`on so`fi kulib, o`ynab Samandar akaga qaradi-da:

— Ha, boy aka, nazrdan darak bormi?- dedi. Samandar aka darvozadan chiqar ekan: — Bo`lib qolar, so`fi! - dedi". Xayolan birinchi bosqichga qaytilsa, Samandar akaga so`fining kinoyasi, pinxona mazaxi og`ir botganini sezish qiyin emas va bu tabiiy ko`rinadi. Axir, ilgarigi ahvoli bo`lganida so`fi shu xil muomala qilishga botinolmas edi — Samandar akaning izzat-nafsi kaltaklandi, og`rindi. Sal ilgari u ixlosi ortganiyu mehri tovlanganidan piriga nazr berishni istagan bo`lsa, ehtimol, endi esa bu bilan o`z nafsini qoniqtirishni istaydi, xolos. Sirasi, Samandar aka endi so`fiylik ahdini buzdi — jilovini nafs qo`liga tutqazib qo`ydi. U endi shundayin bir nazr qilishni istaydiki, hamma tong qolsa, so`fining yuziga tarsaki tortgandek bo`lsa. O`ylashimizcha, Cho`lpon rozilik berilishida ko`proq Samandar akadagi konkret ruhiy holat(ya`ni, boshqa payt bu xil qaror berilmasligi ham mumkin edi)ning natijasini ko`radi. Gap shundaki, hikoya matnida shu xil o`ylashga asos beradigan o`rinlar bor. Xususan, Samandar aka qarorini aytganida, xotini "Qumribush kutilmagan bu gapdan oqardi, ko`kardi, suvratdek qotib devorga suyalib qoldi..." Kamida yigirma yil Samandar aka bilan yostiqdosh bo`lgan ayol undan bu xil javobni mutlaqo kutmagan. Agar Qumribush rozilik berilishi ehtimolini bir lahza bo`lsin xayoliga yo`latganida edi, eshondan sovchilar kelishi bilanoq o`zini qo`yarga joy topolmay qolishi lozim kelardi. Bu xil javobni kutmagani uchun ham unda umuman xavotirlanish asari ko`rilmaydi: sovchilarga quyuq-suyug`ini berib, yumshoqqina rad etishu izzati bilan jo`natib yuborishni o`ylaydi, xolos. Ayol erining ham shu xil yo`l tutishiga qattiq ishonadi, shu bois ham: "... men qizimiz hali yosh, endi 17 ga chiqdi, dedim. Shunday deb javob bera qolaymi?" – deb so`raydi eridan. E`tibor bering: "nima deyin?" deb emas, "shunday deyinmi?" deb so`raydi, sababki, erining o`zini ma`qullashiga ishonadi. Qumribush bu o`rinda faqat bir narsani — shu bugun erining ko`nglidan kechgan o`ylarni, og`ringan nafsning iztirobli to`lg`oqlarini e`tiborga olgan emas, ulardan mutlaqo bexabar. Yuqorida ko`rdikki, Qumribush e`tiboridan chetda qolgan jihatga Cho`lpon alohida urg`u beradi. Bilasizki, sud amaliyotida ham ruhiy muvozanatsizlik chog`ida sodir etilgan jinoyat yengilroq jazolanadi. Yo`q,

Cho`lpon Samandar akadan gunohni soqit qilmoqchi, demaymiz: u insonni tushunmoqchi, xolos. Ikkinchi tomondan, adib yaxshi biladiki, ayol huquqi (umuman inson huquqi) muhofaza etilgan jamiyatda har qanday ruhiy muvozanatsizlik chog`ida ham uning taqdirini o`zining ishtirokisiz hal qilolmaslar. Demak, Cho`lpon o`quvchisini kengroq mushohada yuritishga undaydi, hikoyasi orqali shunga turtki bermoqchi bo`ladi. Hikoyaning uchinchi qismini GAPda kesim sostavi sifatida ifodaladik: "... vadavang to`ylar bilan qo`sh xotinli qari eshonga uchinchi xotin qilib berildi". To`ldiruvchi, ya`ni, qizning eshonga berilishi ikkinchi qismdayoq aniq bo`lgan, uning qo`sh xotinli(aniqlovchisi) ekanligi ham o`shanda bilingan. Bu o`rinda Cho`lpon asosiy e`tiborni ikkinchi aniqlovchi("qari") ga qaratadi, uni eganing aniqlovchisiga zidlaydi. Aytish kerakki, adib hikoyada eshonning bevosita tasviriga juda oz — o`z g`oyaviy-badiiy niyati uchun yetarli miqdordagina — o`rin ajratgan. Yuqorida aytganimiz strukturaviy unsurlarning gorizontal aloqasi haqida endi mufassalroq to`xtalish joiz. Cho`lpon Sharofatxon haqida: "Bu qiz shu tegraning ko`rklilikda, chevarlikda, sho`xlik va o`ynoqilikda bitta-yu bittasi edi",- deb yozsa, eshonni tubandagicha tasvirlaydi: "Bir vaqt oppoq soqolli, qari, bo`shashg`on bir chol (kuyov to`ra) ustiga zarbob to`n kiyib, katta o`rama belbog` bog`lag`oni holda birmuncha oqsoqol muridlari o`rtasida sekingina sudralib aravaga yaqinlashdi". Adib bu o`rinda aniqlovchilarni zidlantirish bilangina cheklanmaydi: eshonning "oqsoqol muridlar o`rtasida"gi holati bilan birinchi qismda Sharofatxonning yosh qizchalar orasida tasvirlangani to`la oppozitsiya hosil qiladi. Umuman, yuqorida ko`rganimiz asosiy belgilarning zidlantirilishi tantana qilinayotgan nikohning mantiqqa nechog`li sig`maydigan hodisa ekanligini ko`rsatishga xizmat qiladi. YA`ni, aslida ko`rsatish (tasvir) vositasidayoq adib munosabatini ifodalaydi. Shunga qaramasdan, yuqoridagi o`zaro zidlangan ikki unsur birlikda epilog bilan-da bog`lanadi: "— Yuraber. Bu kecha xuddi eshonbobongning ko`nglidek bo`libdir. — To`g`ri-ya, men qizg`a achinaman, boyaqish kelib-kelib kimniki bo`ldi-ya!..

— Nimasini aytasan, otasining uyi kuysin, odam emas ekan! — Soqolini oppoq tutadek qilib nevarasidek bir qizni aravadan olishini qara, kishi chidamas ekan..." Bir qarashda epilog faqat muallif munosabatini ochibroq (ya`ni, "chaynab berish") ifodalash uchungina qo`shilgandek taassurot qoldiradi va shu bois ham hikoya strukturasida ortiqchadek, zarur emasdek tuyuladi. O`z vaqtida A.Fitrat hikoyadagi: "to`rtinchi ko`rinish, ya`ni ikki yigitning ko`chada to`y to`g`risida gapurishlari, qorovulning-da ularga qo`shilishi ortiqcha bir fasldir. Hikoya uchinchi faslda bitirilsa edi, qorovul tilidan onglashilmoq istanilg`an edi. So`zlar ochiq onglashilg`an bo`lar edi. Hikoyaning ta`siri ortg`an bo`lar edi", ( deb yozgandi. Agar badiiy asarda hech bir unsur ortiqcha bo`lmaydi, degan qoidadan kelib chiqsak, olimning bu fikriga qo`shilish qiyin, shu bois bu masalaga mufassalroq to`xtalamiz. Keltirilgan parchaga diqqat qilinsa, epilogning vazifasi muallif munosabatini oydinlashtirish bilangina cheklanmasligi seziladi. Avvalo shuki, suhbatdosh yigitlarning ikkisi ham bir masalada hamfikrlar: eshon bilan Sharofatxon bir-birlariga mutlaqo mos emas, — ikkisi ham qizga dildan achinadi. Ayni paytda, ular aybdor masalasida turlicha fikrdalar: biri qizning otasini la`natlasa, ikkinchisi eshonga nafratini ifodalaydi. Shu o`rinda parchadagi so`nggi ikki gap munosabatiga diqqat bilanroq qarash lozim. So`nggi gap o`zidan oldingisiga bevosita ulanmasa-da (oldingisida Samandar aka haqida, keyingisida eshon haqida so`z boradi), to`liqsiz gap shaklida ifodalangan — ega tushirib qoldirilgan. Bu narsa ikkala suhbatdosh ongida ayni paytda ikki turli o`y yetakchilik qilayotganidan dalolatdirki, natijada yigitlar go`yo bir-birlarini tinglamayotgandek, har ikkisi ham o`zicha so`zlanayotgandek bo`lib qoladi. Yigitlarning qarashlaridagi turlichalikka yana bir fikr — Mamat qorovulning "dunyo o`zi shunaqa teskari dunyo ekan" degan zori qo`shiladi, turlichalik yana bir daraja orttirilgani holda hikoyaga nuqta qo`yiladi. Bizningcha, epilogning mohiyatiyu g`oyaviy-badiiy vazifasini anglash uchun uning boshqa unsurlar bilan, xususan, GAPdagi yana bir bo`lak — ravish holi("vadavang to`ylar bilan") aloqasini kuzatish foydalidir.

Cho`lpon yozadiki, "Sharofatxonning eshonga berilish xabari chiqqandan so`ng butun mahalla-ko`y bir necha kun shuning dov-rig`ini qilishdilar". Agar Sharofatxonning ta`rifi ketgan qizligiyu unga umidvor bo`lganlar ko`pligini, epilogni e`tiborga olsak, to`ydan ilgariyoq mahalla-ko`y munosabati turlicha bo`lgani, ko`pchilik bu ishni ma`qullamagani anglashiladi. Biroq to`yda... Cho`lpon to`yning umumiy ruhini san`atkorona mahorat bilan qog`ozga tushira bilgan. Kelin tushirib kelayotganlar orasida bayramona ko`tarinki ruh hukmron: o`n-o`n besh arava xotinning "yor-yor"lari dunyoni buzadi", aravakashlar "bir- birlari bilan basma-baslashib chopishar"lar. Kelinni kutayotganlar orasida undan- da ko`tarinki bir ruh: ko`chaga yoqilgan o`tning "alangasi osmonga chiqadi", uning tegrasida erkaklar, sal narida ayollar "tovushlarining boricha "yor-yor"ni cho`zadilar". Hayajon shunchalarki, kelin tushirdi yaqinlashganida hamma "Kelin keldi, kelin keldi!" deya tipirchilab qoladi, yigitlar "quchoq-quchoq o`zapoya olib chiqib, o`tning o`rtasiga tashladilar, o`t yana kuchaydi, yana alanga berdi" — bu bilan bayramona ruh ham yana bir bahya ko`tariladi go`yo. Go`yo hamma shu ruhdan mastu bo`layotgan ishlarni, "marosimning shakli sodir bo`layotgan voqeaning mohiyatiga zid"ligini anglashdan ojiz bo`lib qolgan. Zero, eshon "sudralib" aravaga yaqinlashganida yangragan "Ko`taring-a, kuyov pochcha, ko`taring-a!" qabilidagi mastona hayqiriqlar ham shundan dalolatdir. Eshon kelinni aravadan tushirib olganidan so`ng, "Yana xalq chuvirlashib ketdi: — Barakalla, taqsir, barakalla! — Bo`sh kelmadilar taqsirim! — Hali bellari baquvvat ekan taqsirimning!" Adabiyotshunos S.Mamajonov bu o`rinlarda achchiq kesatiq mavjud, deb hisoblaydi. Bizningcha, muallif hech bir sharh bermagan xitoblar ma`nosi kontekstdan anglashilishi, baski, birmuncha kengroq tushunilishi mumkin. YA`ni, bu o`rinda kesa-tig`u kinoya, havasu hasad, alamu quvonch — barcha hissiy ottenkalar mavjud. Biroq bularning bari bayram ruhiga yo`g`rilgan. Zero, mahalla ahli baxtiyorlar nikoh to`yida ham ayni shu xil yayrayveradi — uning uchun to`y faktining o`zi birlamchi, bunda u azaldan belgilangan rolni o`ynaydi (ya`ni, to`yda

o`ynamaslik, azada yig`lamaslik mumkin emas), bir paytning o`zida ijrochiyu tomoshabinga aylanadi. Cho`lponning uchinchi qism nihoyasida "Haligi tomosha o`rni bo`lg`on ko`chada kishilar arib, qop-qorong`i, jim-jit bir go`ristonga aylandi", deb yozishi ham shundan. Xalqning befarqligiyu tomoshaga o`chligining oqibati shuki, biroz ilgari u yayragan joy bir qizning baxti, yoshligi, orzu-umidlari ko`milgan mozorga aylanadi. Yuqoridagi mulohazalarga tayangan holda epilogning asar strukturasida tutgan o`rni, u bajarayotgan g`oyaviy-badiiy funksiyalarni tasavvur etish mumkin. O`quvchi suhbatdosh yigit-lar kabi Sharofatxon taqdiri haqida o`ylarkan, ularning sal ilgari tovushining boricha "yor-yor" aytgan, olovga quchoq- quchoq g`o`zapoya tashlaganlardan ekanligini biladi. Cho`lpon talqinida bu yigitlar bayram ruhidan forig` bo`lib, endi hamma kabi (omma psixologiyasi) emas, bir inson sifatida o`ylay boshlaganlaridagina Sharofatxon taqdiriga kuyunadilar. Biroq shunda ham o`ylashdan nariga o`tmaydilar, mohiyatan, ilgarigidek tomoshabin bo`lib qolaveradilar. Cho`lpon haqli ravishda Sharofatxon taqdirida aybdorlar qatoriga ularni(umuman, mahalla-ko`yni)ng o`zini ham qo`shadi. Adib ham Mamat qorovul singari "dunyo o`zi shunaqa teskari dunyo" deb hisoblaydi, biroq bu xil fikr uning talqinida o`zni ovutish vositasi emas, teskari dunyoni o`nglashga da`vatdir. Demak, epilogdagi yigitlar suhbati o`quvchini ham ayni shu xil fikrga olib kelishi lozim, hartugul, adibning niyati shunaqa ko`rinadi. Bundan anglashiladiki, epilog hikoya badiiy konsepsiyasining yaxlit holda ifodalanishi, uning o`quvchi ongiga yetkazilishida muhim ahamiyatga molikdir. YA`ni, bu o`rinda ham "kompozitsion tafakkur" yetakchiligi, Cho`lpon asarni shu tartibda qurish bilan hikoyaning o`quvchi tomonidan qabul qilinishini boshqarayotgani kuzatiladi. Cho`lponning "Novvoy qiz" hikoyasi tematik jihatdan "Qor qo`ynida lola"ga yaqin, ayni paytda, kompozitsion xususiyatlari bilan undan jiddiy farqlanadi. Bu o`rinda o`zak farqlardan biri sifatida hikoya qilinayotgan voqeaning yuz berish vaqti kengligini ko`rsatish mumkin. "Qor qo`ynida lola"da voqealar orasidagi sabab-natija munosabati uzluksizlik illyuziyasini hosil qilaveradi.

"Novvoy qiz"da esa o`zgacharoq: hikoyaning birinchi va uchinchi qismlarida qahramonlar hayotidan ikki epizod qalamga olingan bo`lib, ularni katta bir davr ajratib turadi. Davriy bo`shliqning kattaligi uchun ham qismlar orasidagi sabab- natija munosabati mustahkam emaski, bu zaiflikning daf`i uchun bo`lsa kerak, adib ikkinchi qismni o`zgacharoq quradi. Deylik, "Qor qo`ynida lola"ning to`rtala qismida ham muallif "kuzatuvchi" mavqeida turgan — "sahnaviylik" effektini hosil qilgan edi. "Novvoy qiz"ning birinchi va uchinchi qismlarida ham shu xil obyektiv tasvir yo`sini qo`llansa, ikkinchisida muallif hikoya qilish yo`lidan boradi. Natijada hikoyada tasvir va rivoyaning uyg`un birikuvi kuzatilmaydi, asar butunligini ta`minlashda shakliy unsurlar roli kamayadi — yaxlit konsepsiyaning mavjudligigina asarning qismlarini yaxlitlashtiradi. Mazkur fikrni oydinlashtirish uchun "Novvoy qiz"ning GAP modelini tuzib ko`raylik. Aytish kerakki, bu hikoyaning GAP modeli avvalgi hikoyaning GAP modelidek bitta grammatik butunlikni tashkil qilolmaydi. Bizningcha, hikoyaning qurilishi tubandagi GAP vositasida ifodalanishi mumkin: Imonsiz O`lmasboy hayoli bir qizni zo`rlab nomusiga tegdi: shu tufayli qiz hayotda baxtsiz, el nafratiga duchor (axir, qizni ayblashingiz insofdan emas: O`lmasboy uning himoyasizu ojizaligidan foydalandi, hiylayu aldov ila murodiga yetdi; axir, qizni ayblashga haqli emassiz: uning holidan xabar olishga ham, uni himoya qilishga ham yaramagansiz-ku!), xor-zorliklarga mubtalo bo`ldi... Hihoyat, haq joyiga qaror topdi: yomon jazosini oldi. Ko`ramizki, GAPning birinchi va ikkinchi qismlari orasida sabab- natija munosabati mavjud, qismlar o`zaro grammatik jihatdan bog`langan. Uchinchi qism esa avvalgilariga faqat mazmun jihatidangina bog`langan. Bu o`rinda GAPning butunligini ta`minlayotgan narsa — so`zlovchi shaxsi: u yetkazayotgan informatsiya va shu informatsiyaga hissiy munosabat asosida yuzaga chiqayotgan mazmun. GAPning qismlarini bog`lashda "nihoyat" modal so`zi yetakchi ahamiyat kasb etayotgani ham shundan: bu so`z yetkazilayotgan informatsiyaga hissiy munosabatni umumlashtirib ifodalagan holda grammatik jihatdan bog`lanmagan qismlarni mazmuniy butunlikka aylantiradi. Bundan

tashqari, "nihoyat" so`zi GAPning intonatsiyasini ham belgilaydiki, mazmuniy butunlikda buning juda katta ahamiyati bordir. YA`ni, model sifatida tuzganimiz GAP butunligini so`zlovchi shaxsi ta`minlayotganidek, «Novvoy qiz»ning sirtdan tarqoq ko`ringan qismlarini muallif shaxsi yaxlitlashtiradi. Hikoya kompozitsiyasining sirtdan tarqoqdek ko`rinishi esa, bizningcha, yuz berishi jihatidan turli davrlarga taalluqli ikki voqeaning "obyektiv" tasvir yo`sinida jonlantirilgani bilan izohlanadi. Zero, odatda bu xil tasvir yo`sinidan borilgan hikoyada asosan bir epizod yoki bir-biriga uzviy bog`liq bir necha epizod olinishi, ular (sodir bo`lish vaqti nuqtai nazaridan) uzluksizlik illyuziyasini hosil qilishi lozim edi. Cho`lpon o`zgacha yo`ldan boradi, u kontekstdan anglashiladigan narsalarni dadil tashlab o`tadi (tildagi "tejash" prinsipiga monand), asar qurilishida ko`proq kino san`atiga xos montaj usulidan foydalanadi. Badiiy adabiyotda montaj usulidan foydalanish o`sha davr yevropa adabiyotidagi yangiliklardan ekanligini e`tiborga olsak, bu o`rinda ham Cho`lponning dadil tajribalaridan biriga duch kelayotganimiz anglashiladi. Albatta, har qanday tajribaning yutuq va kamchilik tomonlari bo`ladi. Xususan, "Novvoy qiz"da obyektiv tasvir yo`sinida jonlantirilgan epizodlar bilan epik hikoyalashning uyg`unlashib ketolmagani, hikoya ritmining buzilgani tajribaning kamchilik tomonlaridir. Cho`lpon ushbu tajriba orqasida erishgan badiiy samaralar haqida esa mavridi bilan to`xtalamiz. Cho`lpon tasvirlanayotgan voqeaning o`zi muhim sanagan o`rinlarini alohida ajratishga, ularga ma`no urg`usi berishga intiladiki, natijada GAP bo`laklarining odatdagi tartibi o`zgaradi — inversiya hodisasi kuzatiladi. Agar GAP bo`laklari to`g`ri tartibda joylashtirilganida edi, u holda ikkinchi qismdagi unsurlarning aksariyati birinchi qismga o`tar, hikoyada voqealar rivojidagi izchil davomiylikni kuzatish imkoni tug`ilar edi. Biroq Cho`lpon GAPning birinchi qismiga urg`u berishni istaydi, shu bois ham qator syujet unsurlarini (ekspozitsiya, tugun, voqea rivoji, kulminatsiya) chetlab o`tib, hikoyani birato`la yechimdan: qahramonlarning "bo`lar ish bo`lib bitgan"idan keyingi holati tasviridan boshlaydi. Adib O`lmasboy bilan novvoy qizning bir-birlariga mutlaqo zidligini ta`kidlamoqchi, biroq buni oddiygina qayd etish emas, tasvirlab berishni istaydi,

toki o`quvchisining o`zi o`z ko`zi bilan ko`rib shunga amin bo`lsin. Hikoyaning birinchi qismi ayni shu maqsadni amalga oshirish uchun maksimal imkoniyat bera oladigan tarzda qurilgan. Cho`lpon avvalo qahramonlarining ayni paytdagi ruhiy holatidagi kontrastlilikni yuz-ko`z ifodalari vositasida ko`rsatadi: "Xoin erkakning marhamatsiz ko`zlari bilan aldangan qizning so`nik ko`zlari bir-biriga yo`liqishdi. Erkak mag`rur, zaharli va sovuq bir kulish bilan kuldi. Qiz juda og`ir bir jirkanish bilan yuzlarini burdi". Ko`rib turibmizki, bo`lib o`tgan ishning qahramonlar ruhiyatiga ta`siri turlicha: erkak qilgan ishidan g`ururlangani holda, qiz ich-ichidan jirkanadi. Shuning o`ziyoq ikkisining butunlay boshqa-boshqa olamligini ko`rsatadi. Boz ustiga, parchadagi "xoin" va "aldangan" sifatlari o`quvchiga voqeaning qay tarzda yuz berganini, bunda qiz ixtiyori bo`lmaganini anglatadi. Ikki so`z kontrastliligi asosida o`quvchida mazkur fikrni hosil qilgan adib uni tezroq mustahkamlashga intiladi: "O`lmasboy... terazaga yaqinlashdi va uning bir qanotini sekingina ochdi. Uy ichi birdan yaraqlab ketdi. Qiz tezgina ochiq-sochiq yotgan yerlarini ko`rpa bilan berkitdi-da, turib o`tirdi". Qizning harakatidan anglashiladiki, uning tabiatiga suyuqlik yot, aksincha, u nomusli, iboli edi. Uning xona birdan yorishgan choqdagi harakati instinktiv reaksiyagina emas, yo`q, tabiatiga singib ketgan nomus, hayo shunchalar kuchliki, "bo`lari bo`ldi-ku" deya o`tiraberish qo`lidan kelmaydi uning. Mazkur chizgi bilan o`quvchida ilgariroq hosil qilingan tasavvurni mustahkamlagach, adib bo`lib o`tmish voqeaga munosabatning kontrastliligini personajlar orasidagi muloqot vositasida ochishga o`tadi: "...qiz bu safar iztirob va qiynoq aralash bir yuz bilan: — Nima qilib qo`ydingiz? – dedi. Zaharli va mag`rur kuli-shini yana biroz kuchaytira turib O`lmasboy ham bezbetlarcha javob qaytardi: — Maza bo`ldi, qo`ya bering... Qiz bu so`zdan keyin juda chuqur jirkanish bilan yuzini burdi va titragan lablari orasidan ikki og`iz so`zni zo`rg`a chiqara oldi: — Maza bo`lmay o`lsin, ilohim! O`lmasboy qizning bu so`zini bir noz, qizlarga xos istig`no deb anglagan edi..." E`tiborli jihati shundaki, adib bo`lib o`tgan voqeaga

munosabatning kontrastliligini bosqichma-bosqich izchillikda ochib boradi: birinchi bosqichda qahramonlarning yuz-ko`z ifodalari sirtdan chizildi, ikkinchisida qahramonning ko`z ilg`ar-ilg`amas harakati muhrlandi, uchinchisida personajlarning bevosita muloqoti chizildi. Ko`ramizki, bu o`rinda ma`noning kuchaytirilgan, yuqoriroq pog`onadagi takrori kuzatiladi, ya`ni, kompozitsiya darajasidagi gradatsiya usulidan foydalaniladi. Parchadan anglashiladiki, bo`lib o`tgan ish qiz uchun tom ma`nodagi fojia, O`lmasboy uchun — oddiygina ko`ngil xushligi, xolos. Cho`lponning O`lmasboydagi g`ururlanish kayfiyatini qayta-qayta takrorlashi ham bejiz emas. Buning sababi quyiroqda O`lmasboyning qizga qarata: "Turing, darrov ust-boshingizni tuzating. Xotinlar qovun saylidan kelib qolishadi", ( deyishidan anglashiladi. Shu gapning o`ziyoq ziyrak o`quvchiga ko`p narsalarni oydinlashtiradi. U anglaydiki, O`lmasboy bu ishni oldindan puxta rejalashtirgan: o`ljasini ko`z ostiga olib qo`ygan-da, qulay payt kelishini poylagan. Shu bois ham qizni adoi tamom qilayozgan voqea uni zarracha ham sarosimaga solmaydi: O`lmasboy yaxshi biladiki, qizning keksa onasidan boshqa hech kimi yo`q, baski, uni birov himoya qilolmaydi — jinoyati jazosiz qoladi. Shu kichkinagina detal O`lmasboyning nechog`li yovuz kimsa ekanligini, uning jinoyati bevosita ichki tabiatidan o`sib chiqqanini ko`rsatadi. Mazkur detalga tayangan holda Cho`lpon kontrastlilikni yana bir baxya ko`taradi. Qiz O`lmasboyni bisotidagi eng og`ir so`z bilan "Imonsiz!" deya so`kkanida, u bemalol kulib turib aytadiki: "Oyim, sizga nima bo`ldi. Musulmon, kalimago`y odamni imonsiz deysizmi?" Ko`rinadiki, personajlar nafaqat konkret voqeaga munosabatda, balki ma`naviy-axloqiy jihatdan ham bir-biriga tamomila ziddirlar. Qiz uchun imon — insoniylik bilan uyqash, O`lmasboy uchun imon — "kalimago`ylik"dan nariga o`tmaydi. Hikoyaning modeli sifatida keltirganimiz GAPda "imonsiz" va "hayoli" aniqlovchilarini qarshi qo`ygan edik. O`ylashimizcha, Cho`lpon hikoyaning birinchi qismini qahramonlaridagi ayni shu sifatlarni asoslab ko`rsatishga intiladi, zero, u barcha iflosliklaru jinoyatlar ildizini imonsizlikda ko`radi. Agar hadisi sharifda "hayo iymondandir" deyilgani e`tiborga olinsa, bu xil qarshilantirishning ildizlari ko`zga tashlanib qoladi. Hikoyaning nihoyasida yomonning albatta jazo topishi

ta`kidlanadiki, bu ham hikoyaning mazmunan muqaddas manbalarga eshligiyu umuminsoniy qadriyatlarga hamohangligini ko`rsatadi. Bir qarashda hikoyaning ikkinchi qismi qizning keyingi hayotida boshdan o`tkargan sho`rishlarini hikoya qilishu shu orqali O`lmasboyning jinoyati nechog`li og`irligini ko`rsatishgagina xizmat qiladigandek. Aslida esa hikoya badiiy konsepsiyasini ifodalashda bu qism juda katta ahamiyatga molikdir. Bunga amin bo`lish uchun birinchi va ikkinchi qismlardagi strukturaviy unsurlarning o`zaro aloqasiga diqqat qilish zarur. Hikoyaning boshlanishidayoq aslida muhim bir kontrastlilik ko`rsatilgan edi: "Qilg`ilik qilinib, bechora qizning izligi olinib, bo`lar ish bo`lib bitganidan keyin, ikkalasi jim bo`lib ikki tomon cho`zilishdilar". Birinchi jumladanoq, hech bir tayyorgarliksiz badiiy voqelikka olib kirilgan o`quvchi bunga qadar bo`lgan holatni — ayovsiz olishuvni tasavvur eta oladi. Bu tomonda himoyasiz bir ojiza o`z nomusi, demakki, — baxti, kelajagini bir yovuz changalidan qutqarmoq uchun jahd ila olishayotgan palla: "Uyning ichi, tashqari hovli, ko`cha-ko`y xuddi tong otishidan sal burung`i vaqtlarday — chuqur, vazmin va tinch bir jimlikka botqon edi. Ba`zi-ba`zidagina pastak piramondan bir juft er-xotin musichalarning kukulashlari, qo`shni hovlidan yosh bolalarning o`yun vaqtidagi shovqunlari, ko`cha tomondan yakka-yarim yigitlarning kuchsiz va g`amli qo`shiqlari eshitilib qo`yardi". Ko`ramizki, tashqi olamda ajib osudalik, hamma yoq tinch — go`yo hech narsa yuz bermayotgandek. Bunday qaraganda bu xil kontrastlilikning hech bir ajablanarli joyi yo`qday. Biroq buni ikkinchi qismdagi quyidagi so`zlar bilan aloqada olinsa, fikrimiz o`zgarishi mumkin: "Keng yurt... Ko`p xalq... Kampirning o`lgani, ko`milgani bir mahallaga ham bilinmagani holda, qizning allakim bilan o`ynashib yurgani hammaga bilingan, butun shaharga dovruq bo`lgan edi". Qabatida yurgan bir ojizaning boru-yo`qligiga aslo qiziqmagan(bu bilan o`lmasboylarning qo`lini yechib qo`ygan), qiz o`z nomusi uchun olishayotgan paytda yordam berishga yaramagan, uning yakkayu yolg`iz suyanchig`i o`tganida beparvo bo`lgan "jamiyat, omma" nechukdirki endi qizni buzuqlikda ayb-lashga, undan hazar qilishga o`zini ma`nan haqli sezadi — bundan uyalmaydi. Omma obrazining bu xil talqini "Qor qo`ynida lola"da ham kuzatilgan edi. Ko`ramizki, bir

qiz taqdiri orqali Cho`lpon yana ulkan muammolarni o`rtaga tashlaydi: "shu qadar buyukligi bilan" o`zining bir parchasini himoya qilolmagan jamiyat jamiyatmi? Xalq – xalqmi? Millat – millatmi?" – degan o`rtovchi savollarga javob izlaydi, o`quvchisini ham shunga undaydi. Kishining shuuriga chaqinday kirib boruvchi bu xil xitoblar esa, ko`rdikki, turli qismlardagi unsurlar kesishgan nuqtalardagina yuzaga keladi. Jamiyatning shaxsga munosabatidagi bu xil adolatsizlikka adib chidayolmaydi, syujet voqealarini to`xtatib (lirik chekinishni biz GAPda qavs ichida ifodaladik), to`g`ridan-to`g`ri o`quvchiga murojaat qiladi: "Axir qiz hech kim bilan o`ynashgani yo`q-ku! Uni "Uyimda xatmi-xojam bor, noningni tugal olaman, yur mening bilan birga", deb olib ketib, kuch bilan bosgan O`lmasboy edi- ku!.. Lekin bu haqiqatni O`lmasboyning uyidagi devor va terazalar bilan o`sha yerda qolib ketgan non savatidan boshqa kim biladi? Kim? Hech kim! U jonsiz narsalardan un chiqmasa, tovush kelmasa, nima qilaylik? Nima?" Lirik chekinishning umumiy ruhi, undagi jumla qurilishi ("Nima qilaylik?") Cho`lponning "omma — qahramon" kontrastida qay tomonda ekanini oshkor ko`rsatib turadi. Boz ustiga, shu nuqtada adib qahramoniga evriladiki, lirik chekinish ayni paytda novvoy qizning iztirobli o`ylari sifatida ham qabul qilinishi mumkin, ya`ni, u psixologik tasvir vositasiga aylanadi. Aytilganlardan tashqari lirik chekinish tasvirlangan voqeaning dastlabki bosqichlarini o`quvchi xayolida tiklashga imkon beradi: GAP qurilishining to`g`ri tartibida uning bir qismi hikoya ekspozitsiyasini tashkil qilgan bo`lur edi. YA`ni, bu o`rinda lirik chekinishning kechiktirilgan ekspozitsiya funksiyasi ham mavjud. Shu o`rinda asar qurilishida foydalanilgan inversiya usulining g`oyaviy-badiiy samarasi yaqqol ko`zga tashlanadi. To`g`ri, agar ikkinchi qismdagi qator unsurlar to`g`ri tartibda joylashtirilib birinchi qismdan joy olganida, Novvoy qiz taqdiri haqida izchil hikoya qilingan bo`lur edi. Biroq, bu holda voqeaning ahamiyati oldinga chiqardiki, tematik aspektning intrigali fabula soyasida qolib ketish ehtimoli kuchayar edi. Bu esa muallif ko`zlagan maqsadga muvofiq emas, ya`ni, hikoyaning ayni shu tarzda qurilgani adibning g`oyaviy-badiiy niyati bilan

izohlanishi mumkin. Zero, Cho`lponning maqsadi voqeani hikoya qilib berish emas, uning mohiyati haqida o`ylash va o`ylatishdir. "Novvoy qiz"ning ichki strukturasini belgilagan kon- trastlilik uning tashqi qurilishida ham o`z aksini topgan: hikoyaning uchinchi qismi avvalgi ikkitasiga qarshi qo`yiladi. Endi kontrastlilik qahramonlar orasida emas, ularning o`tmishi va buguni orasida yotadi. Xorliklar ko`rgan novvoy qiz endi ijtimoiy faol shaxs — "xotin-qizlar sho`basi raisasi"; jazoning muqarrarligini anglagan O`lmasboy o`zini ilgarigidek erkin tutolmaydi. Ko`rinadiki, bu o`rinda ikki davr zid qo`yilayotir, ya`ni, hikoyada "inqilobgacha — inqilobdan so`ng" sxemasining muayyan ta`siri bor. Hikoya yozilgan paytda Cho`lpon madaniyatchilar qurultoyi rayosatiga bergan va`dasiga binoan "xatolarini ishchi-dehqon ko`nglidan ketkazish" majburiyati bilan yashayotgani e`tiborga olinsa, buning hech bir ajablanarli joyi ham yo`qdek. Shunga qaramay, adibning badiiy mahorati, dastlabki ikki bobda qo`yilgan muammolar ko`lamiyu uchinchi qismning umuminsoniy mazmuni (ezgulikning tantanasiga, yovuzlikning jazo topishiga ishonch) "Novvoy qiz"ni kundalik dolzarblikdan yuqoriroq ko`tarib turadi. Demak, bu o`rinda sxema ta`sirida ro`yobga chiqmay qolgan imkoniyatlar haqida so`z borgani to`g`riroq bo`ladi. Hikoyadagi badiiy topilmalardan biri – "dengiz" va "qirg`oq" (qoya, tog`) kontrasti asosiga qurilgan ramziy-majoziy obraz shu haqda gapirish imkonini beradi. Birinchi va uchinchi qismlarda muayyan o`zgarishlar bilan takrorlanuvchi mazkur obraz hikoya badiiy konsepsiyasini ixcham ifodalash, qismlar orasidagi mazmuniy-mantiqiy aloqani mustahkamlashga xizmat qiladi. Biroq, adib "dengiz – qiz", "qirg`oq – O`lmasboy" muqoyasalarini o`tkazadiki, natijada katta badiiy umumlashmalar chiqarish imkonini beruvchi ramzlar("dengiz", "to`lqinlar va mavjlar", "qirg`oq-qoya")ning ma`no diapazoni toraytirib yuborilgandek taassurot qoladi. Hartugul, birinchi qismdagi tasvirning O`lmasboyga jahd ila piyolaning uloqtirilishi bilan bog`langani o`zini oqlamagandek ko`rinadi. O`ylashimizcha, bu obrazlardan yuqorida to`xtalganimiz "shaxs va jamiyat" munosabatlari muammolarining ramziy ifodasi uchun foydalanilganida durustroq badiiy-estetik samara olish mumkin bo`lardi. Zero, bu holda "shaxs va jamiyat" munosabatlari

muammolari badiiy konsepsiya asosini tashkil qilib, ayol taqdiri masalasi shuning bir muhim uzvi bo`lib qolur edi. Bu esa, o`z navbatida, asarning konseptual butunligini yanada mustahkamlab, uning badiiy barkamolligini ta`minlagan bo`lardi. Hikoyalar tahlilidan ko`rinadiki, Cho`lponning badiiy shakl bobidagi izlanishlari kompozitsiya darajasidagi kontrast, gradatsiya va inversiya hodisalarining tadbiq etilishi, asar qismlarini montaj usulida bog`lagan holda kompozitsion butunlikni konseptual butunlik hisobiga ta`minlash kabilarda namoyon bo`ladi. Badiiy voqelik obyektiv jonlantirilgan hikoyalarda mazkur usullarning qo`llanishi esa adibga kompozitsion tafakkur imkoniyatlarini kengaytirish, o`zi ko`rinmagani holda o`quvchi bilan faol muloqotda bo`lish, asarning qabul qilinishini boshqarish kabi imkoniyatlarni taqdim qildi. Cho`lponning bu xil izlanishlari milliy nasrchi- ligimizning yangicha poetik vositalarni o`zlashtirishida muhim ahamiyatga molik edi. Umid qilamizki, yuqoridagi mulohazalarimiz shaklbozlikka, badiiy asar mohiyatini jo`nlashtirishga moyillik deb tushunilmas. Darhaqiqat, tilimizda mavjud gap konstruksiyalari har qanday hikoyaning ham GAP modelini tuzish mumkinligiga shubha qoldirmaydi. Biroq, tabiiyki, GAP modelini tuzishning o`zi tugal maqsad bo`lolmaydi, u asar strukturasini, undagi unsurlarning o`zaro aloqalarini osonroq tushunish va tushuntirish imkonini beruvchi bir vosita, xolos. Baski, faqat tahlilni osonlashtirish imkonini beradigan hollardagina mazkur usulga murojaat qilish maqsadga muvofiqdir. Yuqorida tuzganimiz GAPlar, fikrimizcha, ayni shunday imkoniyatni yaratadiki, biz ular yordamida tahlilga tortganimiz hikoyalar strukturasini kuzatishga intildik. Biz tahlil davomida bot-bot Cho`lpon nomini tilga oldik. Modomiki asarni alohida butunlik sifatida tushunayotgan ekanmiz, biz nazarda tutgan Cho`lpon tarixiy shaxs emas, balki ijod onlaridagi Cho`lpongina ekanligini ta`kidlash lozim. Zero, badiiy asar ham muayyan situatsiyada aytilgan gap misoli betakror hodisadir: san`atkor ayni shu asarini ayni shunday qilib qayta yarata olmaydi, chunki ayni o`sha ijodiy-ruhiy holatga qayta kirolmaydi. Demak, betakror ijodiy ruhiy holat aks etgan asarda bironta ham

ortiqcha unsur mavjud emas — badiiy asar sistem butunlikdir. Sistem butunlik esa, birinchi galda, obyekt (badiiy voqelik) va subyekt (ijodkor) birligini taqozo qiladi. Shunday ekan, badiiy asarga ijodiy yondashuv o`quvchidan ijodkor subyektining o`rnini egallab, uning ijod onlaridagi betakror ijodiy-ruhiy holatiga kira olgandagina mavjuddir. Bunda o`quvchiga ijodiy jarayonning modeli bo`lmish asarning o`zigina yordam berishi mumkin. Asar(sistem butunlik)ni tushunishning ko`pchilik e`tirof etgan qoidasi esa oddiygina: butunni qism, qismni butun orqali tushuniladi. Baski, butunlikni tashkil etayotgan unsurlarning gorizontal va vertikal aloqalarga kirishishiyu oqibat yaxlit butunlik hosil qilishini tasavvur etmasdan turib uning mazmun-mohiyatini anglash dushvordir. Hatto, kezi kelganda bittagina unsurning e`tibordan chetda qolishi ham butunning mazmun-mohiyatini o`zgartirib yuborishi mumkin. Zero, K.Levi-Stross ta`kidlaganidek, struktura mazmunning mantiqiy tashkillanishidirki, o`sha mantiqni o`zlashtirmasdan turib badiiy asardagi mazmun jilolarini ilg`ash mumkin emas ko`rinadi. Adibning tahlil qilingan hikoyalari muayyan davr mahsuli ekanligi shubhasiz. Biroq bu asarlarga faqat tarixiy shaxs Cho`lponning konkret tarixiy sharoitdagi o`y-hislarini anglash uchungina yondoshsak, ularni o`zi yaratilgan davrga bog`lab qo`ygan, baski, ularning mazmun ko`lamini toraytirgan bo`lib chiqamiz. Zero, ijod onlarida adib reallikdan uzilib, o`tmish, hozir va kelajakni birlashtirgan katta VAQT qo`ynida yashaganki, hikoyalarda ayni shu ijodiy-ruhiy holatdagi o`y-hislar modeli mujassamdir. Sirasi, badiiy asarning umrboqiyligini ta`min etuvchi asosiy omil ham — shu: katta VAQT qo`ynidagi o`y-hislar mujassam asar katta VAQT o`lchamida yashaydi. Shunday ekan, ularning mazmun boyligiyu jozibasini modelga ijodiy yondashib, adibning ijodiy-ruhiy holatiga maksimal yaqinlashgandagina ilg`ashimiz mumkin bo`ladi. Demak, ularga berilayotgan baholardan qat`iy nazar, ijodiy yondasha oladigan o`quvchi mavjud ekan, bu asarlar o`zining estetik qimmatini yo`qotmaydi.

O'xshashlar

Cho`lpon hikoyalarining strukturasi

Cho`lpon ijodi

Abdulhamid Cho`lpon (1897-1938)

Cho`lpon kichik nasriy asarlari poetikasi

Cho`lpon kichik nasriy asarlarining janr xususiyatlari