Cho`lpon kichik nasriy asarlari poetikasi - Adabiyot - Referatlar

Cho`lpon kichik nasriy asarlari poetikasi

Yuklangan vaqt:

11.09.2022

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

145.5 KB

Ko'chirib olish

Cho`lpon kichik nasriy asarlari poetikasi Reja : 1. XX asr boshidagi Turkiston ijtimoiy-tarixiy sharoitining o`ziga xosligi . 2. Turkiston ijtimoiy-tarixiy sharoitining milliy adabiyotimiz taraqqiyotiga ta`sirin va Yevropa adabiyoti 3. Jadid adabiyotining yorqin namoyandalari 4. Cho`lpon va uning "Adabiyot nadir?" nomli maqolasi

Badiiy adabiyot taraqqiyotining ichki omillari mavjudligi va ularning ahamiyatini zarracha inkor etmagan holda, biz har bir davr adabiyotining g`oyaviy-mazmuniy hamda poetik xususiyatlari, avvalo, o`sha davrning ijtimoiy tarixiy shart-sharoitlari bilan belgilanadi, deb hisoblaymiz. Shu bois ham Cho`lpon poetikasi haqidagi mulohazalarimizni u adabiyotga kirib kelgan davr shart-sharoitlariga, xususan, adibning ijodiga beqiyos katta ta`sir ko`rsatgan jadidchilik harakatiga qisqacha to`xtalishdan boshlash zarurdir. XX asr boshidagi Turkiston ijtimoiy-tarixiy sharoitining o`ziga xosligi, ma`lumki, ikki asosiy omil: I) kapitalistik ijtimoy munosabatlarning qaror topa boshlagani hamda 2) Turkistonning mustamlaka o`lkasi bo`lganligi bilan belgilangandir. Ya`ni, yurtimizda yangicha ijtimoiy munosabatlarning qaror topa boshlashi ijtimoiy-tarixiy taraqqiyotning tabiiy hosilasi emas, ko`proq tashqi omillar ta`siri bilan bog`liq edi. Ijtimoiy taraqqiyot bobida yevropa mamlakatlaridan ancha ortda qolgan Rossiya ta`sirida hali anchagina mustahkam feodal asoslarga kapitalistik munosabatlar payvandlana boshlandi. Albatta, bu narsa ijtimoiy-taraqqiyot sur`atini tezlatdi, biroq yurtimizda eskilik va yangilikning ajib quramasi vujudga keldiki, har ikkisining orasidagi farq yaqqol ko`zga tashlanib qoldi. Bu esa, tabiiyki, eskilikni tugatish, jamiyat hayotini isloh etishu millatni taraqqiy ettirish zaruratini kun tartibiga qo`ydi. Ayni shu zaruratni teran idrok qilgan fidoyi ziyolilarimizni yagona MAQSAD atrofida birlashtirgan ma`rifiy-islohiy harakat milliy tariximizga jadidchilik nomi bilan kirdi. Ma`lumki, jadidchilik harakatini atroflicha va ilmiy xolis o`rganila boshlanganiga xali ko`p bo`lganicha yo`q, u haqdagi yirik fundamental tadqiqotlarning paydo bo`lishi yaqin kelajakda kutiladi. Tabiiyki, biz bu o`rinda jadidchilik harakatining mavzuimizni yoritish uchun zarur o`rinlarigagina to`xtalamiz. Asrimiz boshidagi Turkiston ijtimoiy-tarixiy sharoitining milliy adabiyotimiz taraqqiyotiga ta`sirini yorqinroq tasavvur qilish uchun, fikrimizcha, uni Yevropa adabiyoti tarixi bilan muqoyasa qilish foydalidir. Kuzatishlar shuni ko`rsatadiki, jadidchilik harakati o`zining ko`p jihatlari bilan XYIII asrda Yevropada keng quloch yoygan ma`rifatchilik harakatiga o`xshashdir. Har ikki

harakatga xos mushtarak nuqtalarga bir qur nazar solinsayoq, bizningcha, bu fikrimizda jon borligi anglashiladi. Avvalo shuki, har ikki harakat ham feodal asoslar yemirilib, ularning o`rnida kapitalistik munosabatlar qaror topa boshlagan paytda maydonga kelgan. Ya`ni, har ikki harakatning yuzaga kelishini zaruratga aylantirgan ijtimoiy tarixiy sharoitning o`xshashligi ulardagi o`xshashlikni keltirib chiqargan. Feodal ijtimoiy munosabatlardan farq qilaroq, kapitalistik munosabatlar jamiyatning har bir a`zosi uchun teng boshlang`ich (start) imkoniyatlar ochishi bilan xarakterlanadi. Yangi sharoitda insonning taqdiri va jamiyatdagi o`rnini ilgarigidek ijtimoiy kelib chiqishi emas, aqlu zakovati, tadbirkorligiyu omilkorligi belgilaydi. Ko`rinadiki, yangicha ijtimoiy munosabatlar shaxsning ijtimoiy maqomini o`zgartirdi, u endi o`zini ijtimoiy shaxs sifatida — jamiyatning va o`zining hayotiga faol ta`sir ko`rsata oladigan unsur sifatida anglay boshlaydi. Shaxs maqomining o`zgarishi bilan feodal-monarxik tartiblarning eskirgani, jamiyat hayotini isloh etish zarurati tobora ravshan ko`zga tashlana boradi. Yevropaning qator mamlakatlarida ayni shu xil sharoit yuzaga kelganida maydonga chiqqan harakat ma`rifatchilik harakatidir. Ma`rifatchilik harakatining ijtimoiy-tarixiy sharoit bilan uzviy bog`liqligini shundan ham ko`rsa bo`ladiki, uning g`oyalari yevropa mamlakatlarining hammasiga bir paytda emas, konkret mamlakatda buning uchun mos ijtimoiy sharoit yuzaga kelgandagina yoyilgan: avval Angliyada, keyinroq Fransiyada, so`ng Germaniyada(ma`lumki, jadidchilik g`oyalarining qrim, Tatariston, Ozarbayjon, Turkiston hududlariga yoyilishida ham shunga o`xshash holni kuzatish mumkin: ularning har birida g`oyaning o`zlashishi va ommalashuv darajasi turlicha bo`lgan). Jadidchilikka o`xshab, Yevropa ma`rifatchiligining ham yagona harakat dasturi bo`lgan emas, har ikki harakat ichida ham qarashlar turlichaligi (biroz konservativroq qarashlardan to radikal qarashlargacha) mavjud edi. Ma`rifatchilar eskirgan ijtimoiy asoslarni tamomila inkor kilib, yangi — inson tabiatiga mos, "aql"ga muvofiq jamiyat qurish g`oyasi bilan chiqqanlar. Jadidchilarga o`xshab, ular ham ijtimoiy islohni amalga oshirishda ma`rifat yoyishni asosiy vositalardan biri deb bilganlar. O`z g`oyalarining imkon qadar keng doirada yoyilishini istagan ma`rifatchilar

nashriyot-matbaa ishlariga katta ahamiyat berganlar, kichik hajmli va arzon risolalar chop etib tarqatganlar. Ma`lumingizki, jadidchilik harakatining ko`zga ko`ringan namoyandalari(Behbudiy, Munavvar qori, Ibrat va boshq.) ham noshirlik bilan shug`ullanganlar. Boz ustiga, jadidchilarning yuqoridagicha maqsad yo`lidagi sa`y-harakatlari o`zbek milliy matbuotining shakllanishiga olib kelgani ham ma`lum. Mutaxassislar yevropa ma`rifatchiligini "falsafiy, ijtimoiy, axloqiy konsepsiya", yangicha dunyoqarashga asos bo`lgan MAFKURA deb hisoblaydilar. Yangi mafkuraning o`zagini "inson aqlu zakovatigina dunyoni o`zgartirishi mumkin", degan qarash tashkil etadi. Darhaqiqat, ma`rifatchilik g`oyalari ijtimoiy ongning keyingi taraqqiysiga jiddiy ta`sir ko`rsatdi: XYIII asrdan boshlab moddiyunchilik qarashlari tobora ko`proq kishilarning ongini zabt eta boradi. Muayyan ijtimoiy sharoit mahsuli sifatida dunyoga kelgan bu mafkura jamiyat hayotining barcha sohalarida, ayniqsa, adabiyot va san`atda tub burilishlar yasadi. Yevropada ma`rifatchilik g`oyalari ta`sirida yangicha estetik prinsiplarga tayangan adabiyot shakllandiki, uning asosida "dunyoni va insonni o`zgartirishga qodir g`oyaviy adabiyot kerak", degan aqida yotadi. Ya`ni, boshqacha aytsak, ma`rifatchilarning ijtimoiy ideali — "inson tabiati va "aql"ga muvofiq jamiyat qurish" ma`rifatchilik adabiyotining estetik idealiga aylandi. Bu esa adabiyotning- da shunga muvofiq holda o`zgarishini taqozo qildi. Mazkur o`zgarishlar orasida eng muhimi — idealning "yerga tushgani"dirki, buning natijasi o`laroq badiiyat, go`zallik tushunchalariga ham jiddiy tahrirlar kiritildi. Jadidchilar kabi ma`rifatchilar ham adabiyotda, avvalo, o`quvchilarni tarbiyalash asosida ijtimoiy hayotni isloh qilish vositasini ko`rganlar. Shu bois ham ma`rifatchilik adabiyotidagi qator jihatlar jadid adabiyotidagi tamoyillarni esga soladi. Badiiy adabiyotga konkret maqsadga erishish vositalaridan biri sifatida qaraganlari uchun ham ma`rifatchilarning asarlarida ko`pincha qahramonlar orasida ochiq g`oyaviy kurash kechadi, qahramonlar tilidan muayyan g`oyalar aytiladi, qisqasi, g`oya asarning birlamchi unsuriga, uni ifodalash muallifning birlamchi maqsadiga aylanadi. Shu jihatdan, ayrim adabiyotshunoslarning

"ma`rifatchilik realizmi" atamasidan ko`ra "didaktik realizm" atamasini ma`qul ko`rishlari bejiz emas, albatta. Zero, ma`rifatchilik adabiyoti, bir tomondan, adabiyotni hayotga yaqinlashtirdi, ikkinchi tomondan, uni tarbiya vositasi deb bildi. Ma`lumingizki, ayni shu ikki tamoyil jadid adabiyotining ham mohiyatini belgilovchi xos xususiyatlar sifatida ko`rsatilishi mumkin. Ma`rifatchilar o`z maqsadlarini amalga oshirish uchun qulay imkoniyatlar beruvchi san`at turlari va janrlarga ayricha ahamiyat berganlar. Xususan, ular teatrni o`z g`oyalarini targ`ib etish minbari deb bilganlar, shu bois ham dramatik janrlar rivojlantirilgan, sahnada o`ynalayotgan voqealar hayotiylik kasb etib borgan. Didro, Lessing kabi yirik ma`rifatchilar teatr san`atiga, dramaturgiyaga bag`ishlangan maxsus tadqiqotlar yaratishganki, bu ham yuqoridagi fikrimiz daliliga xizmat qiladi. Shuni ham aytish kerakki, ma`rifatchilik adabiyotida badiiy proza ayniqsa faol rivojlantirildi: "epistolyar roman", "sayohatnoma roman", "tarbiya romani", "falsafiy qissa" kabi qator yangi janrlar ishlab chiqildi; inson xarakterini yaratishning yangi-yangi imkoniyatlari kashf etildi, yangi usulu vositalar joriy qilindi. Ma`rifatchilik adabiyotida, ayniqsa, hayotni atroflicha badiiy tahlil etishu yaxlit badiiy konsepsiyani ifodalash imkonini beruvchi roman janri gurkirab rivoj topdi. Shu o`rinda jadidchilarning milliy teatrimizni shakllantirish yo`lidagi jonbozliklarini, jadid nashrlarida bot-bot uchrab turgan "bizga tiyotr va ro`mon kitoblari kerak" qabilidagi xitoblarni eslasak, mushtaraklik yana ham bo`rtib ko`zga tashlanadi. E`tiborli jihati shundaki, Yevropadagi ma`rifatchilik adabiyoti bilan jadid adabiyotining o`xshashlik jihatlari badiiy shakl bobidagi izlanishlarda ham ko`zga tashlanadi. Masalan, fransuz adibi Monteskyening "Fors xatlari", ingliz yozuvchisi Goldsmitning "Dunyo fuqarosi yoki xitoylik kishi xatlari" nomli asarlarida Yevropa voqeligi chet ellik kishilar — birida fors, ikkinchisida xitoylik kishi nigohi orqali beriladi. Bu xil badiiy-kompozitsion usulga murojaat qilinishining sabablarini qo`ya turaylik-da, Fitratning "Munozara", "Hind sayyohi" asarlarida ham shu yo`ldan borilganini eslaylik. Yoki "Munozara"ning dialog shaklida qurilganini olaylik. Qadimgi yunon faylasuflari foydalangan bu shakl

XYIII asrda ma`rifatchilar tomonidan tiriltirilgan, Didro, Lessing, Gerderlarning falsafiy-publitsistik asarlari(hatto Didroning "Ramo jiyan" romani)dan ayrimlari ayni shu shaklda yozilgan edi. O`ylashimizcha, mazkur masala maxsus o`rganilsa, bulardan boshqa ham mushtarak o`rinlar topilishi, ehtimol. Yuqoridagi mulohazalarimizdan ko`rinadiki, yevropa ma`rifatchilik adabiyoti bilan jadid adabiyoti orasida qator o`xshashliklar mavjud. Buning sababi esa, bizningcha, ko`proq har ikki adabiyotni yuzaga keltirgan ijtimoiy-tarixiy omillar, har ikki harakat ko`zlagan maqsadlardagi o`xshashlik bilan izohlanishi mumkin. Albatta, har ikki adabiyotda ham konkret ijtimoiy-tarixiy sharoitning o`ziga xosligi, adabiy-madaniy an`ana bilan bog`liq cpetsifik xususiyatlar ham yo`q emas. Biroq masalaning bu jihatiga to`xtalish bizning maqsadimizga kirmaydi. Shu bois ham yuqoridagi mulohazalarning o`zigayoq tayangan holda ilk xulosalarni chiqarishga jur`at qilamiz. Bizningcha, Turkistondagi jadidchilik harakati ham xuddi Yevropa ma`rifatchiligi kabi MAFKURA edi. Konkret ijtimoiy-tarixiy sharoitda — yurt mustamlaka zulmi ostida ezilgan, jahon taraqqiyotidan uzilib, qoloqlik domiga tushib qolgan bir paytda bu xilda yashab bo`lmasligini teran idrok etgan ziyolilar ijtimoiy hayotni isloh qilish, millatni taraqqiy ettirish taraddudiga tushgan edilar. Ularning islohotchilik g`oyalari milliy turmushning barcha sohalariga — maorif, madaniyat, din, iqtisodiyot va ishlab chiqarish, ijtimoiy munosabatlarga — birdek taalluqli edi. Aytish kerakki, xuddi Yevropa ma`rifatchiligi kabi jadidchilik ham yagona harakat dasturiga ega emas edi. Ya`ni, jadidchilik harakatiga qo`shilgan kishilarning qarashlarida muayyan farqlar bo`lgani holda, ularni umumiy maqsad — millatni ma`rifatli qilish orqali yurtni taraqqiy ettirish (botiniy maqsad sifatida milliy ozodlikni ham aytish joiz, chunki amalga oshirilajak ishlar pirovard natijada istiqlolga olib kelishi lozim edi) G`OYalari birlashtirar edi. Jadidchilik g`oyalarini ommalashtirishda adabiyotning roli benihoya katta edi, biroq, ayni paytda, bu ulkan tarixiy missiyani uddalash uchun adabiyotning o`zidan ham shunga mos holda o`zgarish, yangilanish talab qilinardi. Ayni shu ijtimoiy-adabiy zaruratni teran anglagan ijodkorlarning izlanishlari natijasi o`laroq, milliy adabiyotimiz sifat

jihatidan yangilandi. Ya`ni, asrimiz boshida maydonga kelgan jadidchilik harakati milliy adabiyotimiz tarixida sifat jihatidan yangi — jadid adabiyotini maydonga chiqardi. Bu adabiyotning mazmun-mohiyatini belgilagan asosiy estetik tamoyillar sifatida tubandagilarni ko`rsatish mumkin: a) estetik idealning "yerga tushgan"i, ya`ni, jadidchilik harakatining ijtimoiy ideali uning estetik idealiga aylangani; b) ijtimoiy yo`naltirilganlik, muayyan g`oyani singdirishga safarbar etilganlik; v) tematik jihatdan real hayotga yaqinlik; g) mazmun va shaklning xalqchillashuvi. Bularning bari milliy adabiyotimizda realistik tamoyillarning intensiv ravishda egallanib borishiga asos bo`lib xizmat qildi. Mazkur yangiliklar milliy adabiyotimiz o`z taraqqiyotida jahon adabiyoti tomon yuzlanganidan, jahon adabiyotining ilg`ori borayotgan magistral yo`lga tushib olganidan dalolat edi. Albatta, shu o`rinda "jadid adabiyoti" degan atama o`zini oqlaydimi? Uning muomalaga kiritilishida biroz soxtalik, adabiyotni ijtimoiy hayotgagina bog`lab o`rganish amaliyotining ta`siri sezilmaydimi?" degan andishalar paydo bo`lsa, mumkin. Bizningcha "jadid adabiyoti" degan atama o`sha adabiyotning paydo bo`lish vaqti yoki g`oyaviy jihatlari bilangina bog`liq emas. Zero, jadidchilik g`oyalari o`z atrofida turli ijodkorlarni birlashtirgani holda ijtimoiy yo`naltirilgan, o`zining badiiy arsenalida Sharqu G`arb adabiyotlariga xos usulu vositalarni omixta etishga intilgan yangi adabiyotni maydonga chiqardi. Biroq, aytish kerakki, jadid adabiyoti vakillari o`z faoliyatlarining g`oyaviy tamoyillarini teran anglaganlari holda, yangi adabiyotning ijodiy tamoyillarini mukammal adabiy-estetik dastur tarzida shakllantirib ulgurmadilar — ijtimoiy hayotdagi keskin burilishlar bunga imkon bermadi. Shunga ko`ra, bizningcha, jadid adabiyotini milliy adabiyotimiz tarixidagi g`oyaviy-adabiy oqim sifatida tushunilgani ma`qulroq ko`rinadi. Jadid adabiyotining yorqin namoyandalaridan bo`lmish Cho`lpon "yangi adabiyot qanday bo`lmog`i lozim?" degan savolni birinchilardan bo`lib o`rtaga tashlagan va unga baholi qudrat javob berishga intilgan edi. "Sadoi Turkiston" gazetasining 1914 yil 4 iyun sonida e`lon qilingan "Adabiyot nadir?" nomli maqolasi adibning adabiy-estetik qarashlari haqida tasavvur beruvchi ilk

manbadir. "Adabiyot,- deb yozadi u mazkur maqolasida,- har bir millatning hisli ko`ngil tarxining eng qorong`u xonalarida maishat(tirikchilik)ning ketishiga qarab har xil tusda va rangda yetishgan, fayzli til birla taqdir etula olmaydirg`on bir guldir. Ushbu yashadigimiz muhit doirasinda aning to`lquni odamning har xil maishatiga qarab o`zgaradir". Ko`ramizki, Cho`lpon adabiyotga ta`rif berarkan, bir tomondan, uning ko`ngil olamiga tegishliligini, ikkinchi tomondan, ijtimoiy hayot ("maishatning ketishi") bilan bog`liqligini ta`kidlaydi. Aytish kerakki, muallif adabiyotni ijtimoiy hayotning illyustratsiyasi yoxud ijtimoiy hayot bilan adabiyot munosabatini "bazis-ustqurma" tarzida tushunmaydi. O`ylashimizcha, adibning "maishatning ketishi"ga alohida urg`u berishining sababi o`zgacharoqdir. Zero, Cho`lpon bu o`rinda boshqa masalaga diqqatni jalb qiladi: adabiyot va o`quvchi omma munosabatini anglashga intiladi. Muallifning fikricha: "Har sinf xalqning o`ziga maxsus ohangi, o`ziga ta`sir qiladigan zori bo`lur". Ko`ramizki, adabiyotni qabul qilish muammosiga qiziqayotgan adibning "maishatning ketishi"ga alohida urg`u berishi bejiz emas. Sababki, xalqning "zori"(dardi, orzu-intilishlari, ijtimoiy- ma`naviy ehtiyojlari va h.) istasak-istamasak shu ijtimoiy hayot muammolari bilan bog`liq; xalqqa "maxsus oxang"(deylik, shakl masalasi) ham bilvosita ijtimoiy turmushga — xalqning umumiy madaniy-ma`rifiy saviyasiga bog`liq. Cho`lpon badiiy adabiyotning tushunilishi, o`quvchiga estetik ta`sir o`tkazishining ijtimoiy- psixologik asoslarini tubandagicha tushuntiradi: "Mana shul muhit bo`shlig`inda bo`lg`on qat`iy to`lqunning birlashmagindan har odamga har xil shodlik va yo ko`b achchiq ta`sir etmagindan odamning ko`nglida o`zi bilmasdan o`rnashub qolg`on va har vaqt, umrining oxiriga qadar saqlanaturg`on qayg`ulanmak va yo ko`krak kerib ko`b dam olurday oh urmaklar — hammasi ko`ngilda har xil rangda, har xil kayfiyatda to`lub yotqon adabiyot xosasidan sanalur". Demak, Cho`lponning fikricha, kundalik hayotda odamning "ko`nglida o`zi bilmasdan o`rnashub qolg`on" his-tuyg`ular adabiyotni tushunishning asosidir. Shunga ko`ra, yozuvchidan "maishatning ketishi"ni, xalqqa "ta`sir qiladigan zor"ni juda yaxshi bilish va xalqning o`ziga "maxsus ohang"da ayta bilishlik talab qilinadi. Ko`ramizki, adabiyot xalqqa xizmat qilishi lozim, degan e`tiqod bilan yashagan

(to`g`rirog`i, millatga xizmat qilish niyati bilan adabiyot maydoniga kirgan) Cho`lpon uning shu xalqqa mos bo`lishi, shu xalq tushunadigan bo`lishi zarurligini ta`kidlaydi. Sirasi, Cho`lponning fikrlari muayyan ijtimoiy-tarixiy sharoitlarda adabiyot ahli oldida ko`ndalang bo`lguvchi "adabiyot ommaviy bo`lishi kerakmi yoki elitarmi?" degan savol tegrasida aylanadi. Ko`rib o`tganimizdek, Cho`lpon adabiyot xalqchil bo`lishi kerak, deb hisoblaydi. Adib tushunchasidagi "xalqchillik" ikki jihat bilan belgilanadi: birinchidan, adabiyot xalqning ijtimoiy- ma`naviy ehtiyojlariga xizmat qilishi lozim; ikkinchidan, adabiyotning ifoda vositalari xalqqa tushunarli bo`lishi kerak. Cho`lponning bu xil qarashi keyinroq yozilgan teatr taqrizlarida ham ko`zga tashlanadi. Xususan, "Abo Muslim" spektakliga yozgan taqrizida tubandagicha so`zlarga duch kelamiz: "Xalq teatrga yurmaydi", degan gap to`g`ri emas, xalk yuradir. Lokin teatr-tomosha ismida bo`laturg`on qurchoq o`yunlariga, o`z ruhiga yot bo`lg`on, unga anglashilmaydirg`on tarjimalik "g`arbiy" asarlarga yurmasa haqi bordir. Yo`q esa o`zini qiziqtiraturg`on zaminlarda yozilg`on va yaxshi o`ynalaturg`on tomoshalarga xalq yuradir". Demak, Cho`lponning fikricha, sahna asari (jumladan, adabiy asar ham) xalq ruhiga yaqin bo`lishi, milliy zamindan, baski, uning tashvishu muammolaridan uzilmasligi lozim. Biroq xalqni o`ziga jalb qilish uchun mazkur shartlar bajarilishining o`zi kifoya emas: sahna asari yaxshi o`ynalishi (adabiy asar yaxshi yozilishi) ham zarurdir. Cho`lponning "xalqchillik" masalasiga ayricha e`tibor berishi, ravshanki, uning adabiyotni millatni "uyg`otish" vositasi deb bilgani bilan bog`liqdir. Adib 1914 yilda yozgan "Vatanimiz Turkistonda ziroat va dehqonchilik" nomli maqolasida: "bu to`g`rida(ziroat mashinalari haqida ( D.Q.) "Oyna", "Sadoi Farg`ona"larimiz, mumkin bo`lsa, qishloq tilida ko`broq yozib anglatsalar... xalq turmushini yengillik tarafiga bir necha odum otlatqon bo`lur edilar", ( deb yozgan edi. Ko`ramizki, ma`rifat yoyish ("xalqqa anglatish") uchun ko`p yozishning o`zi kamlik qiladi, avvalo, xalq tushunadigan tilda ("qishloq tilida") yozishlik zarur. Yosh Cho`lponning adabiy- estetik qarashlaridagi muhim jihat shuki, u badiiy adabiyotni maqsad yo`lida jo`nlashtirish, "xalqchillik" va tushunarlilik talabi bilan uni quruq informatsiyaga

aylantirish fikridan yiroq. Shu bois ham adib "Adabiyot nadir?"da: "to`b-to`g`ri aytganda ul qadar ta`sir qilmas, adabiyot bilan aytganda albatta ta`sir qilar..."- deb yozadi. Ko`ramizki, Cho`lpon adabiyotning asosiy xossasi — obrazlilikni nazardan qochirmaydi, "adabiyot bilan aytmoq" deganida u obrazli ifoda, obrazli fikr yuritishni nazarda tutadi. Badiiy adabiyotning san`at hodisasi ekanligini unutmagani holda, Cho`lpon asosiy e`tiborni uning ijtimoiy funksiyalariga qaratadi. Yosh adibning fikricha, "Adabiyot yashasa — millat yashar. Adabiyoti o`lmag`on va adabiyotining taraqqiysiga chalishmag`on va adiblar yetishtirmag`on millat oxiri bir kun hissiyotdan, o`ydan, fikrdan mahrum qolib, sekin-sekin inqiroz bo`lur". Albatta, bugungi kun nuqtai nazaridan Cho`lponning bu fikrida ozroq mubolag`a bordek ko`rinishi tabiiy. Biroq, avvalo, asr boshidagi sharoitni, bilim olishu dunyodagi sir-sinoatlardan xabardor bo`lib turishning yagona manbasi gazeta- jurnalu kitoblar bo`lganini unutmaslik lozim. Ikkinchi tomondan, Cho`lpon badiiy adabiyotni millat ma`naviyatiga mas`ul biladiki, bu da`vo hali hanuz o`z aktualligini yo`qotgan emas. Jadidchilik g`oyalari bilan yonib yashagan adib adabiyot timsolida millatga o`zligini tanita oladigan, uni buyuk ishlarga safarbar etishga qodir kuchni ko`radi. Biroq bu kuch hali o`zini namoyon qilolganicha yo`q, chunki adibning millatdoshlari tirikchilik tashvishiyu o`tkinchi hoyu havaslardan ortmayotirlar. Natijada esa "kundan-kunga ruhimiz tushib, kelaturg`on istiqbolimizga umidsiz qarab" yashamoqdalar. Shu bois ham hozirda millatga "o`tkir yurak kirlarini yuvadurg`on toza ma`rifat suvi" bo`lmish adabiyot benihoya zarur, deb hisoblaydi Cho`lpon. E`tiborli jihati shundaki, Cho`lpon masalaga atroflicha yondashishga intiladi. Yani, u tirikchilik tashvishidan oshmayotgan ommani ayblash bilangina cheklanib qolmaydi, ijtimoiy falajlikning boshqa sabablarini ham qidiradi. Xususan, maqola oxirida muallif yurtdoshlarini adabiyot o`qishu adiblar yetishtirishga da`vat etarkan: "Agarda "bayoz" va bema`ni bir-ikki dona kitoblar ila qolsak, mahvu inqiroziy bo`lurmiz", ( deya ogohlantiradi. Anglash mumkinki, Cho`lpon maqolasida nazarda tutilgan adabiyot — yangicha adabiyot, shu bois ham "adiblar yetishturaylik!" chaqirig`iga alohida urg`u beriladi,

adiblar yetishtirish masalasining dolzarbligi qayta-qayta ta`kidlanadi. Shu o`rinda tabiiy bir savol tug`iladi: nima uchun Cho`lpon adiblar yetishtirish haqida qayg`uradi-yu, shoirlar haqida gapirmaydi? YO bu o`rinda "adib" so`zi umumlashtiruvchi ma`noga egamikan? Albatta, "adib" so`zi umumlashtiruvchi ma`noda qo`llangan bo`lishi mumkinligini inkor qilolmaymiz. Biroq, bizningcha, "adib" deganida Cho`lpon ko`proq nosiru publitsistlarni nazarda tutgan ko`rinadi. Gap shundaki, avvalo, ko`hna tarixga ega milliy adabiyotimizda she`riyat rivojlangani holda, nasr har vaqt oqsab kelgan, aytmoqchimizki, shoirlar yetishtirish masalasini kun tartibiga qo`yish zarurati bo`lmagan. Ikkinchi tomondan, o`ylashimizcha muhimrog`i ham — shu, jadidchilik harakati ko`zlagan maqsadga nasr, publitsistika, dramaturgiyaning foydasi ko`proq tegishi mumkin edi. Hartugul, jadid ma`rifatchilari adabiy ijodning ayni shu sohalariga ayricha e`tibor berganlari ma`lum. Zero, jadidchilikning deyarli barcha yirik namoyandalari publitsist bo`lgani, jadid ijodkorlarning deyarli barchasi dramaturgiya bobida o`zlarini sinab ko`rganlari ham shundan. Darvoqe, jadid matbuotida anchagina faol ishtirok etgan Cho`lponning o`zi ham inqilobga qadar atigi ikkitagina she`r e`lon qilgan, xolos. Shu jihatdan S.Mamajonov: "Cho`lpon ijodiy faoliyatini hikoya va publitsistik asarlar yozishdan boshlagan edi <...> uning she`riyatga ayricha diqqat qilishi, astoydil kirishishi, uni yashash va kurash maydoniga aylantirishi 1919 yillarga to`g`ri keladi", ( deganida to`la haqdir. Cho`lpon "Muhtaram yozg`uchilarimizg`a" (1914) nomli maqolasida: "Hali bizga ko`b tiyotr va ro`mon kitoblari yozmoq kerakdurkim, bu qarz bir hovuch ziyoli yoshlarimiz ila ahli qalamimiz ustlariga tushadir",( deb yozgandiki, bu ham yuqoridagi fikrimizni quvvatlaydi. Jadidchilarning nasr va dramaturgiyaga bu xil ahamiyat berishlarining boisi shundaki, mazkur adabiy turlarning ikkisi ham hayotni kengroq ko`lamda tasvirlashu badiiy idrok etish, muayyan g`oyaviy- badiiy konsepsiyani yaxlit va izchil ifodalash imkonini beradi. Cho`lponning yuqoridagicha imkoniyatni keng miqyosda taqdim etuvchi roman janriga "shaydo"ligi ham shundan bo`lsa, ehtimol. Hartugul, roman janridagi ilk izlanishlar jadid adabiyotida ko`zga tashlanishi, "Yangi saodat", "Befarzand

Ochildiboy" tipidagi asarlarning maydonga kelishi ham bejiz emas. Cho`lponning roman janriga bu xil munosabati "Doktor Muhammadiyor" hikoyasida yanada yorqinroq ifodasini topgan. Hikoya qahramoni Muhammadiyor Petrogradda ekanida "Turkistonning madrasa shogirdlari hayotidan olub "Umrlik shogirdlar" nomli bir ro`mon yozdi. Ro`mon o`n ikki juz` bo`lub, Turkistonda hanuz shundog` milliy maishatdan oling`on ro`mon chiqmag`on edi... Bu ro`mon shunday mohirona yozilg`on ediki, madrasada qirq-ellik yil turganda ham shundog` yaxshi va shogirdlarning madrasada o`qumay samovarlarda davr surayotganlarini yozmoq mumkin emas (ta`kid bizniki - D.Q.)". Muhammadiyor - Cho`lpon xayolidagi adib ideali, shu bois ham u ijodda o`z "yaratuvchisi"ning adabiy-estetik qarashlariga muvofiq harakat qiladi. Yosh adib qarashlarini qahramon vositasida ifodalashning o`zi bilan qanoatlanmaydi, chog`i, satr ostida izoh berib, fikrlarini ochiqroq ifodalashga jazm qiladi: "Ushbu ro`mon (ya`ni, "Umrlik shogirdlar"-D.Q.) xayoliy va yo`qdir. Faqat o`n ikki juz` bo`lmasun va olti juz` bo`lmasun, uch juz` qilub bo`lsa ham shul ismda yuqorida ta`rif qiling`on ruhda bir ro`mon yozmaklarini muharrirlardan o`tinaman. Xudo muharrirlarimizga g`ayrat bersun (ta`kid bizniki - D.Q.)!" E`tibor berilsa, yosh Cho`lpon uchun "mahorat" tushunchasi "hayotga monandlik" tushunchasi bilan uyqash ekanligi anglashi-ladi. Adib adabiyotni hayotga yaqinlashtirish tarafdori, u adabiyotning vazifasi milliy turmushning eng dolzarb muammolari-ni qalamga olishda, deb biladi. Shu bois ham Cho`lpon "Muhtaram yozg`uchilarimizg`a" maqolasida qalam ahliga murojaat qilib, ularni "millatning eng tanqid qilinaturg`on o`rinlarida ara-lashub yurmakka" chaqiradi. Chunki "aralashub yurulsa, andagi so`zlarni, odamlarni o`rganmoqqa bo`ladirki, kitob betlariga ko`chirub yozmoqqa materiyollarning eng asllari xalq orasidan olinadur". Bu gaplarni Cho`lpon, o`zining e`tiroficha, Yevropa yozuvchilari tajribasidan kelib chiqib aytadi, chunki ular "o`zlarining yaxshi yomon odatlari orasida yurubdurlar, so`ngra qo`llariga qalam olub, yaxshisini yaxshi, yomonini yomon ko`rsatub yozibdurlar". Tabiiyki, biz Cho`lpon bu o`rinda "ovruponing katta-katta muharrirlari"dan qaysilarini nazarda tutganini bilolmaymiz. Biroq,

shunisi aniqqi, yevropa ma`rifatchilari estetikasida adabiyotni hayotga yaqinlashtirish asosiy tamoyillardan biri edi. Fikrimizning dalili uchun fransuz ma`rifatchisi D.Didroning so`zlarini keltirib o`tmoqchimiz: "...poydite v kabak, i vi uvidite, kak viglyadit rassvirepevshiy chelovek. Ishite ulichniye proisshestviya, budte nablyudatelyami na ulitsax, v sadax, na rinkax, doma, i vi sostavite sebe pravilniye predstavleniya o nastoyashem dvijenii vo vsex jiznennix deystviyax". Diqqat qilinsa, fransuz ma`rifatchisi bilan jadid adibi qarashlarida mushtarak o`rinlar borligini ko`rish qiyin emas. Albatta, Cho`lpon Didro yoki boshqa ma`rifatchilar asarlari bilan tanishgan bo`lishi ehtimoli yo`q emas. Shu bilan birga, konkret ijtimoiy-madaniy sharoitdagi qator o`xshashliklar bu xil mushtaraklikni tabiiy ravishda yuzaga keltirishi ham mumkin edi. Nima bo`lganda ham, Cho`lpon mavjud sharoitda milliy turmushni teran tahlil etib, "yaxshisini yaxshi, yomonini yomon ko`rsatub" beruvchi haqqoniy adabiyot zarurligini teran idrok qilgani uchun ham adiblarni hayotga chuqurroq kirib borishga undaganligi ravshandir. Yuqorida yuritgan mulohazalarimiz yosh Cho`lpon asr boshidagi Turkiston ijtimoiy sharoitida adabiyotning beqiyos katta ahamiyat kasb etishini ta`kidlarkan, tamomila yangi — realistik adabiyotni nazarda tutgan, degan to`xtamga yetaklaydi. Rus va Yevropa adabiyoti namunalari bilan yaxshigina tanishgan yosh adib realistik adabiyotning jozibasini, uning ijtimoiy hayot muammolarini anglash va anglatish imkoniyatlarini teran his qiladi, ayni shunday adabiyot yaratish, uning vositasida millatining ravnaqi yo`lida xizmat qilish niyatlarini diliga tugadi. Cho`lponni adabiyot maydoniga yetaklagan ayni shu nekbin niyatlar uning butun ijodiy faoliyatini yurgizgan "motor", buyuk adib ijodining qalbi bo`lib qoldi. Cho`lponning realistik adabiyot tamoyillarini egallash yo`lidagi izlanishlari milliy tariximizdagi bag`oyat mas`uliyatli — millatning istiqbol yo`lini belgilash zarurati ko`ndalang bo`lgan bir davrga to`g`ri keldi. Millatning tarixiy taqdirini belgilovchi davrlarning har kuni asrlarga tatigulikdirki, vijdonli kishilarning bunday paytda shiddatli hayot oqimidan chetda turishlari aslo mumkin bo`lmagan hodisa. Bu narsa, ay-niqsa, ijod ahliga tegishlidir. Bunday davrlarda

yashagan ijodkorlar uchun shaxsiylik va ijtimoiylik chegaralari mavjud emasdek, ularning qalbi jamiyat hayotiga hamohang urayotgandek. Cho`lpon ham ayni shu xil ijodkorlardan edi: u esini tanibdiki, o`zini ijtimoiy hayotning dolg`ali to`lqinlariga otdi, uning qozonida obdon qaynadi. Yosh millatparvarning ijtimoiy hayotni isloh qilish yo`lidagi sa`y-harakatlari, avvalo, uning o`zini o`zgartirdi: fikr- tuyg`ularini charxladi, olamu odam haqidagi tasavvurlarini boyitdi, dunyoqarashida sezilarli burilishlar yasadi. Tabiiyki, bu narsa adibning ijodida ham aks etmay qolmadi, eng muhimi, ijodiy o`zgarishlar hayotdagidek shiddatli kechdi. Bu o`zgarishlar ichida eng muhimi, shubhasiz, Cho`lpon nasrida hayotni badiiy aks ettirish prinsiplarining tadrijidir. Zero, ayni shu narsa adib nasridagi shakl va mazmun o`zgarishlarining o`zagini tashkil etadi. Aytish kerakki, biz "hayotni badiiy aks ettirish prinsiplari" (G.Pospelov) tarzida ishlatayotgan tushuncha adabiyot nazariyasi va estetikaga oid ishlarda "ijod tipi" (L.Timofeyev), "badiiy tafakkur shakli" (I.Sulton), "badiiy tafakkur usuli" (Y.Borev) kabi qator atamalar bilan yuritiladi. Lo`nda qilib aytsak, bu o`rinda gap adabiy asarlarni ularda yaratilgan badiiy voqelikning real voqelikka munosabatiga ko`ra ikkita katta guruhga — realistik va norealistik — ajratish ustida boradi. Shunisi ham borki, guruhga ajratish prinsiplarida ham turlichalik mavjud. Xususan, L.Timofeyev bunda quyidagicha fikrga tayanadi: "... v tvorchestve pisateley, kotorix mi nazivayem realistami, na perviy plan vistupayet to, chto mi nazvali vosproizvodyashim nachalom v iskusstve, t.ye. stremleniye pokazat yavleniya deystvitelnosti imenno takimi, kakimi oni sushestvuyut v samoy jizni, v otlichiye ot obrazov, v kotorix dominiruyet peresozdayusheye nachalo, pozvolyayusheye xudojniku otxodit ot neposredstvennoy vernosti deystvitelnosti". Ko`ramizki, L.Timofeyev ijod jarayonida "aks ettirish" va "qayta yaratish" amallari nisbatidan kelib chiqadi-da, ijodning realistik va romantik tiplari haqida so`z yuritadi. Biroq, bizningcha, "voqelikni aslidagicha tasvirlashga intilish" talabi realistik adabiyot imkoniyatlarini toraytirib yuborishi, deylik, uning badiiy arsenaliga shartli obrazu vositalarning kirib kelishiga to`sqinlik qilishi tabiiy (realistik adabiyotning hozirgi holati buning aksini ko`rsatayotir) bo`lur edi. Boz

ustiga, har qanday badiiy asarda "aks ettirish" va "qayta yaratish" amallarining natijasi zuhur qilishini L.Timofeyevning o`zi ham e`tirof etadi. Zero, badiiy ijod estetik faoliyat ekan, faoliyat predmeti (hayot materiali) ijodiy qayta ishlanib qayta yaratilganidagina chinakam san`at asari dunyoga keladi. O`ylashimizcha, mazkur masalada G.Pospelov tutgan mavqe realizmni birmuncha kengroq tushunish imkonini berishi bilan diqqatga molikdir. Sababki, G.Pospelov realistik adabiyot tabiatini asarda yaratilgan xarakterlardan kelib chiqib tushuntiradi. Olimning fikricha, realistik asarda: "... pisatel zastavlyayet svoix geroyev deystvovat (xotet, postupat, dumat, chuvstvovat, govorit) v sootvetstvii s osobennostyami ix sotsialnix xarakterov, s ix vnutrennimi zakonomernostyami, sozdavayemo`mi obshestvenno`mi otnosheniyami ix strani i epoxi" Buning aksi o`laroq, hayotni badiiy aks ettirishning norealistik ("normativ") prinsipiga tayanilgan asarda: "...pisatel zastavlyayet svoix personajey deystvovat (xotet, postupat, dumat, chuvstvovat, govorit) ne v sootvetstvii s realnimi, istoricheski konkretnimi osobennostyami i vozmojnostyami ix xarakterov, a v sootvetstvii so svoim emotsionalnim osmisleniyem etix xarakterov, otvlekayushixsya ot istoricheskoy konkretnosti i vitekayushix iz abstraktnix vzglyadov i idealov pisatelya". E`tiborli jihati shundaki, bu xil yondashuvda badiiy voqelikdagi epik tafsilotlaru detallarning har vaqt ham hayotiy (ya`ni, real voqelikdagiga monand) bo`lishi talab qilinmaydi. Zero, bu o`rinda bosh mezon — personajlarning konkret ijtimoiy sharoitda shakllangan xarakterlari ichki mantiqidan kelib chiqqan holda harakat qilishidir. Endigi vazifamiz, tabiiyki, Cho`lponning ilk hikoyalarini shu nuqtai nazardan tekshirish bo`ladi. Bir qarashda Cho`lponning ilk hikoyasi — "Qurboni jaholat" realistik asardek ko`rinishi ehtimoldan yiroq emas. Sababki, hikoyada tasvirlangan kabi voqeaning hayotda yuz berishi mumkinligi, unda harakat qiluvchi personajlardek kishilarning real voqelikda ham bo`lganligi shubha uyg`otmaydi. Biroq asarning realistikligi uning hayotiyligi bilan belgilanmaydi. To`g`ri, ko`pincha badiiy barkamol xarakterlar haqida "hayotiy chiqqan" deyiladi. Holbuki, bu o`rinda gap hayotiylik haqida emas, badiiy mahorat haqida borgani to`g`riroq bo`ladi. Sababki,

xarakterning badiiy barkamolligi asarning realistik yo norealistikligi bilan bevosita bog`liq emas. Ya`ni, g`oyaviy-hissiy idrok etilayotgan xarakterlarning hayotiyligi boshqa, ularning realistik tasvirlanishi boshqa narsadir. Xo`sh, "Qurboni jaholat"da xarakterlar qanday talqin qilinadi? Adib tanlagan personajlar — Eshmurod, otasi, Mo`minjon, mingboshi — o`zlarining xarakter mantiqidan kelib chiqib emas, yozuvchi ko`rsatmasi bilan harakat qiladilar. Gap shundaki, Cho`lpon hikoya vositasida nima demoqchi ekanini aniq biladi, shunga mos qahramonlarni tanlab oladi-da, ularning rolini oldindan belgilab qo`yadi. Boz ustiga, Cho`lpon hikoya epizodlarini ham o`zi ifodalamoqchi g`oyaga mos yaratadi, adib uchun ularning psixologik jihatdan ishonarli yoki jonli bo`lishi — ikkinchi darajali masala. Deylik, hikoyaning boshlanishidayoq yangicha ilm olishga talpinayotgan Eshmurod bilan madrasa tolibi Mo`minjon qarshi qo`yiladi: ularning suhbati yangicha bilim olishning zarurligiyu eskicha o`qitishning yaramasligini "fosh etish"ga xizmat qilishi lozim. Natijada suhbat jonlilikdan mahrum bo`ladi, deklarativlik kasb etadi. Qizig`i shundaki, Mo`minjonning madrasa tolibi ekanligining o`ziyoq adib nazdida uni maishatparast xudbinu takasaltang o`g`ri sifatida talqin qilish uchun yetarli — boshqa hech bir asosning zarurati yo`qdek. Hikoyaning keyingi epizodlarida ham shunga o`xshash hol kuzatiladi. Eshmurodning otasi gazeta o`qimaydi, undan ko`ra jangnomani afzal biladi — shuning uchun ham johilu nodon. Johilligi shunchalarki, "eshon domlaning o`g`li" bo`lmish Mo`minjonning o`g`irlik qilishi mumkinligiga ishonolmaydi-yu, o`z farzandini o`lasi qilib "urib tashlaydi". Yoki mingboshini olaylik: uni gazetada faqat saylov haqidagi gaplargina qiziqtiradi, boz ustiga, bachchabozlik illatiga ham yo`liqqanlardan. Ko`ramizki, Cho`lpon personajlarning xarakterini faqat bir narsa — ularning jadidchilik g`oyalariga qay daraja muvofiqligidan kelib chiqib belgilaydi. Ya`ni, o`zining g`oyaviy mavqeidan turib idrok etgani va baholagani ijtimoiy tiplarni to`g`ridan-to`g`ri asarga ko`chiradi. Aytmoqchimizki, hikoyaning badiiy jihatdan zaifligi mahorat yetishmasligi bilangina emas, g`oyaviy-ma`rifiy didaktikaning oldingi o`ringa chiqqani bilan ham izohlanishi lozim. Zero, ijodkor uchun hayotni g`oyaviy-hissiy idrok etish va tasvirlash birlamchi maqsad bo`lsa,

asarning o`quvchiga ta`sir qilishi bevosita shuning hosilasi, juda bo`lmaganda ikkilamchi maqsaddir. Ikkilamchi maqsadning oldingi planga o`tishi asarni badiiylikdan uzoqlashtiradi, uni sxematizm illatiga duchor qiladi. Bu haqda o`z vaqtida A.Potebnya quyidagicha fikr bil-dirgandi: "Yesli kto-libo reshil zaraneye dokazat ili vnushit nechto i takim obrazom soznatelno stremitsya k opredelennoy seli i dokazivayet primerom, iz kotorogo vitekayet tolko to, chto imelo bit dokazano, to on — ucheniy, moralist, propovednik, prorok, no ne xudojnik. Yesli on, vibrav primer, naxodit udovolstviye v yego izobrajenii i, uvlechenniy, soobshayet svoyemu primeru jiznennost, konkretnost, to neizbejno primer budet govorit bolshe togo ili vovse ne to, chto predpolojeno". Aytish mumkinki, Cho`lpon uchun ham tanlab olingan xarakterlar(umuman, hayot materiali) o`ziga xos bir misol(namuna) edi. Shu misol yordamida u o`z g`oyalarini, aniqrog`i, jadidchilik g`oyalarini ommaga singdirish maqsadini ko`zlagandi. Ko`ramizki, Cho`lpon o`z asari uchun "hayotiy" material tanlaganida ham, uni tasvirlaganida ham g`oyaviy-ma`rifiy maqsaddan kelib chiqadi. Natijada hikoyada realizmning ibtidoiy belgilari bilan didaktiklik qo`shilib ketadi. Cho`lpon tutgan yo`l Yevropa ma`rifatchilik adabiyoti tamoyillariga o`xshashib kelishini e`tiborga olsak, "Qurboni jaholat"ni shartli ravishda "didaktik realizm" namunasi deyishimiz mumkin bo`ladi. Ayni paytda, bizningcha, "Qurboni jaholat"ni yevropa ma`rifatchilik adabiyotiga yaqinlashtiradigan yana bir jihat borki, u asar ruhi bilan bog`liqdir. Tasvirlanayotgan voqelikka muallif g`oyaviy-hissiy munosabatining o`zagini inkor tashkil qiladiki, ayni shu ruh asarning qat-qatiga singdirib yuborilgan. Xo`sh, hikoyaning inkor ruhi nima hisobiga yuzaga chiqadi? Hikoyaning qahramoni Eshmurod mavjud sharoitdan qoniqmayotgan, muhit bilan ziddiyatga kirishgan yigit. Asarning boshidan oxiriga qadar Eshmurodning muhitga sig`mayotgani ta`kidlab boriladi: uni na tengdoshi Mo`minjon, na otasi va na boshqalar tushunadi. Biroq Eshmurod muhit bilan ochiq ziddiyatga kirishgan emas — muhitning nosozligini o`ylab ruhan eziladi, iztirob chekadi, xolos. Biz uchun bu o`rinda qahramon iztiroblarining nimadan yuzaga kelishi muhim. Bizningcha,

Eshmurodning iztiroblari ma`naviy intilishlari bilan real mavjudligi, ruhi bilan vujudining diametral zidligidan, buni o`zi chuqur idrok etganidan kelib chiqadi. Ayni shu narsa qahramon kechinmalarigagina emas, muallifning unga munosabatiga ham "sentimental" tus beradi. Muallifning qahramoniga munosabatida shafqatu achinish hislari ustivorki, ayni shu hislardan Eshmurodni, eshmurodlarni qurbon qilayotgan muhitga nafrat, "bu ahvolda yashab bo`lmaydi" degan hukm o`stirib chiqariladi. Demak, hikoyaga singdirilgan inkor ruhi ko`proq sentimental xarakterga molik, deyishimiz mumkin. Cho`lponning ikkinchi hikoyasi — "Doktor Muhammadiyor"ning boshlanishida "Turkistonning qorong`u bir go`shasida, ... nomlik uyezdni shaharda" degan so`zlarga duch kelamiz. Ayni paytda, sarlavha ostidayoq muallif hikoyasiga "xayoliy" deb ta`rif beradi. Asarning boshlanishidayoq ko`zga tashlanuvchi bu xil ziddiyat uning tabiatini ochib beradi: Cho`lpon o`zi bilgan real muhit fonida ideal qahramonni — o`quvchi omma ibrat olishi lozim bo`lgan faol shaxsni gavdalantiradi. Ya`ni, hikoya voqealari kechayotgan muhit "Qurboni jaholat"dagi muhitga monand, qahramoni esa Eshmurodning tamom aksi — antipodi. Aytish kerakki, "Doktor Muhammadiyor"da Yevropa ma`rifat- chilik realizmiga xos asosiy ichki ziddiyat yaqqol ko`zga tashlanadi. Ma`rifatchilik mavqeida turgan adiblar zamonning eng ilg`or ijtimoy ideallarini o`z qahramonlarida mujassam etgan-larki, bu narsa ularning realistik ekanligiga ko`pincha shubha uyg`otgan. Cho`lpon ham Muhammadiyor timsolida o`zining, jadid-chilarning ijtimoy ideallarini mujassam etadi. Eshmuroddan farq qilaroq, Muhammadiyor ezilibgina yashamaydi — u orzularini ro`yobga chiqarish uchun harakat qiladi, qiynchiliklarni sabr-la yengib, ilm egallaydi, el orasida "doktor, xodimi millat" deya e`zoz topadi. G`oyaviy-ma`rifiy maqsadning birlamchiligi Muhammadiyor obrazining realistik talqin qilinishiga ham halal bergan. Shu bois ham ayrim o`rinlarda xarakter mantiqiga zid boriladi, qahramonlarning konkret hayotiy holatga yopishmaydigan xatti-harakatlari, gap-so`zlari kuzatiladi. Hikoyaning

dastlabki sahifalaridayoq, masalan, biz Muhammadiyorning otasidan ayrilishiga guvoh bo`lamiz. Shu voqea tasviridan keyinoq Cho`lpon qahramonining ruhiy holatini tavsiflaydi: "Muhammadiyor o`ldiruvchilarning bir ikkisun tanub, har narsa qilub bo`lsa ham o`ch olmoqni qasd qilub ko`rdi. Lekin otasini o`ldiruvchilar bular bo`lmay, balki jaholat ekanligini o`ylab, tinchgina otasini ko`mdi. Va o`zi jaholat ila chindan olishmoqg`a qaror qildi". Jamiyat hayotidagi jamiki illatlar ildizini jaholatda deb bilgan Cho`lpon o`n to`rt yoshli qahramonining ruhiy holatini, xatti-harakatlarini realistik tasvirlamaydi, balki o`zining qarashlariga moslab ko`rsatadi. Yo`qsa, ko`z oldida otasi o`ldirilgan o`n to`rt yoshli o`smirning uni ko`mguncha o`tgan ozgina fursat (musulmonchilikda bunga bir kungina beriladi) ichida tugal ("jaholat bilan chindan olishmoqg`a qaror berdi") qarorga kelishi, tabiiyki, mahol edi. Adibning ibratli qahramon yaratish istagi shunchalar kuchliki, hatto, detallaru epik tafsilotlar ham noreallik kasb etib qoladi. Masalan, syujet vaqtini olib ko`raylik. Muhammadiyor Bokuga borib, avvaliga shahar maktabida, keyin gimnaziyada o`qiydi. Ularni muvaffaqiyatli tamomlagach, Petrograd dorilfununida, keyin yetti yil Shveytsariyada tahsil ko`radi; uch yilga yaqin Bokuda leksiya o`qib, vataniga qaytgach ham kami besh yil faoliyatda bo`lgan. Yig`ishtirib kelinsa, Muhammadiyorning kami o`ttiz yillik hayoti haqida ma`lumot berilayotir. Hikoya yozilgan payt e`tiborga olinsa, mantiqqa zid hol yuzaga kelayotgani yaqqol ko`zga tashlanadi. Boz ustiga, Muhammadiyorning ilk muallimi Oliya madrasasini(19O6 yilda tashkil qilingan) bitirganligi ilgariroq aytilgan edi. Yoki Cho`lpon hikoya finalida Muhammadiyorning behad boyib ketgani, sotib olgan hovlisidan neft koni chiqqaniyu endi unga "millio`nlar bilan ish ko`rurg`a to`g`ri kelayotgani"ni yozadi. Albatta, bu o`rinda ham adib biroz fantaziyaga erk berayotgandek, yo`qsa, g`arb sarguzasht romanlaridan ta`sirlangandek ko`rinar. Detalning g`ayrioddiyligini qo`ya turaylik-da, adib uni nega asarga kiritganini o`ylab ko`raylik. Ma`lumingizki, Hamzaning "Yangi saodat"ida ham ibrat uchun yaratilgan qahramon — Olimjon asar nihoyasida katta davlat egasi bo`lib qoladi. Chamasi, ilmning ahamiyatini ommaga singdirishni niyat qilgan har ikki adibimiz uning moddiy farovonlik ham keltirishini

ko`rsatmoqchi bo`lgan ko`rinadilar. Demak, g`ayrioddiy tafsilotning hikoyaga kirib kelishi ham g`oyaviy-ma`rifiy maqsaddan kelib chiqqan, degan to`xtamga kelishimiz mumkin. Yuqoridagicha hollarga qaramasdan, Cho`lpon "Doktor Muhammadiyor"da real muhit fonida ideal qahramonni harakatlanti-rishni rejalashtirgan, degan fikrimizda qolamiz. Sababki, ayni shu xil yo`ldan borishlik adib uchun ijtimoiy-ijodiy zarurat edi. Ya`ni, "Qurboni jaholat"da Cho`lpon mavjud ijtimoiy muhitni sentimental inkor etish bilan cheklangan bo`lsa, endi o`sha biqiq muhitdan chiqish yo`lini ko`rsatishi lozim keladi. Shunga muvofiq yaratilgan Muhammadiyor har qancha ideallashtirilmasin, boshlovchi ijodkor uni o`zining hayotiy tajribasiga tayanib yaratgan, ya`ni, o`zining bir parchasini unga singdirib yuborganki, bu narsa hikoyaning oxirlarida ravshan ko`rinadi. Uzoq yillik ayriliqdan so`ng yurtiga qaytayotgan Muhammadiyor o`zi ko`rgan mutaraqqiy mamlakatlar — Italiya, Fransiya, Shveytsariyadagi hayot tarzi bilan Turkiston hayotini qiyoslab iztirob chekadi: chog`ishtirish uning dilida umidsizlik hosil qiladi, chunki "ko`bni bilgan, ko`bni ko`rgan" Muhammadiyorga "razolat va safolat" qo`ynida yashayotgan xalqining "taraqqiy va tamaddunlarini ko`rmak" nechog`li og`ir masala ekanligi ayon edi. Muhammadiyor yaxshi biladiki, ona yurtining "buyuk-buyuk, yashil-yashil tog`lari Isveycharadan kam emas edi. Nahr- nahr oqib turg`on suvlari va nima eksa shuni olsa bo`ladurg`on mahsuldor tuproqlari ila Amriqodan hech kamligi yo`q". Muhammadiyor biladiki, Turkistonning taraqqiy etishi uchun barcha tabiiy imkoniyatlar muhayyo, biroq shu imkoniyatlarni ro`yobga chiqarishi lozim bo`lgan omma jaholat qo`ynida, shu bois ham o`z foydasini o`zi anglaganicha yo`q. Agar "xalq o`z foydasini anglasa", ya`ni, maorifga jiddiy e`tibor bersa, Yevropa dorilfununlarida bolalarini o`qitib zarur mutaxassislar yetishtirsayu ularning "har biri o`z vazifalarinda turib ishlarin tartibi ila yurguzsalar va xalqimizning foydasini kuzatsalar, naqadar oliy va naqadar go`zal bo`lur edi!" Muhammadiyorning mazkur nurli xayollariga-da umidsizlik soya soladi, chunki "bunlarning bo`lishiga ko`zi yetmaydi" uning. Boz ustiga, muallif qahramoni ongida kechayotgan umid va umidsizlik kurashini bir

tomonga hal qilmaydi — masalani ochiq qoldiradi. Yosh adib asardan ko`zlagan g`oyaviy-ma`rifiy maqsad e`tiborga olinsa, masalaning bu xilda ochiq qoldirilishi maqbul emas. Ko`ramizki, bu o`rinda g`oyaviy-ma`rifiy maqsad bilan xarakter mantiqi orasidagi ziddiyat kuchayadi. Zero, adib o`zi tanlab olgan obraz — "misol" vositasida muayyan fikrni ifodalamoqchiligini bir muddat unutdi-da, uni tasvirlashning o`ziga berildi. Ikkinchi tomondan, Muhammadiyor obrazi talqinida muallif o`zining unchalik boy bo`lmagan hayotiy tajribasigagina tayanganini ham e`tiborda tutish lozim. Hikoya yozilgan paytga kelib Cho`lpon ma`rifat yoyishning o`zi bilan taraqqiy qilib bo`lmasligini, buning uchun tub ijtimoiy islohotlar zarurligini idrok eta boshlagandi. "Doktor Muhammadiyor" bilan deyarli bir vaqtda yozilgan "Vatanimiz Turkistonda ziroat va dehqonchilik" nomli maqolasi shunday deyishga asos beradi. Cho`lpon mazkur maqolasida "Turkistonga taraqqiy davri kirgandan beri" gazetalarda "Ilm kerak! O`qumoq kerak!" deya qichqirib kelingani, shu qichqirishlar natijasi o`laroq "o`qumoq va o`qutmoq ishlari sekin bo`lsa ham olg`a bosgani", gazeta-jurnallar chop etilib turganiyu "hamma shaharlarda "yangi usul" maktablar ochilganini ta`kidlaydi. Biroq, adibning fikricha, boshqa bir muhim masala borki, u haqda "yozg`uchi ham, o`qug`uchi ham yo`q". Cho`lpon o`quvchilar e`tiborini, xususan, maslakdoshlari e`tiborini mana shu muhim masalaga qaratmoqchi bo`ladi: "hayhot, ziroat ishlarimiz tamom xarob! Xarob! Xarob!.. Oldinga bir odum otilgani hech ko`rulgani yo`q. Bir tanob yer qishloqda ming so`mga chiqdi. Ammo yer dehqonda emas, millatga, xalqg`a iona bermay tek saqlab yotadurg`on boylarda. Oh, shul bizni tamom kuyduradur". Cho`lpon o`z fikrlarini asoslash uchun o`n-o`n besh yil ilgarigi maorif va ziroat ishlarini qiyoslaydi: birida oz bo`lsa-da oldinga siljish, ikkinchisida orqaga ketish bo`lganini ko`rsatishga harakat qiladi. Adib mulohazalarini odatdagidek chaqiriq bilan yakunlaydi: "Yozayluk, qarindoshlar, ziroatdan! Yozayluk, qarindoshlar, iqtisoddan! Alar bo`lsa, maktab ham bo`lur, ilm ham bo`lur. dehqonlar boylar qo`lidan, qullik, asirlikdan qutulsa, hammasi bo`lur. Yozayluk, qarindoshlar!.." Ko`rinadiki, Cho`lpon jadid ma`rifatchiligi mavqeida turgani holda millatni taraqqiy ettirish uchun ilmu irfonning o`zi kifoya emasligini, buning uchun jiddiy

iqtisodiy va ijtimoiy islohotlarni amalga oshirish zarurligini anglay boshlagan. Ayni paytda, Cho`lpon ma`rifat va iqtisod munosabatini ham o`zgacharoq ("alar bo`lsa, maktab ham bo`lur, ilm ham bo`lur") tushuna boshlaydi. Iqtisodiyotni rivojlantirish uchun esa ijtimoiy munosabatlar("dehqonlarni qullik, asirlikdan qutqarish")ni o`zgartirish, isloh qilish darkor. Eng muhim nuqta — islohni qay yo`sin amalga oshirish masalasida Cho`lpon hali tugal fikrga ega emaski, bu narsa uning ongida ziddiyatli o`ylar kurashi, izlanish jarayoni kechayotganidan dalolatdir. Adib ruhiyatidagi ayni shu holat Muhammadiyorning o`ylarida o`z aksini topgan. Shu bois ham Muhammadiyor "xalq o`z foydasini anglasa" deya surgan xayollarining-da amalga oshishiga ishonolmaydi. Cho`lpon qahramoni ruhiyatidagi umidsizlikni izohlab yozadi: "Chunki borgan sari orqaga ketmakdamiz ... taraqqiy asari ko`rulmasdan, bir taraqqiyga o`n tadanniy tayyor turadir". E`tibor berilsa, Cho`lpon qahramonining nima uchun "ko`zi yetmasligini"ni izohlamoqchi bo`lgani holda nima uchun o`zining "ko`zi yetmayotgani"ni izhor qiladi. Ya`ni, shu o`rinda adib qahramoni ruhiy holatini izohlayotganini, baski, jumlalar shunga muvofiq bo`lishi lozimligini unutadi go`yo. Aytmoqchimizki, yuqoridagi gap mazmun jihatidan uzoq vaqt yurtidan ayro yashagan odamga emas, ko`proq shu yurt qozonida qaynayotgan kishiga — Cho`lponning o`ziga taalluqlidir. Demak, Muhammadiyor obrazining realistik chizgilarga molik bo`lishida unga muallif shaxsining singdirilishi muhim ahamiyatga ega ekan. Boshqa tomondan, qahramonning o`y-fikrlariyu xatti-harakatlariga turtki bergan detallarning aksari ham adib bilgan real muhitdan olingan edi. Bizningcha, ijodiy va hayotiy tajribaning yetishmagani tufayligina Cho`lpon mavjud imkoniyatlarni amalga oshirishga, real va ideal jihatlarni uyg`unlashtirgan badiiy barkamol xarakter yaratishga muaffaq bo`lolgan emas. Ya`ni, "Doktor Muhammadiyor"da ma`rifatchilik realizmiga xos ichki ziddiyat yaxlit butunlikka birikolmay, parokanda holida qolib ketadi. Shu o`rinda yana bir narsaga diqqatni jalb qilamiz. Ma`lumki, Yevropa ma`rifatchiligida avvaliga ratsionalistik qarashlar yetakchilik qilgandi. Ratsionalistlar inson aqlu zakovatigina jamiyatni o`zgartirishi, uni adolat asosiga

qayta qurishi mumkin, deb hisoblaganlar. Ularning ommani ma`rifatli qilish yo`lidagi intilishlari, asarlarida aqlu zakovatlari tufayligina jamiyatdagi o`z o`rnini, baxtini topolgan kishilarni ijobiy qahramon sifatida talqin qilishlari ham shundan. Keyinroq, ma`rifatchilik harakatining so`ng bosqichida, ratsionalistik qarashlar kutilgan natijalarni bermagach, adabiyotda sentimentalistik qarashlar oldingi planga chiqdi. Sentimentalistlar mavjud ijtimoiy tartiblarning inson tabiatiga zidligini ko`rsatish orqali uni g`oyaviy-hissiy inkor eta boshladi-lar. Cho`lpon ijodiy evolyutsiyasida esa, yuqorida ko`rdik, buning aksi kuzatiladi. Bu narsa, bizningcha, adibning konkret sharoit ta`sirida shakllangan qarashlari bilan izohlanadi. Cho`lpon mavjud ijtimoiy tartiblarning passiv hissiy inkori bilanoq qoniqolmaydi, shu bois ham Eshmurodga faol shaxs — Muhammadiyorni qarshi qo`yadi. Ayni paytda, adib talqinidagi Muhammadiyorning ham shuncha bilimi bilan yurtining taraqqiy qila olishiga shubhalari borligi bejiz emas. O`ylashimizcha, Cho`lpon maqsadlarining amalga oshishi uchun jiddiy kurashish lozimligini, ma`rifatchilik buning ilk bosqichigina ekanligini teran his eta boshlagan. Afsuski, Cho`lpon 1915 yildan fevral inqilobiga qadar nelar yozganiyu nimalar qilgani haqida ma`-lumotga ega emasmiz, biroq adibning fevral inqilobidan so`ng qariyb ikki yil faol ijtimoiy-siyosiy faoliyatda bo`lishining o`ziyoq yuqoridagi fikrimiz foydasiga guvohlik beradi. Cho`lponning inqilobdan keyin yozilgan ilk hikoyasi — "Kleopatra" uning ijodiy evolyutsiyasini izchil kuzatishda muhim ahamiyatga molikdir. Hikoyani nozik tahlil qilgan N.Vladimirova undagi ramzlar ostida botin ma`nolarni talqin qilib, mazmunni zamona bilan, adib ruhiyati bilan bog`laydi. Olimaning ta`kidlashicha, hikoyadagi "yo`l ayrilishida qolgan odam obrazi ham ramziy, ham xarakterlidir... Taqdiri goh hokimiyatning yovuz kuchlariga, goh tabiatning o`jar dolg`alariga bog`liq bo`lgan inson haqidagi Cho`lponning o`y-fikrlari, shubhasiz, zamonasining voqeligi bilan bog`langan". Albatta, biz hikoya mazmunining zamona bilan aloqasini zarracha bo`lsin inkor qilolmaymiz, ayni paytda, N.Vladimirovaning: "Cho`lpon afsonada xayoliy bir hayotni tasvirlagan, deyish to`g`ri bo`lmas edi",- degan fikriga ham qo`shilolmaymiz. Zero, mazkur hikoyada

ham Cho`lpon borliqni badiiy aks ettirishning norealistik yo`lidan boradiki, fikrimizcha, u o`zining ko`p jihatlari bilan romantizm adabiyoti namunasi bo`la oladi. Shu o`rinda yana bir e`tiborga loyiq jihatga diqqatni tortmoqchimiz. Ma`lumki, Fransuz inqilobi kutilgan natijalarni bermagach, ma`rifatchilik g`oyalari inqirozga yuz tutib, Yevropa adabiyotida romantizm yetakchi mavqeni egalagandi. Qizig`i shundaki, "Kleopatra" hikoyasi ham shunga o`xshash — Cho`lponning fevral inqilobiga, muxtoriyatchilik harakatiga bog`lagan umidlari chilparchin bo`lgan bir paytda yozilgandi. Adibning mavjud reallikdan qoniqmay qolgani shunchalik ediki, u: "Xayol... xayol... yolg`iz xayol go`zaldir, Haqiqatning ko`zlaridan qo`rqaman" deya e`tirof etgandi. Ma`lumingizki, mavjud reallikdan qoniqmagan romantizm adabiyoti vakillari unga zid o`laroq xayoliy borliq yaratishga moyil edilar. Romantik adiblar ko`pincha ko`hna o`tmishga murojaat qilishar, ular tasvirlagan voqea-hodisalar ko`proq uzoq, ekzotikaga boy yurtlarda kechar edi. Bas, Turkiston voqeligidan qoniqmagan Cho`lpon ham hikoyasidagi voqealarni uzoq o`tmishga, "u sirlar va yashirinliklar uyasi bo`lg`on Misr"ga ko`chiradi. Hikoyadagi Misr tabiati, voqealar kechayotgan joylar tasviri romantik bo`yoqlar bilan chiziladi, tasvirdagi ekzotika muallif hislariga to`yintirilganki, o`quvchi ham beixtiyor o`sha xayoliy olamga ko`chgandek bo`ladi. Xuddi romantiklar kabi Cho`lpon ham kundalik hayotdagi tubanlik, siyqalashgan insoniy munosabatlaru hislarga oliy tuyg`ularni — romantik talqindagi sevgiyu sadoqatni qarshi qo`yadi. Cho`lpon talqinidagi sevgi — inson xayoloti imkoni darajasida mutlaqlashtirilgan, tog` chashmasidek musaffo, ilohiy bir qudratga egadirki, u nainki odamni, olamni-da o`zgartirishga qodir. Romantizm adabiyoti markazida g`ayrioddiy, betakror shaxs turadi. Kleopatraning badiiy timsolini yaratgan salaflari — U.SHekspir, A.Pushkin, T.Gotyelardan farq qilaroq, Cho`lpon talqinidagi Kleopatra birmuncha "yer farzandi" qilib ko`rsatilgan, — insoniy quvonchu iztiroblar unga yot emas. Badiiy adabiyotdagi Kleopatra, N.Vladimirova aytmoqchi, "inson tabiati uchun halokatli bo`lgan intihosiz hokimiyatni, uning chegarasiz shafqatsizlikka aylanib ketishini" o`zida tajassum etuvchi turg`un ramzgayoq aylanib ulgurgan edi. Kleopatrani

"yerga yaqinlashtiribroq" ko`rsatgan Cho`lpon mazmunda novatorlik yo`li-dan boradi. Adib uchun Kleopatraning g`ayrioddiyligi kechagi kunda qolgan: kechagina oshiqlarini timsohlarga yem qilgan Misr malikasi hikoyaning badiiy vaqtida muhabbatga tashna, mehrga zor bir zaifa, xolos. Cheksiz hokimiyat bergan beadad lazzatlarga to`yingan Kleopatra o`zini baxtsiz sezadi, zero, o`zining birov tomonidan chin dildan — toju taxt ilinjida emas — sevilishiga ishonolmaydi. Shu asosda Cho`lpon hikoyasida g`ayrioddiy sharoitda harakat qiluvchi betakror shaxs (romantik qahramon) sifatida "adashgan odam" — musofir yigit oldingi planga chiqadi. Musofir yigit tushgan sharoitning g`ayrioddiyligi shundaki, u go`zallikning tirik tajassumi — Kleopatra qoshida turgani holda yuragi boshqa birov ishqi bilan tepadi. Boz ustiga, vasli evaziga ne-ne oshiqlar "jon deb" timsohlarga yem bo`lib ketgan Kleopatra endi uni o`ziga rom etish bilan ovorai sarson. Biroq na Kleopatraning o`xshashsiz go`zalligiyu maftunkor latofati, na hukumatdorlik salobatiyu va na o`z vaqtida yangragan "ehtiros kuyi" uning sadoqatiga rahna sololmaydi. Musofir yigitning ramzlar vositasida ifoda etilgan iroda kuchi manfaatdan holi sof muhabbatni omon saqlab qoladiki, sirasi, uning betakror shaxsligi ham shundadir. Romantizm adabiyotiga xos g`ayrioddiy sharoitga tushgan qahramon xatti-harakatlarining birinchi galda shaxs erki, insonlik qadr-qimmati himoyasiga yo`naltirilgani ham hikoyaning romantik asarligidan dalolatdir. Romantizmga xos belgilarni "Kleopatra"ning ifoda yo`sinida ham ko`rish mumkin. Romantizm adabiyotida badiiy obrazning assotsiativligi, ramziy- majoziyligi benihoya ortgandiki, Cho`lpon hikoyasida ham bu holning kuzatilishiga amin bo`lish uchun N.Vladimirovaning yuqorida eslatilgan maqolasini bir sidra ko`zdan kechirish kifoyadir. Romantiklar, ma`lumki, ijod jarayonida ham o`zlarini erkin tutganlar. Ular, klassitsizm vakillaridan farq qilaroq, adabiy turlar orasiga, janrlar orasiga xitoy devori qo`ymaganlar. "Kleopatra"da ham o`shanday erkinlik kuzatiladi: unda lirik, epik va dramatik unsurlarning betakror, tabiiy uyg`unligi ko`zga tashlanadi.

Yuqoridagi mulohazalarimizga tayangan holda, Cho`lpon ilk nasriy asarlarida borliqni badiiy aks ettirishning norealistik tamoyiliga tayandi, g`oyaviy- ma`rifiy didaktikadan romantik talqinga, undan esa realistik tasvirga tomon o`sib bordi, degan xulosaga kelish mumkin. Sirasi, jadidchilik g`oyalari ta`sirida va shu g`oyalarning targ`ibotchisi sifatida adabiyot maydoniga kirib kelgan Fitrat, A.Qodiriy kabi adiblar ijodida ham shunga o`xshash tadrij kuzatiladi. Agar ularning, xususan, Cho`lponning ijodiy faoliyatidagi o`sish jarayoniga diqqat qilinsa, unda yevropa adabiyotida qariyb bir yarim asr kechgan jarayonning jajji maketini ko`rish mumkindek tuyuladi bizga. Aytmoqchimizki, Turkiston sharoitida badiiy ijodning realistik tamoyilllarini egallash juda qisqa vaqt ichida amalga oshdi. Bu o`rinda jahon adabiyotining ta`sirini (axir, biz uchun tayyor tajriba bor edi) nazardan soqit qilmagan holda, buning asosiy omilini Turkiston ijtimoiy hayoti, ijtimoiy tafakkuridagi tub sifat o`zgarishlarida ko`rish lozim. Tilga olganimiz adabiy fakt, bir tomondan, jahon adabiyoti taraqqiyotida stadial umumiylik mavjudligi haqidagi fikrlarning asosliligini, ikkinchi tomondan, milliy uyg`onish davri deb atayotganimiz asrimiz boshining milliy tariximizda nechog`li buyuk ahamiyatga molik hodisa ekanligini yana bir karra namoyish etadi.

А d а b i yo t l а r Cho`lpon а s а rl а ri : YAn а oldim sozimni. T., G` а fur G`ulom nomid а gi n а shriyot. 1991. А s а rl а r. Uch jildlik. T., G` а fur G`ulom nomid а gi n а shriyot. I, II jildl а r. 1994- 95. Cho`lpon ijodi h а qid а : SH а r а fiddinov O. Cho`lpon. T., “Cho`lpon”, 1991. SH а r а fiddinov O. Cho`lponni а ngl а sh. T., “YOzuvchi”, 1994. K а rimov N. Cho`lpon. T., “F а n”, 1991. Cho`lponning b а diiy ol а mi. T., “F а n”, 1994. www.ziyonet.uz

O'xshashlar

Cho`lpon kichik nasriy asarlarining janr xususiyatlari

Cho`lpon kichik nasriy asarlarida tagma`no qatlami

Cho`lpon ijodi

Cho`lpon hikoyalarining strukturasi

Abdulhamid Cho`lpon (1897-1938)