Husayn Boyqaro - Adabiyot - Referatlar

Husayn Boyqaro

Yuklangan vaqt:

11.09.2022

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

37.5 KB

Ko'chirib olish

Sulton Husayn Bayqaro Amir Temurning evarasi bo’lib, 1438 yil iyul oyida Hirotning sharqi – shimolidagi Davlatxona saroyida dunyoga kelgan. Uning otasi G’iyosiddin Mansur Bayqaro Mirzoning uchinchi o’g’li edi. Bayqaro Mirzoning otasi esa, Amir Temurning ikkinchi o’g’li Umar Shayx, onsasi Feruzabegim esa, ota tomonidan Amir temurning katta qizi O’gi Begi honimning o’g’li Sulton Husayn Mirzoning qizi bo’lib, Feruza Begimning onasi Qutlug’ Sulton Begim esa, Amir Temurning uchinchi o’g’li Mironshox Mirzoning qizi edi. Darhaqiqat, Husayn Bayqaro Zahriddin Muhammad Bobur ta’riflaganidek, “Karim ut – tarafayn”, ya’ni har ikki tamondan ham nasabi Amir Temur Quragonga borib tutashadi. Husaynning otasi G’iyosiddin Mansur 1445 yilda vafot etgach, Husayn 14 yoshigacha maktabda ta’lim oladi va shu maktabda yosh Alisher bilan do’stlashadi. 1452 yilda yosh Husayn Hirot hukmdori Abulqosim Bobur saroyiga xizmatga kiradi. 1457 yili Abulqosim Bobur vafotidan so’ng, Husayn Mirzo saroyni tark etib, Marv hukmdori Sanjar Mirzo Marviy saroyiga xizmatga o’tgach, hukmdor o’z qizi – 15 yoshli Beka Sultonni unga nikihlab beradi. Biroq, qaynata bilan kuyov o’rtasiga sovuqchilik tushib, saroydan ketihsga majbur bo’ladi. Shundan so’ng Husayn Mirzo o’n yildan ko’proq vaqt davomida Xorazm, Xuroson, Astrabod, Mozandaron va Jurjon oralig’ida sargardonlikida umr kechirdi. Bu davr mobaynida Temuriy Shahzodalarining toju taxt uchun olib borgan o’zaro urushlarida Husayn Mirzo ham faol qatnashib, Hirot hukmdori Sulton Abdusayyid Mirzo tantana bilan Hirotga kirib keladi va o’sh kuni Jom’e masjidida uning nomiga xutba o’qiladi. Tarixiy manbalarda shu narsa ma’lumki, Sulton Husayn Bayqaro Temuriy Shaxzodalar orasida jasoratli, mard, odil va tadbirkor saltanat sohibi bo’lgan. U hukmronlik qilgan davtda Xuroson fuqarolari birmuncha osoyishta va faravon hayot kechirgan. Ayniqsa, uning vaziri Alisher Navoiyning sa’y – harakatlari natijasi o’laroq, mamlakatda yirik suv inshoatlari, ma’muriy va madaniy qurilishlar, madrasa, masjid, karvonsaroy, rabotlar, ko’priklar va shu kabi qurilish ishlari keng ko’lamda olib borilgan. Shu bois Sulton Husayn Bayqaroning hukmronlik davrida Hirot fan va madaniyat markaziga aylangan edi. Bu davrda ilmu fanning barcha jabhalarida qalam

tebratgan allomalar, so’z ustalari, adiblar, shoirlar, musiqashunoslar, hunarmand naqqoshlar va musavvirlar Hirotning dovrug’ini jahonga mashhur qilganlar. Sulton Husayn Bayqaro Xurason muzafotida, ayniqsa, Hirotda diniy va madaniy – maishiy binolarni ko’plab qurdirdi. Bu qurilishlarning asosiy mutassadiysi sifatida Alisher Navoiyni ko’rsatish joizdir. Shuningdek, shahanshoxning yaqin kishilari hamda bek va amirlari o’z nomlarini abadiylashtirish maqasadida masjid, madrasa, rabot, ko’prik, hammom va shunga o’xshash qurilishlar bilan shahar ko’rkini yanada jilolantirganlar. Chunonchi, Sulton Husayn Bayqaro Gozurgoh yaqinida o’z nomiga madrasa, Hirot tashqarisida “ Bog’i bayt ul – imom” va “Bog’i xamsa oroyi” bog’larini barpo etganlar. Sulton Badiuzzamon Mirzo nomi bilan ataluvchi “ Madrasayi Badi’a” ham Sulton Husayn Bayqaro davrining ulkan obidalaridan biridir. Bu davrda ta’mirlangan Jom’e masjidi ulkan binolardan bo’lib, 403 gumbazi, 130 ravoqi va 44 ustuni bo’lgan. Shuningdek, Alisher Navoiy ham o’z hisobidan bir necha madaniy – maishiy binolar, chunonchi “Safoiya” nomli hammom va “Shifoiya” nomli kasalxona qurdirgan. Tarixchi Xondamirning yozishicha, Hurosonda qariqqa yaqin yirik inshooatlar Sulton Husayn Bayqaro davrida vujudga kelgan va Hirotga atrof – tevarakdan olimlar, shoirlar, adiblar, rassomlar, xattotlar, musiqachilar va boshqa har xil hunar ahllari kirib kelaboshlashgan. Jumladan, o’sha davrda tabib Husayn jarroh ichakni kesib davolashda chumolidan foydalanish uslini ixtiro qilgan. Ustoz Sayyid Ahamad g’ijjak, Ustoz Shohquli g’ijjak, Ustoz Qul Muhammad udiy, Ustoz Husayn udiy, Ustoz Shayx Foniy nayilar Xurosonda nom chiqargan yetuk musiqashunos allomalardan bo’lgan. Naqqoshlik va xattotlik sohasida Xoja Mirak naqqosh, Mavlono Xoja Muhammad naqqosh va buyuk iste’dod sohibi Ustoz Kamoliddin Behzodlar o’z mahoratlari bilan Xurosonda faxri hisoblangan. Zahriddin Muhammad Bobur Husayn Bayqaro zamonidagi olimlar, fozil va shoirlar haqida gapirib, ularning hammasini saromadi Mavlono Abdurahmon Jomiy, shuningdek, Shayxim Suhayliy, Husayn Ali Tufayliy, Osafiy, Binoiy, Sayfi Buhoriy, Mir Husayn Muammoiy, Mullo Muhammad Badaxshiy, Yusuf Bahodiy, Ohiy, Shoh Husayn Qoshiy, Hiloliy Ahliy, Muhammad Solih va boshaqalar haqida qisqa to’xtalib

o’tadi. Alisher Navoiyning ta’kidlashicha esa, Husayn Bayqaro qadimgi turk tilining taqdiriga befarq bo’lmay, uning rivoji uchun qator chora – tadbirlarni amalga oshirgan. O’sha davr adabiy muhitining ba’zi bir “mo’tabar” nomayondalari nazarida turk tili tahqirlanib, mazkur tilda ijod etish, ijodkorning iste’dodsizligini bildiruvchi nuqsonlardan biri deb hisoblangan. Binobarin, arab va fors tillariga e’tibor berilib, turk tili kamsitilgan. Ana shunday sharoitda Husayn Bayqaro yozuvda turk tilini iste’molga kiritish borasida maxsus farmon bergan. Bu dalil qadim mamlakatning siyosiy, ijtimoiy va madaniy hayotida katta voqea bo’lgani shubhasizdir. Husayn Bayqaro fors va turkiy tillarda g’azal bitish iqatidoriga ega bo’lsa– da, asosan turk tilida “Husayniy” taxallusi bilan ijod etgan. Uning ta’bi, nazmi haqida Alisher Navoiy “Majolis un Nafois” asarida shunday yozadi: “Ul hazratning ho’b ash’ori va marg’ub abyoti bag’oyat ko’pdur va devon ham murattab bo’libtur”. Sulton Husayn Bayqaro Huroson hududini ichki va tashqi dushmandan tozalagach, beg’amlikka, ayshu ishratga beriladi. Hukmdorning so’nggi yillari mamlakat ichida vujudga kelgan isyonlarni bostirish bilan o’tdi. Bu isyonlar o’z o’g’illari tarafidan mulk talashib ko’tarilgan nizo va mojarolardan iborat edi. Ammo shunga qaramay, u qo’lidan kelganicha mamlakatda adolat va osoyishtalikni, ilm – ma’rifat va madaniyatni ravnaq toptirishga harakat qilgan. 1506 yil bahorida Sulton Husayn Bayqaro xastaligiga qaramay Xurosn qo’shinini yig’ib, Muhammad Shayboniyhonga qarshi Movarounnahr hududiga yo’l oladi. Shahanshoh Bobo Ilohiy mavzeiga yetganda, ahvoli og’irlashib, qo’shinni to’xtatishga qaror qiladi. 1506 yil 5 may, dushanba kuni kechqurun saltanat sohibi Abulg’oziy Sulton Husayn Mirzo Bayqaro saktayi qalb kasali bilan 69 yoshida olamdan o’tadi.

O'xshashlar

XV asrning II yarmida Hirot adabiy muhiti

Alisher Navoiyning hayoti va ijodi

Alisher Navoiyning ilmiy merosi “Muhokamat ul-lug’atayn” “Mezon ul-avzon” “Majolis un-nafois”

Aliher Navoiyning ilmiy filologik merosi

Navoiyshunoslik Navoiy hayoti va ijodini o’rganish manbalari