Bahr haqida tushuncha. Sodda va murakkab bahrlar, doiralar - Adabiyot - Referatlar

Bahr haqida tushuncha. Sodda va murakkab bahrlar, doiralar

Yuklangan vaqt:

10.09.2022

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

64.5 KB

Ko'chirib olish

Bahr haqida tushuncha. Sodda va murakkab bahrlar, doiralar Reja: 1. Bahr haqida tushuncha. 2. Sodda va murakkab bahrlar. 3. Doiralar va ularning vazifasi.

Tayanch iboralar: bahr, dengiz, buhur, sodda va murakkab, asl ruknlar, bahrlar, murabba`, musaddas, musamman, doiralar, aruz metodikasi. I. Bahr so`zi arab tilida dengiz degan ma`noni ifodalaydi. Aruz tizimida bahr atamasi ruknlarning takroridan hosil bo`luvchi vaznlar turkumi tushuniladi. Bahrning ko`pligi "buhur" so`zi bilan ifodalanadi. Sakkizta aslning ettitasi alohida bahrlarni hosil qiladi. Xususan: - fa`uvlun rukni "mutaqorib"; - fo`ilun rukni "mutadorik"; - mafo`iylun rukni "hazaj"; - fo`ilotun rukni "ramal"; - mustaf`ilun rukni "rajaz"; - mutafo`ilun rukni "komil"; - mafo`ilatun rukni "vofir" bahrini hosil qiladi. Mazkur ruknlar bir bayt davomida necha marotaba takrorlanishiga ko`ra bahrning murabba` (to`rt), musaddas (olti) va musamman (sakkiz) shakllari yuzaga keladi. Yuqoridagi bahrlar bir xil ruknlarning takroridan hosil bo`lganligi uchun sodda bahrlar sanaladi. Aruziylar bundan tashqari turli asllarning birga qo`llanishidan yangi bahrlarni hosil qilishadi. Masalan: - fo`ilun va mafo`iylun asllarining qo`shilishidan "madid"; - mustaf`ilun va fo`ilun asllarining qo`shilishidan "basit"; - mustaf`ilun va maf`uvlotu asllarining qo`shilishidan "munsarih" bahri hosil bo`ladi va hokazo. Bunday bahrlar o`z navbatida tarkibli yoki murakkab bahrlar deb nomlanadi. Bahrlar miqdori o`zgaruvchan bo`lib, aruzning taraqqiy etishi barobarida ular ham oshib borgan. Xususan,

XII-XIII asrlar manbalarida o`n beshta bahr qayd etilgan bo`lsa, Alisher Navoiyning "Mezon ul-avzon" asarida o`n to`qqizta, Boburning "Muxtasar”ida esa "ariz" va "amiq" bahrlari ham qo`shilgan holda ularning soni yigirma bittaga yetgan. Bahrlar va ularning tarkibi quyidagi jadvalda o`z ifodasini topgan: № Bahr nomi Rukn va afoillari Paradigmasi 1 Muta q orib Fa`uvlun fa`uvlun v – – / v – – 2 Mutadorik Fo`ilun fo`ilun – v – / – v – 3 H azaj Mafo`iylun mafo`iylun v – – – / v – – – 4 Ramal Fo`ilotun fo`ilotun – v – – / – v – – 5 Rajaz Mustaf`ilun mustaf`ilun – – v – / – – v – 6 Komil Mutafo`ilun mutafo`ilun v v – v – / v v – v – 7 Vofir Mafo`ilatun mafo`ilatun v – v v – / v – v v – 8 Tavil Fa`uvlun mafo`iylun v – – / v – – – 9 Madid Fo`ilotun fo`ilun – v – – / – v – 10 Ariz Mafo`iylun fa`uvlun v – – – / v – – 11 Basit Mustaf`ilun fo`ilun – – v – / – v – 12 Ami q Fo`ilotun fa`uvlun – v – – / v – – 13 Munsari h Mustaf`ilun maf`uvlotu – – v – / – – – v 14 Muzore` Mafo`iylun fo`ilotun v – – – / – v – – 15 Mu q tazab Maf`uvlotu mustaf`ilun – – – v / – – v – 16 Mujtass Mustaf`ilun fo`ilotun – – v – / – v – – 17 Sari` Mustaf`ilun mustaf`ilun maf`uvlotu – v – – / – v – – / – – – v 18 Jadid Fo`ilotun fo`ilotun mustaf`ilun – v – – / – v – – / – – v – 19 Q arib Mafo`iylun mafo`iylun fo`ilotun v – – – / v – – – / – v – – 20 Xafif Fo`ilotun mustaf`ilun fo`ilotun – v – – / – – v – / – v – – 21 Mushokil Fo`ilotun mafo`iylun mafo`iylun – v – – / v – – – / v – – – Jadvalda keltirilgan bahrlar orasida sari`, jadid, qarib, xafif va mushokil bahrlari boshqalaridan farqli o`laroq faqat musaddas ya`ni oltilik (bir misrada uchta, baytda oltita rukn) shaklda qo`llanadi. Aniqrog`i, faqat musaddas shaklda ular aynan shu bahr hisoblanadi. Garchand, Bobur ularning murabba` shakllariga ham misol keltirgan

bo`lsa-da, murabba` shaklda ular boshqa bahrga o`tib ketadi. Buni keyingi mashg`ulotlarda misollar tahlili orqali ko`rib o`tamiz. II. Aruz metodikasida bahrlarni yaxshi tushunish va eslab qolish uchun doiralardan foydalanishadi. Bunda bir-biriga yaqin bo`lgan bahrlar bir doiraga joylashtirilib, ularning afo`ili hamda misol tariqasida bir misra kiritiladi. Misrani qaysi so`zdan boshlab o`qishga ko`ra turli bahrlar hosil bo`ladi. Masalan: 1. Doirai muttafiqa - mutaqorib (fa`uvlun), mutadorik (fo`ilun). Yuzi rashki xurshidi anvar bo`lubtur v - - v - - v - - v - - Yuqoridagi misra ayni shu holatda o`qilganda mutaqoribi musammani solim (fa`uvlun fa`uvlun fa`uvlun fa`uvlun) vazni kelib chiqadi. Biroq misra: Rashki xurshidi anvar bo`lubtur yuzi - v - - v - - v - - v - - tarzida o`qilganda, mutadoriki musammani solim (fo`ilun fo`ilun fo`ilun fo`ilun) vazni kelib chiqadi. Quyidagi misralarni navbat bilan belgi "!" qo`yilgan joylardan o`qib, vazniga e`tibor bering. 2. Doirai mujtaliba - hazaj (mafo`iylun), rajaz (mustaf`ilun), ramal (foilotun). Jafo! ko`p! qilma, ey mahvash, jafo sendin erur noxush. v - - - v - - - v - - - v - - -

3. Doirai mu`talifa - komil (mutafo`ilun), vofir (mafo`ilatun) Sanamo! jafo qilasen vafo qilako`r mango v v - v - v v - v - v v - v - 4. Doirai muxtalifa: tavil (fa`uvlun mafo`iylun), madid (fo`ilotun fo`ilun), ariz (mafo`iylun fa`uvlun), basit (mustaf`ilun fo`ilun), amiq (fo`ilotun fa`uvlun) Mango! qil! guzar! sen! kel, mango qil nazar sen kel v - - v - - - v - - v - - - Yuqoridagi doiralarda bahrlarning solim shakllari ifodalangan. Qolgan bahrlarning solim (to`liq) shakllarini doirada ifodalash imkoni bo`lmaganligi uchun aruziylar ularning o`zgargan shakllari, zihoflarini joylashtirishgan. Xususan: 5. Doirai muntazi`a: sari` (mustaf`ilun mustaf`ilun maf`uvlotu), jadid (fo`ilotun fo`ilotun mustaf`ilun), qarib (mafo`iylun mafo`iylun fo`ilotun), xafif (fo`ilotun mustaf`ilun fo`ilotun), mushokil (fo`ilotun mafo`iylun mafo`iylun). Sen! de! hikoyat! sanamo bizga! bot - v v - - v v - - v - v Sari`i matviy (mufta`ilun mufta`ilun fo`ilotu) Jadidi maxbun (fa`ilotun fa`ilotun mafo`ilun) Qaribi makfuf (mafo`iylu mafo`iylu fo`ilotu) Xafifi maxbun (fa`ilotun mafo`ilun fa`ilotun) Mushokili makfuf (fo`ilotu mafo`iylu mafo`iylu)

Doira chizmalari "Mezon ul-avzon" va "Muxtasar" asarlarida ifodalangan.

Asosiy adabiyotlar 1. Т ў йчиев У. Ў збек поэзиясида аруз системаси. – Т.: Фан, 1985. 2. Ҳожиаҳмедов А. Мактабда аруз вазнини ўрганиш . – Т. : Ўқитувчи , 19 7 8. 3. Ҳожиаҳмедов А. Аруз назарияси асослари. – Т., 1998. 4. Ҳожиаҳмедов А. Ў збек арузи луғати. – Т.: Шарқ, 1998. 5. Алишер Навоий. Мезон ул-авзон. МАТ. 16-том. – Т.: Фан, 1998. 6. Бобур. Мухтасар. – Т.: Фан, 1980. 7. Атоуллоҳ Ҳусайний. Бадоеъ ус-саноеъ. – Т.: Ғ.Ғ. номидаги Адабиёт ва санъат нашриёти, 1981. 12-34-бетлар. 8. Аҳмад Тарозий. Фунун ул-балоға // Ў збек тили ва адабиёти 2002 й. 1-6 сонлар, 2003 й. 1-6 сонлар.

O'xshashlar

Aruz haqida ma`lumot

Turkiy sheriyatning asosiy bahrlari hazaj (mafo`iylun), ramal (foilotun) va rajaz (mustaf`ilun)

Alisher Navoiyning ilmiy merosi “Muhokamat ul-lug’atayn” “Mezon ul-avzon” “Majolis un-nafois”

Aliher Navoiyning ilmiy filologik merosi

She’riy sistemalar