Boburnomada Navoiy haqida - Adabiyot - Referatlar

Boburnomada Navoiy haqida

Yuklangan vaqt:

08.09.2022

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

2146 KB

Ko'chirib olish

Boburnomada Navoiy haqida «Bobomiz Zahiriddin Muhammad Bobur nomi bilan har qancha faxrlansak arziydi. O`zbek xalqining dovrug`ini dunyoga toratgan ulug` ajdodlarimizdan biri o`laroq, ul zot bizni tariximizni qadrlashga kelajakka buyuk ishonch bilan qarashga o`rgatadi» I.Karimov. «Boburnoma» asarida 1551 kishi nomi tilga olingan. Ular ichida juda ko`p tarixiy shaxslar (Temuriy hukmdorlar, harbiy amaldolar. Ilm-fan va san`at namoyandalari)ning shoir mashoirlari (portretlari) va ruhiyatlari mohirona chizilgan, ularning xatti-harakatlari, faoliyatlari bayoni orqali shaxsiy xususiyatlari (xarakterlari) ochib berilgan. Tarixiy shaxslarning qiyofalari va fazilatlarini yoritganda, Bobur ularga nisbatan haqqoniy munosabatda bo`lishga, ularning yashash tarzi va sharoitidan kelib chiqib, fe`l-atvorlarining eng muhim jihatlarini mumkin qadar aniq va ixcham iboralarda, lo`nda ifodalashga harakt qilgan. «Boburnoma»da Navoiy haqidagi fikrlarni ko`zdan kechirayin. Bobur Navoiy bilan uchrashmagan bo`lsa-da, lekin yoshligidan uning shaxsiga va ijodiga katta mehr –muhabbat bilan tarbiya topgan. Bobur tug`ilgan yili Navoiy buyuk «Xamsa»ni yozishga kirishgan, Samarqand taxtini egallagan 1498 yili esa Navoiy «Xazoyin-ul maoniy» devonini tuzgan edi. Boshqa tarixiy asarlarda: Jomiyning «Bahoriston», Husayn Bayqaroning risolasi, Vosifiyning «Badoyi ul- voqeye», Xondalarning «Makorish ul ahloq» kabi asarlarida Navoiy haqidagi ma`lumotlarda, asosan vasf va maqtovni kuzatamiz. «Boburnoma» asarida Alisher Navoiyga yuksak baho berish bilan birga, ayrim o`rinlarda tanqidiy fikrlarni ham kuzatamiz. Bobur «Boburnoma» asarida Navoiy nomini 16 marta tilga oladi. «Boburnoma»da 1505-1506 yil voqealari bayon qilinar ekan, Husayn Bayqaro haqida ma`lumot berilayotgan o`rinlarda Alisher Navoiyga ham

to`xtaydi. Jumladan, shunday fikrlarni kuzatami: «Alisherbek naziri yo`q kishi edi. Turkiy til bila to she`r aytubturlar, hech kim oncha ko`p va xo`p pytgon emas». Bu o`rinda shuni ta`kidlash joizki, Navoiyning turkiy tilda «ko`p va xo`p aytg`oni» mana shu shaklda birinchm marta Jomiy tomomnidan aytilgan. Jomiy Bahoriston kitobining 7-bobida Navoiy haqida so`z yuritib, ana shunday obrazli fikr aytgan edi. Bobur davom etadi: olti maskaviy kitob nazm qilibtur, besh «Xamsa» javobida, yana bir «Mantiq-ut tayr» vaznida «Lison-ut tayr» otliq. To`rt g`azaliyot devoni tartib qilibtur: «Garoyib us sig`ar», «Navodir-ush shabbob», «Badoyi-ul vasat», «Favoid-ul kibar» otliq. . .yana «Mezon-ul avzon» otliq aruz bitibtur, bisyor madxuldur. Yigirma to`rt ruboiy vaznida to`rt g`akot qilibtur» Ko`rinadiki, Bobur Navoiyga tanqidiy munosabatda bo`lmoqda. Navoiy aruzning murakkabligini tushungan holda kitob oxirida shunday yozgan edi: Iltimos bu fan ahlidin ulkim, har yerda sahv va xatos voqe` bo`lmish bo`lsa, e`tiroz bila o`tmagaylar va qalami bila tuzatgaylar. Bobur «Boburnoma»da Navoiy xatolari haqida fikr aytsa-da, «Muxtasar» asarida bu haqda to`xtalmaydi. S.Xasanov fikriga ko`ra, Bobur avval kotiblar tomonidan noto`g`ri ko`chirilgan nusxani ko`rgan bo`lsa, «Muxtasar»ni bitishdan avval to`g`ri matnni ko`rgan bo`lsa kerakki, Navoiy xatolariga to`xtamagan. Bobur davom etadi: forsiy devon ham tartib qilibtur forsiy nazmda «foniy» taxallus qilibtur, ba`zi abyoti yomon emastur, vele ansar sust va furudtur». Yana tanqidiy fikriga duch kelmoqdamiz. Bu baho kitobxonni o`ylantiradi. Bobur yanglishdimikin? Yoki chindan ham «Devoni forsiy»dagi she`rlar «sust va bo`sh»mi? Turkiy tilda «ko`p va xo`p aytqon», «yaxshi ruboyoti bor» shoirning forsiy devonidagi asarlari nega «sust va furud»? Tojik adabiyotshunosi A. Mirzayev «Devoni foniy»dagi g`azallar Hofiz, Jomiy g`azallariga hamoxang bo`lib, g`oyaviy-badiiy jihatdan ulardan qolishmasligini ko`rsatgan. E.Shodiyev Navoiydan boshqa foniy taxallusli shoirlar ham borligini aytib, Bobur o`shalardan birining devonini ko`rgan bo`lsa kerak, degan fikrni

aytadi. «Majolis-ul nafois» tazkirasida 12 ta foniy taxallusli shoir haqida ma`lumotlar bor. Bizningcha, Boburga Navoiyning turkiy tildagi asarlariga nisbatan fors tilidagi lirik merosining bo`shroq ko`rinishining sababini til imkoniyatlaridan qidirmoq kerak. Turkiy tilning serjiloligi, ifoda imkoniyatlarining boyligi yuqoridagi Bobur bahosiga sabab bo`lgan. Unga «Xazoyin-ul maoniy»dagi she`rlarga nisbatan «Devoni foniy»dagi she`rlar bo`shroq ko`ringan. Bobur Navoiyning musiqadan Xabardor ekanini, o`zi kuylar yaratganini qayd etadi: yana musiqada yaxshi nimaxor bog`labtur. Yaxshi naqshlari va yaxshi peshravlari bordur» Navoiy adabiyot va san`atning chinakam xomiysi edi. Talantli va iqtidorli kishilarni qadrlar, ularga moddiy va ma`naviy ko`mak berar edi. Xirotdagi va boshqa joylardan Xirotga kelgan ixtidorli kishilar Navoiy ko`magida kamolotga erishganlar. Bu haqda Bobur shunday yozadi: «Ahli fazl va ahli xunarga Alisherbekcha murabbiy va munavviy ma`lum emaski, xargiz paydo bo`lmish bo`lgay. Ustoz Qulmuhammad va Shayxi Noyi va Husayn Udayning, sozda saromad edilar, bekning tarbiyat va taqviyati bila muncha taraqqiy va shuhrat qildilar. Ustoz Behzod va Shoh Muzaffar tasvirda bekning sa`y va extimoli bila mundoq mashhur va ma`ruf bo`ldilar. Muncha binoyi har kim, ul qildi, kam kishi mundoqqa muvaffaq bo`lmish bo`lg`ay.» Ma`lumki, Navoiy o`zini Ollohga bag`ishlab, uylanmay o`tdi. Bu masalani Bobur shunday qayd etgan: O`g`ul va qiz va ahlu ayol yo`q, olamni tavre fard va joriyda o`tardi. Ammo Bobur buning sababini ko`rsatmaydi. Bugungi adabiyotshunoslik bu masalani turlicha talqin etadi. N.Ahmedov «Tarixiy shaxslar talqini» (1988) nomli kitobida Navoiy uylanishga qodir emas edi, shuning uchun uylanmay o`tgan, degan fikrni beradi. U isbot sifatida Boburning quyidagi fikrlarini keltiradi: «Alisherbekning mijozi nozuk bila mashhurdur». Ahmedov «mijozi» so`zining ma`nosini noto`g`ri tushunib, shundoq xulosaga kelgan. Bu so`z «tabiat», «xarakter» ma`nosida qo`llanganni, buning isboti «Boburnoma»ning shu o`rinda aynan berilgan: «El

nazokatini davlatining g`ururidin tasavvur qilur edilar. Andoq emas ekandur, bu sifat (ya`ni majozning nozirligi-ta`kid bizniki ) anga jabilli ekandur. Samarqandta ekanda ham ushrukdoq nozuk mijoz ekandur». Bu fikrning noto`g`ri ekanligi Zayliddin Vasifiyning «Bados-ul voqoye» kitobida keltirilgan mana bu voqea ham isbotlaydi. Bir kuni Husayn Bayqaro va Xadicha begim Navoiyning uylanmaslik sababi masalasida tortishib qoladilar. Bu masalani oydinlashtirish uchun Davlatbaxt ismli Xadichabegim kanizaklaridan birini she`r ko`rsatish bahonasi bilan namoz asrdan so`ng Navoiy xuzuriga jo`natadilar. Kanizak shom vaqti bo`lsa ham, uni buni bahona qilib ketishga shoshilmaydi. Navoiy bu hila shoh yoki uning xotini tomonidan qurilganini tushunib, kanizakni murod maqsadiga yetkazib kuzatib qo`yadi. X.davron esa «Sirli olam» jurnalida e`lon qilgan «Navoiyning ichki armoni» nomli maqolasida «Navoiy Xadichabegimni sevgan, unga Husayn Bayqaro uylangach uylanmay o`tishga qaror qilgan» degan fikrni aytadi. Bu fikr ham to`g`ri emas. Chunki Xadichabegim go`zal ayol bo`lsa- da Navoiy sevadigan ayol emas edi. O`tmishda shaharning rasmiy xotinlaridan tashqari «g`unchachi», «g`ulma» nomlari bilan yurishadigan xotinlari ham bo`lgan. Gulchagi shunday xotin ediki, u shoh haramida yashaydi, shoh xohlagan vaqtda u bilan uchrashib turadi. Gulmalar esa baxti qaro xotinlardir. Shoh ular bilan bir marta uchrashgach, qayta uchrashmaydi. Ular umrbod shoh haramida yashashga majbur ayollardir. Husayn Bayqaro Abu Said Mirzo taxtiga o`tirgach, u zamon urushiga ko`ra butun harom Husayn Bayqaro ixtiyoriga o`tadi. Xadichabegim go`zal va ayyor ayol bo`lgani uchun shohning asosiy xotinlari qatoridan joy oladi. Aslida u shohning oltinchi xotini edi. O`g`li Muzaffar Sultonni taxtga voris qilish uchun ko`p yomon ishlarni amalga oshiradi. Husayn Bayqaro saltanatining yemirilishiga asosiy sabablardan biriga aylanadi.

Navoiyning uylanmaslik sababini bu dunyoni o`tkinchi dunyo deb tushunishi, chinakam baxtni Olloh jamoliga erishish deb anglashi, diniy e`tiqodining o`ta kuchli ekanida deb tushunmoq kerak. Xalq og`zaki ijodidagi hikoyalarda, badiiy asarlarda bu timsol to`qima timsol bo`lib, xalq o`zi sevgan Navoiyni yolg`iz ko`rishni istamay, o`zi yaratgan hikoyalarga Guli timsolini olib kirgan. Guli haqidagi fikrlar birinchi marta rus adabiyotshunosi Semyonov asarlarida uchraydi. Semyonov Guli timsolining hayotiy asosi yo`qligi, xalq tomonidan kiritilgan timsol ekanini ko`rsatgan. Bobur bergan ma`lumotga ko`ra Navoiy shoh xazinasidan oladigan maoshini ham olmagan. O`zi tez-tez shoh xazinasiga exsonlar qilib turgan. «Mirzodin nima olmas, balki yilda mirzog`a kulliy mablag`lar peshkosh qilur edi». Navoiy O`rta Osiyoda Xo`ja Ahrordan keyingi eng boy odam edi. Uning bir kunlik daromadi o`n sakkiz ming dinor edi. Bu boylik Navoiyga shoh tomonidan inhom qilingan yerlardan kelar edi. Navoiy bu boyliklar hisobidan masjid, madrasalar qurdirdi, ko`prik va yo`llar barpo etdi, beva-bechoralarda turli in`omlar qilib turdi, ixtidorli kishilarni qo`llab-quvvatladi. «Boburnoma»da Navoiy qurdirgan imoratlar haqida ham ma`lumotlar uchraydi: Alisherbekning o`lturur uylarinim, «UNSIYA»derlar, maqbara va masjidi jominining «Qursiya» derlar, madrasa va xakakohkim «Xalosiya» va «Ixlosiya» derlar, hammom va dorush-shifosinikim «Sofoiya» va «Shifoiya» derlar». Bobur Andijon shahri haqida ma`lumot berar ekan, shunday yozgan: «Eli turldur, shahar va bazorasida turki bilmas kishi yo`qtur. Elining lafzi qalash birla rostur. Ani uchunkim, Mir Alisher Navoiyning musankafoti bovujudkim Xirida kash`u nasho topibtur, bu til biladur.» Bobur Navoiy asarlari tiliga Andijon shevasi asos bo`lgan degan fikr aytmoqda. Boburning bu fikri ko`pchilik olimlar diqqatini tortgan. V.V. Bartold bu fikrini o`sha davrdagi madaniy shahar bo`lgan Andijonda to`g`ri til, ya`ni adabiy tilga yaqin til bilan gapirishgan deb tushunmoq kerak, deydi. U Navoiy Andijonda bo`lgan emas deb ko`rsatadi.P.T. Melporanskiy singari tilshunoslar

Navoiy tiliga qaysi sheva asos bo`lganini aniqlash masalasiga ishonchsizlik bilan qaraydilar. A.Y.Yaqubovskiy, N.K. Yudalik, V.Abdullayev, X.Razzoqov X.Donyorov kabi olimlar Navoiy asarlari tiliga Andijon shevasi asos bo`lganini aytadilar. Bizningcha, Navoiy asarlari tiliga bir shevagina asos bo`lgan deyish to`g`ri emas. «Muxokamat-ul lug`atayn» asarini o`rganish shuni ko`rsatadiki, Navoiy turkiy til shevalarini puxta bilgan, turkiy til boyligini ko`rsatishda ulardan keng foydalangan. Shuning uchun V.V.Bartokvd ta`kidlagan Andijon shevasi Navoiy asarlari uchun asos bo`lish bilan birga, Navoiy boshqa shevalardan ham foydalangan. Bunga qo`shimcha, Navoiy asarlari tilida Xirot adabiy- maktabi shoirlarning og`zaki va yozma nutqlari ham katta xizmat qilgan. Navoiy kamolotida uning homiylari ham katta rol o`ynagan. Navoiyga Abdulqosim Bobur, Husayn Bayqaro, Ahmad Xo`jabek, Kajot Turbatiy kabi kishilar xomiylik qilganlar. Navoiyning Mashxad, Samarqand madrasalarida o`qigan chog`lari shahar xomisi Ahmad Xo`jabek Navoiyni qo`llab turgan. Bu haqda «Boburnoma»da shunday ma`lumotlar uchraydi: «Mir Alisher Navoiy Xiridin Samarqandga kelgan fursatlar Ahmad Xojibek bina bo`lur edi». U «Vafoiy taxallusi bilan she`rlar yozar edi». «Boburnoma»da Navoiy va Ahmad Xojibek munosabatlari berilsa-da, Navoiy va Kamol Turbatiy munosabatlari berilmagan. Navoiy Mashhad shahrida Husayn Bayqaro bilan birga madrasada tahsil olar edi. Hirot taxtiga Abu Said Mirzo o`tirgach, Navoiylar mol-mulki musodara qilindi. Husayn taxti egallash ilinjida Nash`addin ketdi. Alisherning talabalik chog`lari moddiy qashshoqlikda kechdi. Bir kun ahvol shu darajada yetdiki, Alisher betob bo`lib, g`aribxonadan joy oldi. Mashhadning boy –badavlat odamlari g`ariblar haqidan habar olgani kiradilar. Shunda ular devorga yozilgan bir bayt yuzasidan tortishib qoladilar. Keksa kishi bir tomon, yoshlar bir tomon bo`lib bahs qiladilar. Shunda birchakda yotgan bir yigit yaqin o`rnidan turib, ulardan uzr so`raydi. Baytinng

mazmuni juda oson, sodda qilib tushuntirib, yoshlar haq ekanligini isbotlab beradi. Shunda keksa kishi bu yigit oldiga olib unga tahsin aytadi. Uning kim ekanini so`rab surishtiri., u bilan tanishadi. Shu-shu ular qadrdon do`st bo`lib qoladilar. Yigit mashhadan ketguncha, bu kishi unga moddiy va ma`naviy ko`mak berib turadi. Bu keksa kishi Mashhadning mashhur shoiri Kamol Turbatiy edi, yosh talaba yigit esa Alisher Navoiy edi. Navoiyning Samarqandga kelishi masalasi ham «Boburnoma»da qayd etilgan: «Balmaj ne jarima bilan durkim, Abu Said Mirzo Alisherbekni Hiridin Samarqandga ixrom qildi». Bobur chindan ham Navoiyning nima sababdan surgun qilinishini bilmas, edimi? Navoiy nega surgun qilindi? U zamon odatiga ko`ra madrasani tugatgan kishilar saroyida xizmat qilar edi. Navoiy Mashxod madrasasini tugatib Xirotga qaytdi. Ammo Abu Said Mirzo Navoiyni saroyga xizmatga olmadi. Buning sababi shundaki, Navoiyning otasi Abulqosim Navoiy saroyining odami edi. Ikkinchidan esa, taxtni egallash uchun atrofda qo`shin yig`ib yurgan edi. Bobup bu masalalarni tilga olsa, bobosi Abu Said mirzo haqida salbiy gap aytishi zarur edi. Shuning uchun o`zini bilmaganlikka olgan. «Boburnomada» Navoiy hayotining so`nggi kuni shoirning vafoti haqida shunday ma`lumot uchraydi: «Sulton Husayn mirzo Ayrabod cherikidin yong`onda istiqbolg`a keldi, mirzo bila ko`rushub qo`lquncha, bir holati bo`ldi qo`lolmadi, ko`tarib eltdilar. Tabiblar aslo tashxis qila olmadilar. Tong lasig`a- o`q tangri rahmatig`a berdi. Bir bayti hasbi hol voqi` bo`lubtur: Bu dard ilaki o`larmen, maroz chu zohir emas, Tabiblar bu balog`a ne chora qilg`oylar» . «Boburnoma»da keltirilgan bu muxtasar ma`lumot zamirida quyidagi voqealar yotadi. 1500 yilning yozida Husayn Bayqaro Astrabodda bosh ko`targan o`rg`a Muhammad Husaynga qarshi qo`shin tortadi, Hirotda Amir Muboriziddin bilan Alisher Navoiy qoladilar.

Husayn Bayqaroning bu yurishi uzoqqa cho`zilmaydi, shu yilning dekabr oyida ota va o`g`il o`rtasida sulh tuzilib, shoh poytahtga qaytayotgani haqida xabar keladi. Shu munosabat bilan «Tomut-tavorix» muallifi Navoiy kitobdorlaridan biri bo`lgan Mavlono Ali Burhoniy nomidan quyidagi muhim faktni keltiradi: Husayn Bayqaroning qaytish xabari kelgach, sahar vaqtida u kishi (Navoiy) meni chaqirtirdi. Bir turkiy g`azal yozgan ekan. Menga «ko`chir», deb buyruq berdi. Men ko`chirdim. Uni bir yigitning qo`liga berib, Mirzoga yubordi, g`azal musavvadasini menga topshirdi. U g`azalda (shoir o`zining hayotidan) tamom xayrlashuv holatini bayon qilgan edi». Gazalning so`ngi uch bayti quyidagicha: Ne ko`zim yoroy ul orazni manzur aylamak Ne tilim haddi oning otini mazkur aylamak. YA`ni ul ko`nglimda,bor jonimda dard o`ti erur Ko`z bila tilni aning ishida ma`zur aylamak Ey Navoiy, qil fido, jonongajon lof erur- Oshiq o`zni ishq da`vosida mashhur aylamak. Mavjud devonlarda uchramaydigan bu g`azal shoirning umri oxirida yozilgan so`nggi asardir. Odat bo`yicha, Navoiy shaharning bir qator ko`zga ko`ringan kishilari bilan shohni kutib olish uchun yo`lga chiqadi. Bu tarixiy voqealarni o`z ko`zi bilan ko`rgan tarixchi Xondamir shunday yozadi: «Bir farsaxga yaqin yurganda sohibqironning dabdabali va ko`rkam mihaffasi ko`rindi. Shu fursatda, xudoning taqdiri bilan u zotning (Navoiyning) muborak boshi aylanib qoldi. Olijanob (Navoiy) Amir Xoja Shihobiddin Abdulloni o`z yaqiniga chaqirib, «meni saqlashdan g`ofil bo`lmang, ahvolim o`zgarib qoldi»,-dedi. Shu paytda a`lo hazratning (Bayqaroning) qo`lini o`lishga yetishmoq uchun otdan tushdi. To`satdan yetishgan kasallikning og`irligi oxirgi chekka borib qolgani va yurishga mador qolmaganidan, mazkur amir va Mavlono Jaloliddin Qosim qo`ltiqlariga kirib, shu yo`sinda ilgari yurib, boshini baland darajali podsho

quchog`iga qo`ya oldi. Shu onda bu yuksak kasal saktaga aylanib oliy nasabli Amirda qaytib harakat qilish va so`zlashga majol qolmadi». Navoiyning bu og`ir ahvolini ko`rgan Xondamir tezda qon olish zarurligini aytadi, tabiblar podshoh bilan kelishib, bir qarorga kelgunlaricha vaqt ancha o`tib qoladi, qortiqqa qon chiqmaydi. Shu ahvoldagi shoirni yarim tunda o`z uyiga olib keladilar: erta bilan shaharning taniqli tabiblari to`planib, qon olishga harakat qiladilar, ammo hech qandan ijobiy o`zgarish bo`lmaydi. Uch kun besharakat yotgan Navoiy 1501 yil 3 yanvarda hayotdan ko`z yumadi. Shoir jasadi uning o`zi tomonidan ilgari shu hodisa uchun qurib qo`yilgan Masjidi jome gumbazi ostiga qo`yiladi. Ilgari Navoiy sariq kasali bilan o`lgan degan fikr mavjud edi. Buning sababi shundaki. Navoiyning so`ngi she`rlarida sariq rangi ko`p uchragan edi. Keyingi ma`lumotlarga ko`ra Navoiy qon bosimi ( gippertoriya) kasalligi bilan vafot etgan. Navoiy hayotining so`ngi yillari juda og`ir kechgan. Ustozi va do`sti Jomiy vafoti shoirga juda qattiq ta`sir etgan. Buning ustiga saroydagi Xadichabegim, Nizomllik, Majiddidin intilganlari Navoiy va Husayn Bayqaro o`rtasidagi ziddiyatni keskinlashtirgan. Buning ustiga, yolg`izlik Ollohga xos xususiyat: yoshi o`tib qolgan shoirlik yolg`iz yashashi oson kechmagan. Bularning hammasi Navoiyda qon bosimi kasalligini keltirib chiqargan. Tog`lar bag`rida yashayotgan odamlar undagi anvoyi gullar, turfa chechaklar iforidan, rango-rang jilosidan bahramand bo`ladilar. Gulu chechaklarning eng sarasi, eng go`zali tog`larning quyoshga yaqin bo`lgan, sof va beg`ubor havolar esadigan cho`qqilarda yuz ochadi. Bu go`zallikdan bahramand bo`lish uchun cho`qqiga ko`tarilish zahmatidan, mashaqqatidan qo`rqmaslik darkor. Bu gulu chechaklar jilosidan bahramand bo`lgan inson ma`naviy boy bo`lib, qalbi go`zallik va nafosat tuyg`ulariga oshina bo`ladi. Mumtoz adabiyot tarixidagi bu ikki tog`, bu ikki cho`qqi bo`lgan Navoiy va Bobur ijodiyoti ana shunday go`zallik va nafosat cho`qqisidir. Istiqlol ana shu yuksakliklarga ko`tarilish imkonini berdi. Ana shu tog`larga, cho`qqilarga

ko`tarilish, bundagi gulu chechaklar zavqidan bahramand bo`lish barchaga nasib etsin.

O'xshashlar

Alisher Navoiy

Alisher Navoiy

Alisher Navoiy badiiy nasri

Alisher Navoiy va Gulxaniy ijodi

Navoiy Foniyning forsiy she`riyati