Badiiy asar haqida - Adabiyot - Referatlar

Badiiy asar haqida

Yuklangan vaqt:

10.09.2022

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

2072 KB

Ko'chirib olish

Reja: 1. "Badiiy asar" tushunchasi. 2. Badiiy asar - badiiy kommunikatsiya vositasi. 3. Badiiy ijod jarayoni haqida. 4. Badiiy asar sistem butunlik sifatida.

Badiiy adabiyot va san`at badiiy asar shaklida yashaydi, shunga ko`ra, badiiy asar adabiyot va san`atning yashash shakli hisoblanadi. Avvalo, "badiiy asar" degan birikma keng va tor ma`noda qo`llanishini e`tiborga olish zarur. Keng ma`noda badiiy asar deyilganda san`atga(musiqa, rassomlik, haykaltaroshlik, kino, teatr v.h.) aloqador, insonning go`zallik qonuniyatlari asosidagi ijodiy-ruhiy faoliyati mahsuli bo`lmish yangi mavjudlikni tushunamiz. Bu ma`noda musiqa asari ham, haykal yoki rangtasvir ham, film yoki spektakl ham — bari badiiy asar sanaladi, ularning bariga nisbatan "badiiy asar" atamasini qo`llash to`g`ri bo`ladi. Biz kursimiz davomida mazkur birikmani tor ma`noda qo`llab, bunda badiiy adabiyotga mansub bo`lgan har qanday asarni tushunamiz. YA`ni, "badiiy asar" deganda biz "adabiy badiiy asarni" nazarda tutamiz. Badiiy asar haqida gap ketganda, avvalo, uning badiiy kommunikatsiya(badiiy muloqot) vositasi ekanligiga to`xtalish joiz. Ma`lumki, muloqot paytidagina til hodisasi nutq hodisasiga aylanadi. Adabiy badiiy asar til vositalaridan tarkib topuvchi matn ekan, demak, u ham mohiyat e`tibori bilan nutq hodisasidir. Zero, adabiy badiiy asar muloqot asosida dunyoga keladi, ya`ni, ijod jarayoni mohiyatan muloqotdir. Tasavvur qilingki, siz kimgadir maktub yozayapsiz. Siz maktubingiz kimga yozilayotganini, uning qanday odamligi, u bilan qay yo`sin muomala qilish kerakligini... har vaqt nazarda tutasiz, boshqacha aytsak, maktubni yozish davomida adresat har vaqt xayolingizda turadi: siz yetkazmoqchi bo`lgan xabarni u tushuna oladigan, unga ta`sir qiladigan tarzda yozishga intilasiz. Demak, aslida xat yozish jarayonida siz adresat bilan muloqotga kirishasiz — tasavvuringizdagi suhbatdosh bilan "xayolan gaplashasiz" va ayni shu suhbat(muloqot jarayoni) qog`ozda muhrlanadi. Qog`ozda muhrlangan "suhbat- muloqot", maktub adaresat qo`liga yetib borgach, yana jonlanadi. Endi siz adresat tasavvuridagi suhbatdoshsiz: real suhbatdoshga aylangan adresat sizning gaplaringizni "eshitadi". Ma`lum bo`ladiki, maktub, umuman, yozma nutq muddati kechiktirilgan muloqot, matn esa muloqotning amalga oshish vositasi ekan. Shunga o`xshash, yozuvchi ham ijod onlarida tasavvuridagi o`quvchi bilan muloqotda bo`ladi: unga muayyan badiiy informatsiyani yetkazadi, o`zining o`y-

hislari bilan o`rtoqlashadi, u bilan bahslashadi, uni nimalargadir ishontirishga intiladi... Ayni shu muloqot - ijodiy jarayon asar matnida muhrlanadi. Xuddi maktubga o`xshash, asarni o`qish jarayonida muloqot qaytadan jonlanadi, endi yozuvchi tasavvurdagi "suhbatdosh" mavqeida tursa, o`quvchi real suhbatdoshga aylanadi. Ko`ramizki, badiiy matn muddati kechiktirilgan badiiy muloqot, badiiy asar esa shu muloqotning amalga oshishini ta`minlovchi vosita ekan. Demak, ijodkor va o`quvchi orasidagi badiiy muloqotni amalga oshirishga xizmat qilgani uchun ham badiiy asar badiiy muloqot vositasi deb tushuniladi. Badiiyat hodisasi faqat ikki ong tutashgan nuqtadagina mavjud (M.Baxtin) bo`ladi. YA`ni, badiiy asar o`qish (hamda ijod) jarayonidagina badiiyat hodisasiga aylanadi, o`qilmagan paytda u bir jism — qog`oz, muqova, rangdan iborat narsa xolos. Yuqoridagilardan ma`lum bo`ldiki, badiiy muloqotning birinchi bosqichi ijod jarayoni ekan. Ilgari aytilganidek, badiiy asarda ijod jarayoni muhrlanadi. Shu bois ham badiiy asar tabiatini anglash uchun badiiy ijod tabiati haqida muayyan bir tasavvurga ega bo`lishimiz zarur. Avvalo, badiiy ijod hammaning ham qo`lidan kelaveradigan ish emas, buning uchun kishida tug`ma imkoniyat bo`lishi zarur. Xo`sh, bu imkoniyat nimalarni nazarda tutadi? Badiiy ijod bilan shug`ullanishga layoqati bor odam qanday bo`ladi? Badiiy ijodga layoqatli odam, avvalo, hayotni o`tkir idrok (his) qila olishi bilan farqlanadi. Uning o`tkir nigohi sizu biz ko`rmagan(ehtimol, mutlaqo e`tibor bermagan) narsalarni ko`radi, ko`radigina emas, sizu bizga mutlaqo ta`sir qilmagan narsa uning ko`nglida chinakam to`fon qo`zg`ashi mumkin; sizu bizga ahamiyatsiz ko`ringan narsa unga olamu odam mohiyatidan so`zlashi, chigal muammolarni yechishi uchun kalit bo`lishi mumkin. Demak, san`atkorona nigoh ijodkorga badiiy jihatdan ahamiyatga molik narsa-hodisalarni, ularning muhim nuqtalarini ilg`ab olish imkonini beradi. Ta`kidlash joizki, yuqorida aytganimiz ijodkorga xos ta`sirchanlikni ham jo`n tushunmaslik kerak. Zero, hodisotu mo`jizalarga, turli hayotiy holatu turfa taqdirlarga, anvoyi fe`lu sajiyali odamlarga boy hayotda hamma ham ta`sirlanadi. Albatta, bu taassurotlarning namoyon bo`lishi-da turfa

xil. Deylik, foje, ayanch holatga duch kelganda kimdir yig`laydi, kimdir yotib qoladi, kimdir taskinni shisha tubidan izlaydi va h. San`atkorda bularning aniq birini ko`rishga intilish ham to`g`ri emas. Sababi, san`atkor sirtdan mutlaqo beta`sir qolishi, biroq qalbida ulkan to`fonlar qo`zg`algan, aqliyu shuuri shu holatning mushohadasi bilan band bo`lishi mumkin(ayni shu holatdan ta`sirlanish keyinroq, biror bir asarida namoyon bo`ladi). San`atkor hayotida duch kelgan va ta`sirlangan narsalar uning ko`nglida(ongida) chuqur iz qoldiradi. Yuqorida aytdikki, hayotda hamma ham nimalardandir ta`sirlanadi, biroq bu taassurotlar vaqt o`tishi barobari unutiladi — ong osti qatlamlariga cho`kib ketadi. Bundan farqli o`laroq, san`atkor taassurotlari yashovchanlik xususiyatiga ega: ular tez-tez san`atkorni bezovta qilib turadi, san`atkor ularni qayta-qayta ko`nglidan kechira oladi. YA`ni, san`atkorga xos muhim tug`ma xususiyat shuki, u ong ostki qatlamlaridagi, xotiradagi taassurotlarni qayta uyg`ota oladi va ularni ijodiy tasavvurga jalb etadi. Shu bois ham ijodkor olis bolaligida olgan taassurotini yetuklik paytida yozgan asarida aks ettirishi mumkin, shunda ham o`sha taassurot yangidek tuyuladi bizga. Yuqoridagilardan ko`rinadiki, xotira — badiiy ijodning muhim unsuri. Ayni paytda, san`atkor xotirasi faktlaru taassurotlar to`planadigan ombor emas, balki faoliyatdagi (safarbarlikdagi) xotira, zero, undagi badiiy-estetik ahamiyatga molik faktu taassurotlar san`atkor ongida har lahza tirilishi, ruhiy parvozga qanot berishi mumkin. Badiiy ijodning yana bir muhim unsuri — tasavvur. San`atkorning ijodiy tasavvuri xotirada mavjud fakt va taassurotlardan keraklilarini (ijodiy niyat bilan bog`liq ravishda) uyg`otib, ularni muayyan tartibga solingan manzara holida "ko`rish" imkonini beradi. YA`ni, ijodiy tasavvur hayot materiali(dispozitsiya)ni badiiy asar(kompozitsiya)ga aylantirishda hal qiluvchi ahamiyatga egadir. Bilasizki, badiiy ijod haqida so`z ketganda ilhom haqida gapiradilar. Ilhomni g`aybdan deyishga moyillik kuchli. Albatta, ilhom onlarini, uning yuzaga kelishini mantiqiy izchillikda tushuntirib berish qiyindir. Biroq shunisi aniqqi, ilhom yuqoridagicha xususiyatlarga ega shaxsning ijodiy-ruhiy faoliyatidagi muayyan bir bosqichdirki, ushbu onlarda bungacha pishib yetilib kelgan jarayon

tezlashadi; ijodkorning umumiy ruhiy quvvati ortadi: aqliy va hissiy mushohada tezligi oshadi, xotira maksimal jonlanadi, narsa-hodisalar orasidagi assotsiativ aloqalarni ilg`ay olish qobiliyati, nigoh o`tkirligi, ta`sirchanlik kuchayadi, ijodiy tasavvur ko`lami kengayadi... Ayni shu damlarda ijodiy jarayon ko`ngilli, oson va mahsuldor kechadi - asar go`yo "quyulib" keladi. Demak, ilhomni g`aybdan kelgan narsa sifatida emas, balki san`atkor ongiyu qalbida kechgan ijodiy-ruhiy jarayonning yuksak nuqtasi, uning tug`ma imkoniyatlari kuchaygan palla sifatida tushunish mumkin ekan. Ma`lumki, ko`pincha yozuvchi va shoirlarimiz asarni farzandga qiyos etadilar. Darhaqiqat, asarning dunyoga kelishini farzand tug`ilishiga qiyos etsa arzigulik. Farzand to`qqiz oy davomida ona vujudida yetiladi — qatradan inson shakliga kiradi, bu vaqt davomida u onaning jismoniy va ruhiy quvvatini o`ziga oladi, so`radi. Payti kelgach, onani to`lg`oq tutadi — farzand dunyoga keladi. Shunga o`xshash, badiiy asar ham ijodkor ongida yetiladi, payti kelgach uni-da to`lg`oq tutadi: bo`shanish - asarni yaratish, o`quvchisi bilan o`rtoqlashish uning uchun zaruratga aylanadi. YA`ni, endi ijodkor ongida yetilgan asarning yaratilmasligi mumkin emas, ijod psixologiyasi shuni taqozo qiladi. Adabiyot tarixi buni ko`plab faktlar bilan tasdiqlaydi: ko`plab ijodkorlar yaratajak asari hayotida chigalligu noxushliklar keltirib chiqarishi, xatto, hayotiga xavf solishi mumkinligini bilgani holda ham uni yaratganlar. Aks holda, agar yozmaslik mumkin bo`lganida edi, ehtimol, A.Qodiriy, Cho`lpon kabi buyuk adiblarimizning ayrim asarlari butkul yaratilmasdi. Demak, badiiy ijodning ruhiy mexanizmlaridan yana biri ijodkorga xos "bo`shanish zarurati" ekan. Yuqorida badiiy ijodga layoqatli shaxsga xos xususiyatlarga to`xtaldik. Ayni shu xususiyatlarga ega inson ongida ijodiy niyat tug`iladi. Ijodiy niyatning tug`ilishi — badiiy ijod jarayonidagi ilq bosqich. Ijodiy niyat san`atkorning voqelik bilan munosabati, voqelikni O`ZICHA (o`zining estetik ideali, dunyoqarashi, sajiyasi, madaniy-ma`rifiy darajasi, hayotiy va ijodiy tajribasi, tug`ma iste`dodi quvvati asosida) qabul qilishi va idrok etishi natijasi o`laroq yuzaga keladi. Ijodiy niyatda yaratilajak asarning asosiy chizgilari,

birmuncha xiraroq tarzda bo`lsa-da, ko`zga tashlanib turadi. YA`ni, ijodiy niyat yaratilajak asarning san`atkor ongidagi xomaki eskizidir. Badiiy ijod jarayonining o`ziga xosligi shundaki, san`atkor ijodiy niyatdayoq o`quvchiga muayyan ta`sir qilishni ko`zda tutadi. Baski, maqsad ijroga ta`sir qiladi, niyat va ijro birlashadi. Bu jarayonni birmuncha o`zgacharoq tushuntirish qulayroq ko`rinadi: san`atkorning estetik ideali bilan mavjud voqelik orasidagi nomuvofiqlik badiiy ijodga undovchi motiv bo`lsa, idealga yaqinlashish ijodning maqsadidir. Demak, ijodiy niyat bilan ijro, ijod motivi bilan maqsadining birligi badiiy ijod jarayonini yaxlit, butun hodisaga aylantiradi. Shu yaxlit jarayon — badiiy ijod davomida ijodiy niyat ijro etiladi, san`atkorning o`y-fikrlari, bahosi badiiy obrazlar tizimi vositasida moddiylashtiriladi. Biz badiiy ijod jarayoni deganda san`atkor ongida ijodiy niyat yetilib, "bo`shanish" zarurati yuzaga kelgan paytdan asarga so`nggi nuqta qo`yilgunga qadar bo`lgan vaqtni ko`zda tutamiz. Ayni shu vaqt oralig`ida san`atkor ongida kechgan ijodiy-ruhiy jarayon badiiy asarda akslanadi. Shu bois ham mazkur jarayonning o`ziga xos xususiyatlariga ayricha e`tibor zarur. Avvalo shuki, ijod onlaridagi ijodiy-ruhiy holat san`atkorning bungacha kechirgan hayoti, ko`rgan-kechirganlari zaminida yuzaga keladi. Biroq ijod onlarida u oldingi hayotidan, zamindan uziladi go`yo: tamomila o`zga o`lchovda — IDEAL olamida yashaydi. Bundan ayon bo`ladiki, san`atkorning hayot yo`li, unga oid fakt va hodisalar, shaxsiyati, sajiyasi va h. bilan badiiy asar orasidagi aloqa ko`proq genetik (paydo bo`lishi, dunyoga kelishi jihatidan) xarakterga egadir. Shunga ko`ra, hayotda biz bilgan san`atkor bilan ijod onlaridagi san`atkor orasiga tenglik alomati qo`yib bo`lmaydi: real san`atkor bilan asarda aks etgan muallif obrazi (yoki lirik qahramon) bitta emas. Ikkinchidan, ijod onlaridagi ijodiy-ruhiy holat betakror bo`lib, bitta daryoga ikki bora sho`ng`ib bo`lmaganidek, san`atkorning xuddi shu ijodiy-ruhiy holatga qayta tushishi mumkin emas. Demak, o`zida muayyan ijodiy-ruhiy holatni aks ettirgan badiiy asar ham betakror (fenomenal) hodisa sanaladi. Shunga ko`ra, badiiy asardagi har bir unsur o`sha ijodiy-ruhiy holat mahsuli, asarda bironta ham ortiqcha unsur mavjud emas. Zero, asardagi

barcha unsurlar, hatto, bizning nazdimizda ortiqchadek tuyulganlari ham muallifning ijod onlaridagi ruhiy holatini, demakki, asarning mazmun mohiyatini anglashga xizmat qiladi. Anglashiladiki, badiiy asar — butunlik, bu butunlikdagi biror bir unsurni asar mazmun-mohiyatga putur yetkazmagan holda olib tashlash mumkin emas. Sababi, badiiy asarni tashkil qilayotgan unsurlarning bari bir-biri bilan mustahkam aloqada, ayni shu aloqalar asosida butunlik yuzaga keladi, ya`ni, badiiy asar — qismlardan tashkil topayotgan butunlik, sistem butunlikdir. Badiiy asar — sistem butunlik, sistema deganda esa qismlardan tarkib topgan butunlik tushuniladi. Bu monolit emas, lekin qismlar orasidagi aloqa shu qadar muhimki, bu aloqalarning yetarlicha anglanmasligi asarni chala, o`z mohiyatidan o`zgacha tushunishga olib kelishi mumkin. Butunga kiritilayotgan qism butun talabiga mos holda kiritiladi, demak, qismlar orqali butun tushuniladi, qismning mohiyati butun tarkibidagina namoyon bo`ladi. Demak, badiiy asarni o`qiyotgan odam, birinchidan, asardagi har bir qismni boshqa qismlar bilan aloqada, ikkinchidan, asarni butun holicha tasavvur eta bilmog`i lozim. Deylik, katta hajmli romanning boshlanish qismidagi konkret unsur uning oxiridagi boshqa bir unsur bilan mazmuniy aloqaga kirishishi mumkin, lekin bu aloqa bevosita emas, ya`ni, yozuvchi bu aloqaga hech qanday ishora qilgan emas. Biroq ularning har ikkisi butunning qismi bo`lgani uchun ham butunning mazmun mohiyatini ochishda bu aloqa muhimdir. Elektr manbaiga ulangan ikkita simning uchi bir- biriga tegizilganda uchqun chiqqanidek, ongimizda o`sha ikki qismni bir-biriga to`qnashtirganimizdagina uchqun chiqadi — mazmunning yangi bir qirrasi kashf etiladi. O`qishning ijodiy jarayon deb atalishi ham aslida shundan, ya`ni, asar qismlarini o`zaro bog`lagan holda yaxlit butunlikni hosil qilishning o`zi ijoddir. Konkret asarning turli o`quvchilar tomonidan turlicha tushunilishining boisi ham bir tomoni shunda — qismlar orasidagi ko`rinmas aloqalarni tiklay olish imkoniyati barcha o`quvchilarda ham birdek emas. Bu o`rinda masalaning yana bir muhim jihati mavjud: sistem butunlik, birinchi galda, obyekt (badiiy voqelik) va subyekt (ijodkor) birligini taqozo qiladi. Shunday ekan, badiiy asarga ijodiy yondashuv o`quvchi o`qish jarayonida ijodkor subyektining o`rnini egallab, uning

ijod onlaridagi betakror ijodiy-ruhiy holatiga kira olsagina mavjuddir. Bunda o`quvchiga ijodiy jarayonning modeli bo`lmish asarning o`zigina yordam berishi mumkin. Asar(sistem butunlik)ni tushunishning ko`pchilik e`tirof etgan qoidasi esa oddiygina: butunni qism, qismni butun orqali tushuniladi. Baski, konkret asar strukturasini — butunlikning tashkillanishi, uni tashkil etayotgan unsurlarning o`zaro aloqalari, ularning qay yo`sin butunlik hosil qilishini — yorqin tasavvur etmasdan turib uning mazmun-mohiyatini anglash mahol. Hatto, kezi kelganda bittagina unsurning e`tibordan chetda qolishi ham butunning mazmun-mohiyatini o`zgartirib yuborishi mumkin. Zero, struktura mazmunning mantiqiy tashkillanishidirki, o`sha mantiqni o`zlashtirmasdan turib badiiy asardagi mazmun jilolarini ilg`ash dushvordir.

Adabiyotlar: Umurov H. Badiiy ijod asoslari.-T.: O`zbekiston, 2001. 2. Normatov U. «O`tgan kunlar» hayrati.-T.,1996 3. Quronov D.,Usmonov H. Ideal va badiiy yaxlitlik//Tafakkur.-1996.-№4.-B.36- 41 4. Baxtin M.M. Estetika slovesnogo tvorchestva.-M.:Iskusstvo,1986 5. Borev Y.B. Estetika –M., 1988. 6. Kuzicheva A.P. Tvorchestvo: zagadki, illyuzii, pravda-M., 1991. 7. Samosoznaniye yevropeyskoy kulturi XX veka.-M.,1991 8. Chernets L. «Kak slovo nashe otzovetsya...»: Sudbi literaturnix proizvedeniy.- M.,1995 9. Zarubejnaya estetika i teoriya literaturi XIX-XX vv.-M.,1987 10. Literaturniy ensiklopedicheskiy slovar.-M.,1987 11. www.ziyonet.uz 12. www.nur.uz

O'xshashlar

Badiiy asar tili

Badiiy asar kompozitsiyasi

Badiiy asar uzvlari

Badiiy asar tarkibi

Badiiy asar tili