Бугунги кун шеъриятининг тамойиллари - Adabiyot - Referatlar

Бугунги кун шеъриятининг тамойиллари

Yuklangan vaqt:

11.09.2022

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

69 KB

Ko'chirib olish

Бугунги кун шеъриятининг тамойиллари Режа: 1. Бугунги кун шеъриятининг ўзига хос хусусияти. 2. Ислом асотирлари ва ғоялари билан су ғ орилган шеърият, 3. Шеъриятда милли й ғоя ва миллий мафкуранинг ифодаси. 4. Бугунги кун шеъриятида поэтик образ ва мотив. 5. Э.Вохидов , А.Орипов шерлари замирида ётган ғоя . 6. Ииллийлик билан суғорилган шерларнинг ахамияти. 7. Х.Худойбердиева шерларининг хусусияти.

Истиқлол туфайли маънавий қадриятларга, маданиятга, жумладан, сўз санъатига нисбатан муносабат тубдан ўзгарди. Янги давр нафақат адабиётимиз тарихига, балки замонавий адабий -бадиий жараёнга ҳам янгича ғоявий - эстетик мезон билан ёндошишни тақозо қилади. XX аср ўзбек шеъриятининг эрк учун олиб борган кураши эътиборга лойиқдир. У икки босқичга эгадир: биринчиси, асримизнинг илк босқичига, иккинчиси эса, олтмишинчи йилларга тўғри келади. Ҳозирги ўзбек шеъриятининг маънавий миқёси, бадиий, салоҳияти кундан - кунга ўсиб боряпти. Шу маънода ҳозирги ўзбек адабиётида лирика алоҳида ўринга эга. Унда замондошимиз қалбида кечаётган ҳис - туйғуларни акс эттириш баробарида, жамиятимизнинг ҳар бир аъзосида мустақилликка шукроналик, порлоя; келажакка бўлган ишончни мустаҳкамлашга хизмат этмоқда. Президентимиз И.А.Каримовнинг «Одамларда ўзлигини англаш, миллий ғурур, орият, ўтмишдан фахрланиш, порлоқ келажакни ўз қўлимизга олганимиздан ғурурланиш каби туйғулар камол топяпти, уларнинг бугунги ва эртанги ишончи ортиб бораяпти», - деган фикр бугунги шеъриятга ҳам тегишлидир. Бу кун шеъриятининг табиати ва унинг замиридаги фалсафий ғояни очиб бериш, унинг етакчи ғоявий - бадиий тамойилларини аниқлаш, ўзбек шеъриятининг истиқболдаги тараққиётини ҳам олдиндан белгилашга имкон беради. Маълумки, ижтимоий ҳаётда кечаётган эврилишлар биринчи навбатда лирикада акс-садо беради. Бу нарса унинг тамойилларини ҳам белгилайди, Бугунги адабий жараёнда- тўрт қилади. Биринчи навбатда, Ўзбекистоннинг мақомига эга бўлиши билан миллий уйғониш ғоялари балқиб турган шеърларга алоҳида эътибор бериш лозим бўлади. Биз Абдулла Орипов, Эркин Воҳидов,Ойдин Ҳожиева, Ҳалима Худойбердиева, Жамол Камол, Гулчеҳра Нуруллаева, Муҳаммад Юсуф, Хуршид Даврон, Азим Суюн, Юсуф Жумаев каби

шоирларнинг янги шеърларида китобхонни янги тарихий воқеликни ҳис қилишга, янгиланиш ва покланишга чорловчи ғояларни кўрамиз. Бу ғоялар аввалгидек ҳайқириқлар тарзида баланд пардаларда айтилган, аммо юракка етиб бормайдиган сўзлар билан тараннум этилган эмас. Аксинча, юрак қаъридан, юрак қонларига қўшилиб чиққан, шунинг учун улар бошқа юракларга ҳам етиб борди ва бормоқда. Шу тарзда халқни - мустақиллик йўлига чиқиб олган халқни уйғотувчи, унда миллий *урур ва эътиқод, истиқлол ва истиқболга ишонч туйғуларини ардоқловчи шеърлар бугунги адабий жараёндаги биринчи ва етакчи тамойил ҳисобланади, Тоталитар тузум ва унинг мафкураси миллий республикалар халқларининг тарихидан, маданияти илдизларидан маҳрум этибгина қолмай, диний анъаналари ва урф-одатларини ҳам пайҳон қилиб ташлади. Диний мадаиият ўрнига бу халқларга берилган марксча-ленинча-таълимот эса улар имконини саломат олиб қололмади. Сўнгги йилларда динга эркинлик берилиши,ислом таълимотига оид илмий оммабоп асарларнинг пайдо бўлиши ва бошқа тадбирлар натижасида ўзбек шеъриятида ислом асотирлари ва ғоялари билан суғорилган шеърлар пайдо бўлди. Абдулла Орипов «Ҳаж дафтари» ва «Ҳикмат садолари» туркуми билан XX аср ўзбек шеъриятига диний-маърифий ғояларни биринчи бўлиб олиб кирди. У Рабғузийнинг «Қиссаи Рабгузий» асари ва Исмоил Бухорийнинг «Ҳадис»ларини ўрганиш, «Қуръони карим»ни ўқиш асосида уларда баён қилинган диний-маърифий ғоялар бутунги ёш авлодни юксак инсоний маданият, имон ва эътиқод руҳида тарбиялаш мумкинлигини зукколик билан сезди. Шоир эллик шеърий ҳадисни ўз ичига олган «Ҳикмат садолари» туркумида диний манбалардан ўрин олган сюжетлар, ҳикматлар ва орзулардан самарали истифода қилган ҳолда кишиларни покликка даъват этувчи, улар қалбига эзгулик уруғларини сепувчи ва ҳидоят йўлига етакловчи лирик қаҳрамон, XX аср ўзбек шеъриятининг етакчи қаҳрамонидан шу билан фарқланадики, у аввало Тангри таолонинг

мавжудлигига ишонади, ишонибгина қолмай, бу дунёдаги барча воқеалар унинг амри билан юз бераетганига қаноат қилади ва ҳар бир одам орттирган гуноҳлари, содир этган жиноятлари учун охиратда жазоланишига шубҳа қилмайди, У ўзидаги ана шу ишончни бошқалар қалбига ҳам сингдиришни ўзининг мурод-мақсади деб билади: У сенга курсатди ҳидоят йўлин, Юрғил ё юрмассан, ўзинг бил, инсон. Балки сен тутгайсан Иблиснинг қўлин Яратган Холиққа барчаси аён. Пишқирган дарёнинг соҳилида гар, Ташнаю зор қилсанг, айбдор ўзинг. Бошингга ногоҳон балолар ёғар, Лабингдан учган чоғ жаҳолат сўзинг. Бу борада Абдували Қутбиддин ҳам самарали ижод қилаяпти . У ўз ғоясини ғайри-табиий гаройиб манзаралар, тасвирлар замирига сингдиради. Сиртдан қараганда унинг ташбеҳларига юкд-анган фикр, туйғулар кўнгил кўзида акс эттан мутлақо нореал, тушдаги каби тартибсизликдай кўринади, Лекин чуқурроқ мушоҳада қилинса, унинг моҳияти англашилади. Чунки диний қараш фалсафа объекти реал ҳаёт эмас, инсон руҳияти, руҳий ҳаёт, боқий дунёдир. Зероки шундай экан, тасвирнинг гайри^габиий бўлиши ҳайрон қоларли ҳол эмас. Бироқ гап тасвир ва ташбеҳларнинг реаллигида эмас, унинг замирида ётган фикр ҳамда унинг моҳияти муҳимдир. Бу ҳолни А.Қутбиддиннинг «Имон» деган шеърида кузатиш мумкин: Туш курдим, зулмат ўрмонини қаҳри. Бойўғли қизлари терурлар чаноқ. Йўлбарсдай сочади теграга қаҳрин,

Умр манзил кўриб бебош, беадоқ. Туш кўрдим, уфқнинг аёллари ўйнар, Шамол сийнасида энтикар хаёл. Ялпиз бешикларида тонгни тебратар, Бўйрада ялпизлар ундирган аёл,,, «Имон» сўзи, тушунчаси, образи каби мумтоз шеъриятимизнинг бой меросига Абдувалида ҳавас кучли. Бунинг қувонтирадиган бир жиҳати улкан ва улуғ меросга шоирнинг муносиб ворисликка интилишида, борлиқни англаш ва талқин қилишда тасодиф билан доимийликни фарқлаб иш кўришидадир. Бугунги ўзбек шеъриятида кўзга ташланган учинчи тамойил адабиётнинг сўз санъатлиги, унинг ўзига хос хусусиятлари билан боғлиқ, Ойбек ёш китобхорхларга мурожат этиб, уларга шеъриятни севиш, ундан баҳраманд бўлиш лозимлигини таъкидлар экан, бундай ёзган эди; «Шеърият дунёси, музикасининг сеҳрли куйлари, баҳор шабадаси каби, сизнинг қалбингизга энг гўзал инсон ҳуснини беради, нафис завқ бағишлайди. Шеърий ва музика дунёсида хулқингиз нозик гўзаллик, чуқур ҳиссиёт кашф этади. Таассуфлар бўлсинки, совет даврида шеъриятнинг ана шу, баҳор шабадаси каби, инсон калбига энг гўзал инсон ҳуснини вазифасини адо этишга ярамади. У гражданлик ғоялари деб аталган залворли юкни кўтаришдан нарига ўтмади. Шеърият бундай огар юклардан бир қадар озод бўлган ҳозирги даврда энди ўзининг бирламчи вазифасини бажариши-киш.илар қалбига назокат ва нафосат гулларини сочиши туйғуларини тарбиялаши, завқ-шавқ бағишлаши лозим. Бу борада М. Юсуфнинг «Ишқ кемаси», Э. Шукуровнинг «Сочлари сумбула сумбул» Ҳ. Аҳмедовнинг «Тунги марварид гуллар», Ҳ. Асқарнинг

«Тонгнинг бедор кўзлари» тўплами ва ёшларнинг қатор шеърлари мисол бўле олади. Тўртинчи тамойил соф миллий хусусиятга, яъни миллат руҳиятининг бор кўриниши, ўз ифодасини топган шеъриятнинг юзага келиши. Миллий мустақилликнинг ижтимоий-сиёсий кўриниши бу миллий мафкура билан характерланади. Миллий истиқлолнинг асосий шартларидан бири мафкуравий мустақилликдир. У ўзида миллат тараққиётининг ғоявий йўналишини акс эттиради. Мафкура ўз мазмуни ва моҳиятига кура ҳам янгилаётган жамиятнинг йўналишини, унинг қиёфасини белгилаб беради. Миллий мафкура тараққиётида миллий анъаналарга, қадриятлар, маданий меросиинг аҳамияти катта Чунки мафкуранинг миллийлик хусусиятлари халқнинг анъаналари ва қадриятларидан келиб чиқади. Мафкура концепцияси эса халқнинг тарихий ривожланишидаги тажрибаларини асос сифатида қабул қилади. Бу ўринда эса миллий анъаналар ва қадриятлар миллат мафкурасига ҳам моҳият, йўналиш, мазмун ва шакл беради. Шу боисдан ҳам миллий мафкура тараққиётини миллий анъаналарсиз тасаввур қилиб бўлмайди, Бу борада лирика катта рол ўйнайди ва ўйнаяпти. Бунга Шавкат Раҳмоннинг шеърияти яққол мисол бўлади. Унинг «Бўсаға» шеърида қуйидаги сатрларни ўқиш мумкин: Паноҳ сўрадимми боримни ечиб, ўзни урдими ё бирон эшикка? Қалтис лаҳзаларда оримдан кечиб, Кирдимми сичқонлар кирган тешикка?! Қалтис лаҳзаларда синалар пайтим дунёнинг кўзига қарадим қаттиқ... Бу ўринда аждодларимизга хос бўлган инсоний ғурур, жўмардликни англаб олиш қийин эмас, яъни катта инсоний қадриятни. Унинг «Эски

шеър», «Туркийлар», «Шарҳи ҳол», «Тариқат» каби шеърлари илгари сурилган фикрлар миллий ғоя ва миллий мафкуранинг шаклланишига хизмат қилиши шубҳасиздир. Шарқ шериятида яратилган «Арбаин» ларда аввал хадиснтнг арабча. форсча ёхуд туркий таржимаси келтирилади. кейин насрий баёни берилади. А. Ориповда эса хадиснинг асил шакли келтирилмай узи берилаверади чунки гап шаклида эмас, мазмун ва мохиятдадур. Бугунги шериятга А.Орипов « Хаж дафтари » ва « Хикмат садолари» туркуми Билан хозирги узбек шериятига диний маьрифий гоялфрни биринчи булиб олиб кирди. Маьлумки инсонни ёмон иллатлардан фориғ булишга даьват этиш инсоний йулга йуллашдир .Инсоний иллатлардан бири ғийбатдур. А. Орипов худи шу холатни « ғийбат » шерида воқэа фонида акс эттиради. Бу хол шерга хаққонийлик ва ишонч бағишлаган: Йулнинг канорида- шундоқ сархадда Улимтик ер эди Аллақандай зот. Ногох Расулуллох боқиб хайратда, Жаброилга деди:- бу кимдир, хойхот! Жаброил айтдиким:- Бунда хар кимса, Жазосин олгайдур қилмишига хос Улимтик егувчи бул банда эса, Умрини ғийбат блан утказган холос. А. Ориповнинг тупламдан жой олган бошқа шерлари хам шундай хусусиятга эгалиги блан Янги тамойил касб этади. Ёш шоирлардан бири Абдували қутбиддин хам исломий йулида таьлай шерлар ёзган. Унинг шерларини махсус тайёргарликсиз мағзини чақиш қийин. Бу учун маьлум

даражада исломий билимга эга булмоқдаркор. Сирожиддин Саидгинг аксарт шерияти хам ислом асотир ва ғоялари рухида ёзилган. У «Дунё масали» номли шерида шунлай ёзади: Ранжу ғам азалдан баробар келур, Алар бир-бирига биродар келур. Нечун севинчларинг бир хил,аё, Дуне , Нечун армонларинг бунчалар рангин? Деган савол қуар экан, инсонлсарнинг тутган ишидан хайрон булади. Яни хору забунликда қолган инсонларга кумакка уз жинси эмас, сут эмизган жайронлар келганидан, инсонларнинг бадбиндлигидан куюнади. Шоир бунинг сабабини, албатта, узи билади. Шеьхоннинг эса маьлум исломий билимга эга булмасдан англаши қийин. Узбекистон халқ шоири Х. Худойбердиева миллий ғоя ва мафкурани узгача идрок этади ва куради унинг шерларида аёллар сиймоси уларнинг жамиятдаги пеш қАдам уринларда эканлигини уз шерларида акс эттиради. Аёллрнинг бадий сиймосини тарихий илдизлардан узмаган холда чизади. Уаёлни бехад езозлайди, унга ката ишонч билдиради: Аёл- олов, аёл-гул, Сочлар- арслоний ёллар, Ишқда ёнмай булса қул Хайф- ей, олов аёллар Умуман олганда шердаги халқона оханг миллий жозибадорликни юзага келтирса, замиридаги фикр миллий мафкурани таьминлайди.

АДАБИЁТЛАР: 1. Н.Афоқева. Шеър, ҳикмат. Т, 1994 2. Ж.Камол. Лирик шеърият. Т., 1980 3. Ҳ.Кароматов. Қуръон ва ўзбек адабиёти. Т., 1993 4. Б.Иорбоев. Истиқлол ва истеъдод. Т., 1996 5. Я.Қосимов, Уйғониш садолари. Т., 1991 6. И.Ғафуров. Лириканинг юраги. 1982 7. www.ziyonet.uz

O'xshashlar

Бугунги кун шеъриятининг тамойиллари

Бугунги адабий танкидчилик

Бугунги ўзбек романида давр, тарих. замон масаласи

Бугунги ҳикояларнинг ўзига хослиги ва тараққиёт хусусиятлари

Ҳозирги ўзбек лирикасининг тараққиёт тамойиллари