Bosh sahifa
Referatlar
Adabiyot
Alisher Navoiyning ilmiy merosi “Muhokamat ul-lug’atayn” “Mezon ul-avzon” “Majolis un-nafois”
Alisher Navoiyning ilmiy merosi “Muhokamat ul-lug’atayn” “Mezon ul-avzon” “Majolis un-nafois”
Yuklangan vaqt:
20.09.2019
Ko'chirishlar soni:
0
Hajmi:
21.3857421875 KB
Ko'chirib olish
O'xshashlar
Navoiyshunoslik Navoiy hayoti va ijodini o’rganish manbalari
XV asrning II yarmida Hirot adabiy muhiti
Alisher Navoiyning ilmiy merosi (Алишер Навоийнинг илмий мероси)
Aliher Navoiyning ilmiy filologik merosi
O’tmish adabiy tanqidi va adabiyotshunosligining ifodalanish “janr”lari va xususiyatlari
![ulusi fasihlariga ulug’ haq sobit qildimki, o’z alfoz va iboratlari haqiqati va o’z til va lug’atlari kayfiyatidin voqif bo’ldilar" [16-tom, 40]. Shuni eslatish joizki, Alisher Navoiy turkiy tilning fazilatlari haqida so’z yuritganda o’sha davrda mashhur bo’lgan arab, fors-tojik va hind tillarini kamsitmaydi, aksincha ularning har biriga xos bo’lgan xususiyatlarni ham ehtirom bilan bayon etadi. Bundan kuzatilgan maqsad turkiy tilning fasohati va balog’ati haqida ilmiy asoslangan mulohazalarni bayon etish bilan bir qatorda "…turk nozimlari (shoirlari) o’z alfozlari bilan she`rg’a mashg’ulluq qilg’aylar va ko’ngul g’unchasi dog’idinki, pechlar chirmanibdur, bahor nasimidek anfos bila guldek ochilg’aylar" [16-tom, 38]. Demak, Alisher Navoiy turkiy tilning fasohati va lug’aviy boyligini dalillar bilan isbotlash vositasida turkiy tildagi adabiyot-she`riyatning yanada ravnaq topishi lozimligini ham nazarda tutgan. "Muhokamat ul-lug’atayn"da faqat qiyosiy tilshunoslik masalalaridan so’z yuritilgan emas, balki unda til tarixi, o’zbek adabiyoti tarixi, she`riy janr va badiiy san`atlar, fors-tojik adabiyoti namoyandalari asarlari va o’zining ijodiga doir qimmatbaho mulohazalar ham mavjud. Alisher Navoiyning qayd qilishicha, turkiy til va turkiy tildagi adabiyot tarixi o’zaro chambarchas bog’lidir. Shuning uchun asarda Hulokuxon, Amir Temur, Shohrux mirzo hamda Sulton Husayn Boyqaro zamonlarida turkiy tilning rivojlangani tufayli turkiy she`riyatning mavlono Sakkokiy, Haydar Xorazmiy, Atoyi, Muqimiy, Amiriy, Yaqiniy, Gadoyi, mavlono Lutfiy, Husayniy va o’zi kabi zabardast siymolari maydonga kelganligini alohida qoniqish bilan uqtirib o’tadi. Shuning bilan birga, bu jarayonning Sulton Husayn Boyqaro - Husayniy tomonidan qo’llab-quvatlanishi tufayli yanada rivojlangani ta`kidlanadi. "Muhokamat ul-lug’atayn"da she`riy janr (tuyuq), badiiy san`atlar (iyhom, tajnis, tarse`) haqida turkiy she`riyatdagi o’ziga xos xususiyatlari jihatidan ma`lumot beriladi. Fikrning isboti uchun misolga murojaat qilaylik:](/data/documents/00684bf0-1c77-43c7-b5b2-273ab9bccd20/page-3.png)
!["She`rda barcha tab` ahli qoshida ravshan va majmu`i fusaho ollida mubarhandurki, tajnis va iyhom bag’oyat kulliydir. Va bu farxunda iborot va xujasta alfoz va ishorotda forsiydin ko’prak tajnisomez lafz va iyhomangez nukta borki, nazmga mujibi zebu ziynat va boisi takallufu san`atdur. Masalan: ot lafziki, bir ma`nisi ismdur, yana bir ma`nisi markabdur va yana bir ma`nisi amrdurkim, toshni yo o’qni ot, deb buyurg’aylar. Bu tajnisda mundoq deyilibdurkim, Bayt: Chun pari-yu hurdur oting, begim, Surat ichra dev erur oting, begim. Har xadangekim, ulus andin qochar, Notavon jonim sari oting, begim" (16-tom, 17). "Muhokamat ul-lug’atayn"ning adabiyotshunoslik sohasidagi ahamiyati yuqorida qayd qilingan fazilatlar bilan cheklanmaydi. Asarda Alisher Navoiyning turkiy va forsiy tillarda yaratgan asarlari, ularning yozilish sabab va tarixlari, ijodiy hamkorliklari haqida ma`lumotlar uchraydiki, ular ulkan shoirning ijodiy tarjimayi holini yaratishda qimmatbaho material bo’lib xizmat qiladi. Bu jihatdan "Xazoyin ul-maoni", "Tuhfat ul-afkor", "Xamsa" va boshqalar haqida yozganlari ardoqlidir. Bundan tashqari, "Muhokamat ul-lug’atayn"ning adabiy ahamiyati yana shu bilan ham belgilanadiki, unda o’sha davr nasri uchun xos uslub - saj` san`ati (nasrda ohangdorlik va qofiya, radif unsurlari) mahorat bilan ishlatilgan hamda turli xil she`riy nav`lardan misol keltirish bilan ziynatlangan. Misollar, Saj` san`ati: "Takallum ahli xirmanining xo’shachini va so’z durri samini maxzanining amini va nazm gulistonining andalebi nag’masaroyi , ya`ni Alisher al-mutaxallis bin Navoyi … mundoq arz qilurkim…" [16-tom, 8]. Asarda ruboiy (7 ta, shu jumladan, 1 ta forscha), qit’a (2 ta), tuyuq (2 ta) janridagi she’rlar hamda ko’plab fard baytlar mavjud bo’lib, ularning aksariyati mustaqil asar xususiyatiga ham egadirlar. Ruboiy:](/data/documents/00684bf0-1c77-43c7-b5b2-273ab9bccd20/page-4.png)
![hazrati Maxdumiy navvara marqaduhi nuran (Abdurahmon Jomiy) "Aruz"larida yo’q erdikim, bu faqir bu fan usulidin istixroj qilib erdikim, bu kitobg’a izofa qildim" [16-tom, (44-45). Demak, Alisher Navoiyning e`tiroficha, asarda oldingi risolalarda tilga olinmagan masalalar yoritilgan. Darhaqiqat, "Mezon ul-avzon" da turkiy xalqlar she`riyati va ularning rasmiy aruzga munosabati masalasi birinchi marta tilga olinib, nihoyatda katta ilmiy ahamiyatga ega bo’lgan fikrlar bayon etilgan. "Mezon ul-avzon"ning yozilgan yili asarda ko’rsatilmagan. Shuning uchun bu masalaga oid taxminlar mavjud bo’lib, shulardan biri asar XV asrning 90-yillarida yozilgan bo’lsa kerak, degan fikrdir. "Mezon ul-avzon"da arabiy, forsiy va turkiy tillardagi she`riyatda qo’llanilgan hazaj, rajaz, ramal, munsareh, muzore`, muqtazab, sare`, jadid, qarib, xafif, mushokil, mutaqorib, mutadorik, vofir, komil, tavil, madid, basit kabi o’n to’qqizta bahr haqida o’zbek tilidagi misollar asosida mulohaza yuritilgan. Alisher Navoiy mazkur bahrlarning xususiyatlarini yoritish bilan bir qatorda ulardan qaysilari arab she`riyatiga xosligi, qaysilari Ajam va turkiy she`riyatda ko’proq ishlatilgani hamda zamondoshlari tomonidan qo’shilgan yangi bahrlar haqida ham o’z kuzatishlari natijalarini bayon etgan. Alisher Navoiyning guvohlik berishicha, aruz tizimidagi sakkizta asl rukn larning beshtasi fors-tojik va turkiy she`riyatda qo'llanadi: "Va ulcha bu sekkiz usuldin (asllardan) forsiy she`rda kasirul vuqu`dur - beshdur: mafo`iylun va fo`ilotun va mustaf`ilun va maf`uvlotu va fa`uvlun. Va turkcha she`rda ham ulcha mulohaza qililibdur, bu arkondin (ruknlardan) o'zga vuqu` topmas" [ 16-tom, 47-48 ] . " Tavil va madid va basit bahri arab shuarosining maxsusidur... va Ajam shuarosi anga mashg’ul bo’lmaydurlar." (16-tom, 58). Shunday bo’lsa-da, mazkur bahrlar haqida so’z yuritganda turkiy-o’zbek tilida misollar keltirgan. Bu bilan, garchi ular kam ishlatilsa-da, ammo o’zbek tilida bu bahrlarda ham she`rlar yaratish mumkin, degan fikrni ifoda etadi. Bu misollar Alisher Navoiyning qalamiga mansub baytlar bo’lsa kerak.](/data/documents/00684bf0-1c77-43c7-b5b2-273ab9bccd20/page-6.png)
![Yana, asarda zamondoshlari va Alisher Navoiyning aruz bahrlarini boyitish, yangi doiralarni tuzish sohasidagi xizmatlari ham alohida ta`kidlanadi. Jumladan, Alisher Navoiy aruz bahrlari doiralari qatoriga o’zi aniqlagan "Doirai mujtamia"ni qo’shgani haqida kamtarlik bilan shunday yozadi: "Bu mazkur bo’lgan to’qquz asl bahrning (sare`, jadid, qarib, munsareh, xafif, muzore`, muqtazab, mujtas, mushokil) solimini.bir doirai azimada jam` qilib, har birining o’rnig’a alohida misol kelturub, to’qqiztasini yana bir misra`din ham istixroj qilib, ul "Doirai mujtamia" deyildi va bu doira rasmi zamon zurafosidin ba`zining xayolig’a kelib erdi, ammo faqir anga tartib berdim va ul bu nav` surat biladur" [16-tom, 56-57]. "Mezon ul-avzon"da Alisher Navoiy "turk ulusi, bataxsis chig’atoy xalqi aro shoe` avzondurkim, alar surudlarni ul vazn bila yasab, majlisda ayturlar", deb "tuyug’, qo’shuq, chinga, muhabbatnoma, mustazod, aruzvoriy, turkiy" kabi surudlarni tilga olgan, ularning mavzu, vazn va tili haqida diqqatga sazovor mulohazalarni bayon qilgan, har biridan misol keltirib, aruziy bahrlarning vaznlari ruknlarini ham qayd qilgan. Asarning mazkur bobi turkiy aruz tarixini o’rganishdagina emas, balki xalq qo’shiqlari va mumtoz yozma she`riyat orasidagi o’zaro ta`sirni aniqlashda ham katta ahamiyatga ega. Fikrning isboti uchun faqat bitta surud-chinga haqida yozilganlarni keltirish maqsadga muvofiq ko’rinadi: "Yana "chinga"durkim, turk ulusi zufof va qiz ko’churur to’ylarida ani ayturlar. Ul surudedur bag’oyat muassir. Va ikki nav`dur: bir nav`i hech vazn bila rost kelmas va bir nav`ida bir bayt aytilurkim, munsarehi matviyi mavquf bahridur va "yor-yor" lafzini radif o’rnig’a mazkur qilurlar, andoqkim, bayt: Qaysi chamandin esib keldi sabo, yor-yor, Kim damidin tushti o’t jonim aro, yor-yor [16-tom, 92-93]. Shunday qilib, "Mezon ul-avzon" Sharq poetikasining tarkibiy qismi bo’lgan aro’z ilmini turkiy-o’zbek she`riyati qonun-qoidalari asosida o’zbek tilida yoritgan hamda bu masalaga doir ko’pgina ilmiy muammolarni hal qilgan asardir. Bu ish](/data/documents/00684bf0-1c77-43c7-b5b2-273ab9bccd20/page-7.png)
