Араб испан (Андалузия) адабиёти

Yuklangan vaqt:

08.09.2022

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

87.5 KB

$Араб - испан (Андалузия) адабиёти (VIII-ХV асрлар.) Режа. 1 . Арабларнинг Испанияга кириб келиши. 2. Араб-испан адабиётининг даврланиши. а\ Та қ лид даври; в\ Янгиланиш даври. с\ Таназзул даври.$

Араб халифалигининг маънавий ва маданий марказлари фа қ ат Шар қ да бўлмасдан, балки улар Ғ а рбда ҳ ам бўлган. Бу араб Испанияси -Андалузиядир. Араблар 8-асрда Шимолий Африкани забт этиб, у ердан 711 йили берберлар ёрдамида Испанияни иш ғ ол қ илдилар. Пиренея ярим оролининг кўп қ исми босиб олинди. Биро қ испанлар Шимолда ўзларининг муста қ ил испан - вестгот қ иролликларини тузадилар.756 йилга келиб Испанияда муста қ ил халифалик пайдо бўлади. Унинг пойтахти Қ уртуба (Кордова) да бўлиб, давлат бошли ғ и Умавийларнинг авлодларидан Абдурахмон 1 эди. Кейинги халифалардан Абдурахмон 111 929 йили ўзини Аббосийлардан муста қ ил халифа деб эълон қ илади. Лекин Испаниядаги бу муста қ ил араб давлати X асрнинг иккинчи чорагига келиб майда қ ироллик(амирлик)ларга бўлиниб кетди. Андалузиядаги ҳ ар бир шахар амирлари масжид- мадрасалар қ урдириб, кутубхоналар ташкил қ илдилар. Шу боис Кордова, Гранада, Севилья, Валенсия, Толедо, Алмерия шахарлари катта илмий марказларга айланиб, у ерга халифатнинг барча бурчакларидан, ҳ атто Европадан ҳ ам толиби илмлар о қ иб кела бошлади. Араблар Испанияга ўзлари билан нафа қ ат тил ва динларини, балки Шар қ маданияти ва маънавияти анъаналарини ҳ ам олиб келдилар. Андолузия ахолиси араб тилини ўрганди. Ислом динини қ абул қ илди. Шу билан бирга араб адабиёти ҳ ам кириб келди. Испаниядаги араб адабиёти тарихи уч даврга бўлинади. 1. «Та қ лид» даври (Х111-Х аср охири) 2. «Янгиланиш» даври (Х1-Х11аср ўртаси)

3. «Танназул» даври (Х111-ХV асрлар). Араб муна ққ идлари томонидан «та қ лид» деб ном олган биринчи давр Х111-Х асрларни ўз ичига олади. 1 давр Кордова халифалигининг гуллаб-яшнаган даврига тў ғ ри келади. Кордованинг ў қ имишли халифалари адабиёт ва унинг анъанавий шаклларининг ривожига ўзларининг баракали хиссаларини қ ўшдилар. Улар ўз қ асидаларида ўз қ абилалари жасорати,ватан со ғ инчи ёки бирор киши вафотига марсиялар ёзар эдилар. Андалузия шоирлари эса, араб шоирларига та қ лид қ илишар, араб шоирлари асарлари улар учун бадиий намуна эди. Андалуз адабиётининг илк намуналари VIII аср ўрталарида пайдо бўлди. Умавий амирларидан Абдурахмон 1 асарларидан она - Ватан со ғ инчи тапраннум этилган эди. Андалузия адабиёти ривожида Ба ғ доддан Куртубага келган форс Зирйабнинг(789-857) ҳ ам ўз улуши бор. У шеърни муси қ а о ҳ англари остида ифодали ў қ ишдек шар қ араб маъданиятини испан тупро ғ ига олиб келган муси қ ашунос хофизлардан эди. Худди ана шу ва қ тдан бошлаб андалуз шеърияти муси қ а билан бо ғ ли қ холда ривожлана бошлади. Х аср Та қ лид даври Кордова адабиёти гуллаб - яшнаган даврдир. Бу даврда Гарбий Европадаги ў қ имишлилар - бу ру ҳ онийлар эди. Одамларнинг турмуш шароити ва маданий даражаси паст эди. Биро қ Араб Испанияси бу даврда ҳ ам и қ тисодий ҳ ам маданий жи ҳ атдан жуда ривожланган эди. Ў қ имишли Кордова халифалари - илм, фан, санъатни ривож топдириб кенг қ урилиш фаолияти билан маш ғ ул эдилар. Халиф ал- ҳ акам даврида қ атор мадрасалар очилди. Кардово университети довру ғ и эса Испаниядан бош қ а

$ўлкаларга бориб етди. Араб манбаъларида кўрсатилишича, халифа кутубхонасида 400 000 қ ўлёзма асар йи ғ илган эди. Айни қ са, Кордова буюк халифаси ал- Мансур давридаги адабий тўгараклар Х аср андалуз адабиёти ривожида катта ижобий рол ўйнади. Испаниядаги араб адабиёти уч даврга бўлинади: 1. «Та қ лид»даври. 2. «Ўтиш»даври. 3. «Янгиланиш»даври. «Та қ лид» даври вакилларидан Ибн Абд Раббихи (860- 940\ 246-338), Ибн Ханий (938-973\326-362) Ибн Шухайд (992-1034\382-426)ларни кўрсатиш мумкин. Ибн Абд Раббихи Абу Умар ибн Мухаммад ибн Абд Раббих 860 йили Кордовода ту ғ илди. Шу ерда тахсил олди. У ёшлигидан илм-фан, адабиётга мухаббат қ ўйди. Фи қҳ илми, тарихни тўли қ ўрганди, муси қ а ва табобат билан танишди, шеърият ва наср санъатида камолотга эришди. У уч халифа - Мухаммад 1, ал-Мунзир ва Абдурахмон 111 даврида яшади. Шу боис уларга қ атор мадхиялар ёзди. Ўз асарларида аёлларни ҳ ам мадх этган, кексайган чо ғ ида Абу Нувос сингари тавба-тазарруъ, таркидунёчилик рухида ҳ ам асарлар яратди.Ўша қ асидаларини «Мумаххисот»(«Покланган»)деб номлади. У 940 йили шол касалидан вафот этди. Ижоди: Ибн Абд Раббихи шеъриятда ҳ ам, насрда ҳ ам маш ҳ ур асарлар яратди. Унинг шеърий асарлари жуда кўп бўлиб, Ё қ ут ал-Хамавийнинг ёзишича, улар 20 қ исмдан иборат бўлган. Улар халифа ал-Хакам учун тўпланган экан. Биро қ уларнинг кўп қ исми йў қ олган.Ибн Абд Раббихи гўзал, насиб, васф, мадх, рисо, зухд хикмат, тарих жанрларда ижод қ илган.$ $Насрий асарларидан энг маш ҳ ури -бу «ал-И қ д ал- Фарид» «Ноёб дурдона»асаридир. У 25 қ исмдан иборат бўлиб ҳ ар икки қ исм бир гавхар номи остида бирлаштирилган. У ўз ичига ижтимоий,сиёсий, ахло қ ий, адабий ва тарихий мавзуларни мужассамлаштирган. Асарда шар қ адиблари ҳ а қ ида сўз юритилади. Ибн Абд Раббихига унинг насри асари -«Ноёб дурдона» шухрат келтирди.Чунки у адиблар, лу ғ атшунослар, шеършунослар, тарихчилар учун катта манбаъ вазифасини ўтади. «Ноёб дурдона» асари Шар қ адиблари ижодига катта таъсир кўрсатди. Ибн Ханий.(938-973\326-362). Абу - л - Қ осим Мухаммад ибн Хоний ал-Аздий ал- Андалузий Севильяда, илм-фан, маданият гуллаб яшнаган даврда «Олтин аср»да ўсиб ул ғ айди. Шеърий санъатда катта махорат касб этди. Унинг хазил - мутойибага мойиллиги кучли бўлган. Ўзи хушча қ ча қ , очи қ табиатли бўлиб, асарларида мубло ғ ани кўп ишлатган.Шу боис уни ҳ ам шахарлари дахрийликда айиблаб, Севильени тарк этишга мажбур қ илган. У Ма ғ рибга йўл олади. У ерда фотимий халифа ал-Мансурнинг қ ўмондони Жавхар билан танишади. У шоирга катта илтифотлар кўрсатади. Биро қ маишатга берилган шоир йўлда 36 ёшида ўлдирилади. Бу 973 йил эди. Ижоди. Ибн Ханий девонига киритилган қ асидалар Ко ҳ ирада, сўнгра Байрутда чоп этилган. Асарларининг катта қ исмини мадх ташкил қ илди. Ундан таш қ ари хажвия,марсия ва васф жанрларида ҳ ам ижод қ илган. Шоир кўпро қ ал- Мутанаббий ижодига та қ лид қ илиб ёзган.$

Ибн Шухайд.(992-1034)(382-426) Амир ибн Шухайд Кордовада ту ғ илиб, вояга етди.Унинг ажойиб нозиктаъб мадхиялари, рубобий ғ азаллари билан бир қ аторда ноёб насрий рисоласи мавжуд.(«Рисолат ат-тавоби ва з-завоби») «Рухлар ва иблислар»номли рисоласи Абу-л-Ала ал-Маъррийнинг («Рисолату-л гуфран») «Кечиримлилик рисоласи» мазмунига ўхшаб кетади. Мазкур рисолада муаллиф рухлар оламига саё ҳ ат килгани,у ердан ўтган шоир ва адибларни учратгани, улар билан сухбат қ ургани ҳ а қ ида ёзади. Ибн Шухайд асарлари ўзининг жонлилиги табиат манзараларини ажойиб васф этилганлиги билан ажралиб туради. ИБН ДАРРОЖ (958-1030) Абу Умар Амад ибн Му ҳ аммад ибн ал-Аси ибн А ҳ мад ибн Сулаймон ибн Айси ибн Даррож ал - Андалусий ал-Касталлий. 958 йили апрелида (347 ҳ ижрий мухаррам) санхаж қ абиласининг бербер оиласида ту ғ илди. Бу қ абила вакиллари мусулмонлардан биринчи бўлиб, 711 йили Испанияга кириб келган эдилар. Ибн Даррож бош қ а шоир ва олимлар каби мадрасаларда ўша давр барча илмларидан та ҳ сил олади. Испанияда бу даврда ал Мансур ҳ укмронлик қ иларди. Шунинг учун 992 йили Кордовога келган ибн Даррож ал Мансур шарафига ўзининг биринчи қ асидасини ёзади. Ал Мансур ўз атрофига кўзга кўринган адиб ва шоирларни тўплаган, улар ҳ аммаси маълум имти ҳ онлардан ўтган эдилар. Имти ҳ онлардан ўтган шоирларгина “Шоирлар девони”га киритилар, шундан кейингина улар расмий шоир ҳ исобланиб, ойлик маош билан таминланар эдилар. Ибн Даррожнинг биринчи чи қ ишидаё қ уни “Шоирлар девони”ги киритилди,

биро қ уни кўролмаганлар ҳ ам бўлди. Шу боис у 992 йили 2 декабрида обрўли мажлис олдида иккинчи имти ҳ ондан ўтди. Бу гал у ал Мансур саройилда катта қ асида ў қ иб берди. Унда шоир Амирийлар сулоласига бўлган ўзининг самимий садо қ ати ва ўз ҳ укмронининг фазилатлари шон шу ҳ рати уни “Имоннинг ҳ имоячиси”экани ҳ а қ ида тўлиб, тошиб гапиради. Ибн Даррож 16 йил давомида Амирийлар давлатининг ҳ ам шоири, ҳ ам тарихчиси сифатида ҳ ар бир во қ еага ўз муносабатини билдириб турди. Шу туфайли у бутун Андалузия бўйича маш ҳ ур бўлиб кетди. Биро қ ал Мансурнинг вафоти сарой шоирларининг тар қ алиб кетишига сабаб бўлди. Чунки янги халифа отаси давридаги шоирларни саройда қ олдирган бўлса-да, шоирлар ва уларнинг шеърларига унча а ҳ амият бермади. Яхши шеърни ёмон шеърдан ажрата билмади. Кетма-кет халифаларнинг ўзгариши сарой шоирлари а ҳ волини о ғ ирлаштирди. Шунинг учун бош қ а шоирлар каби ибн Даррож ҳ ам Кордовадан Сеутуга- Али ибн ҳ аммуд саройига келади ва албатта унга ба ғ ишлаб бир қ асида ёзади. Ўзининг бу Шимолий Африкага қ илган сафари маъ қ ул келмай яна Испанияга қ айтади. 1014-1018 йиллар у Алмерия, Валенсия, Хатив, Таргос деган ша ҳ арларга боради ва у ерда ўз бахтини қ идиради. Биро қ ҳ еч ерда қ ўним топа олмайди. Саккиз йиллик саргардонликдан сўнг ибн Даррож Сарагосга - Тужибийлар сулоласи саройига келади ва бу ерда ўн йил хизмат қ илади. У жуда кўп қ асидалар ёзади ва 1030 йили шу ерда вафот этади. Ибн Даррож ижоди тўрт даврга бўлинади. 1. Ал Мансур саройига келишдан олдинги давр.

2. Амирийлар саройидаги давр (992-1009 йй.) 3. Саргардонлик йиллари. (1009-1018йй.) 4. Тужибийлар саройидаги давр (1018-1028йй.) Мана шу тўрт даврда энг му ҳ ими бу Кардовода Амирийлар саройидаги даврдир. Бу даврда шоир 70 дан орти қ асар яратди. Шулардан 30 дан орти ғ и ал М ансурга аталган мад ҳ иялардир. Ибн Даррож ўз ижодида бой Шар қ анъаналарини давом эттирди. Х1 аср бошларида Кордова халифалигининг таназзулга юз тутиши, Андалузияда кўпгина амирликларнинг пайдо бўлиши араб - испан адабиёти ривожига ҳ еч қ анча тўси қ бўлолмади. 11- Янгиланиш даври (Х1 аср 1 ярми-Х11 аср ўртаси) . Та қ лид даври кўпро қ ватан со ғ инчи, қ адимги араб анъаналарига та қ лид қ илинган бўлса, янгиланиш даврида кўпро қ она - табиат Андлузия табиати васфи ўрин эгаллаган. Унда Испаниянинг шўх дарёлари, кўллари, баланд кўм - кўк то ғ лари, яшнаган ям- яшил бо ғ лари, кенг денгизлари, ундаги кемалар, гўзал шахарлар,масжид мадрасалар, салобатли саройлар, ундаги фавворалар васфи ўрин олди. Шар қ шеъриятидаги иш қ - мухаббат мавзуи андалузия поэзиясида ўз инъкосини топди. Мазкур давр вакилларидан араб- испан шеърияти ривожига ўзининг баракали улушини қ ўшган Ибн Зайдундир . Ибн Зайдун (1003-1074) Кардово тахти учун бўлган сиёсий кураш қ атнашчиларидан бўлиб, умавийлар сулоласи тугатилгандан

$сўнг, уни ҳ ам ҳ ибсга оладилар. қ амо қ дан қ очиб, Севилья ҳ укмрони Ал-Муътадиддан мадад сўраб келади. Бу саройда у катта мартабага эга бўлади. Шоир мад ҳ , рисо, ғ азал жанрларида ижод килади. кўпро қ анъанавий жанрларга кўл уради. Шоирнинг энг яхши ғ азаллари Халифа ал- Мустакфийнинг қ изи - шоира ал-Валладага ба ғ ишланган. Араблар ўртасида маш ҳ ур қ асидаларидан - бу «касида нуниядир» унда шоир ўзининг Валладага бўлган самимий му ҳ аббатини тараннум этган. «...Сиз мендан узо қ дасиз - бизни айиришди. калбим тўхтамай сизни со ғ иниб куйлайди. Кўзларим нигорон бўлиб йи ғ идан тўхтамайди...» Ибн Зайдуннинг кўпро қ шарк шоирларига таклид килиб асарлар ёзган кўпро қ ал-Бухтурий асарларига таклид килиб, ундан тазминлар олгани учун шоирни «°арб ал-Бухтурийси» деб аташган. Ибн Зайдун шаркий араб поэзияси таъсири остида она тупро ғ и Испания табиати, ша ҳ арлари васфи ҳ ам ўрин олган. Ал- Муътамид ибн Аббад (1040-1095\431-488) Севилья ҳ укмрони ў ғ ли ал-Муътамид ибн Аббад катта акаси вафотидан сўнг тахтга ворис бўлиб қ олди. Шу боис 1069 йили у тахтга ўтирд. Ўзи шоир ва адиб бўлганлиги туфайли саройга кўпгина кўзга кўринган шоирлар, адиблар йи ғ илган эди. Ал-Муътамид Кородовани босиб олади. Биро қ Кастилия герцоглиги монахларидан чўчиб, Марокаш Хокимлигидан ёрдам сўрайди. Хокимнинг ўзи Испания ерларини босиб олиш ниятида бўлганлиги учун, дар ҳ ол бу имкониятдан фойдаланиб, Кордовани ҳ ам, Севильени ҳ ам босиб олади.$ $Ал-Муътамидни эса, асир олиб, оиласи билан Марокаш я қ инидаги қ амо қ хонага келтиради. Халифа ал-Муътамид ўша ерда вафо этади. Шоир сифатида унинг қ асидалари мавжуд. Унинг туткунликда ёзган асарлари калби тубидан чи ққ ан нидо каби янграйди. Унинг асарлари орасида мад ҳ иялар учрамайди. Ибн Хамдис (1055-1132\447-527). Абу Абд ал-Жаббор ибн Абу Бакр ибн Хамдис Сицилия оролининг Сиракузи ша ҳ рида 1055 йили таваллуд топди. Шу ердаги мадрасаларда таълим олди. Биро қ 1078 йили Сицилияни бутунлай ташлаб Испанияга - Севилья ҳ укмрони ал-Муътамид ибн Аббод ҳ узурига йўл олди. Унинг саройида бирмунча ва қ т хизмат қ илади. Ал-Муътамид таъ қ иб остига олиниб, шимолий Африкага Агмат ша ҳ рига юборилганда ибн Хамдис Хам уни кетидан ўша ерга боради. Биро қ Муътамиднинг ўлимидан сўнг аввал ал-Ма ҳ дия ша ҳ рида сўнгра Майорка оролига кўчиб ўтиб, умрининг охиригача ўша ерда яшайди. Унинг Хаёти °арб мусулмон дунёсининг уч қ исми - Сицилия, Андалузия ва Шимолий Африка билан чамбарчас бо ғ ли қ дир. Асарларида Сицилия мусулмонларини кофирларга қ арши курашга ундаган бўлса, Испаниядан шоир ва адиб бўлган Халиф Муътамид саройида ажайиб асарлари учун кўп мар ҳ амат ва мурувватларга сазовор бўлди. Шимолий Африкада бўлса, Халиф Муътамидга ҳ амдард бўлди. Ибн Хамдис девонига кирган 6 мингдан кўпро қ байтда васф асарларининг олтидан бир қ исмини ташкил этади. Ибн Хамдис шеъриятидаги тавсифий ибора ва ифодалар анъанавий шаркона васф мавзуи билан уй ғ унлашиб кетади.$

Унинг девонидан бо ғ и бўстон дашту дара ва дарёлар васфи, денгиз ва сафиналар васфи, гул васфи, шам васфи самовий ҳ одисотлар васфи, қ илич ва қ алкон васфи, ҳ айвонотлар: (от, туя, шер, жирафа, қ урт- қ умурс қ а) васфи жой олган. Ибн Хамдис ижодидидаги васф гул, дашт, дарё, ём ғ ир васфлари билан биргаликда келади. Ибн Хамдис асарларида самовий ҳ одисотлар васфи орасида сайёралар ҳ аёти, самон йўли, етти о ғ айни ёки катта ва кичик айик туркумларига оид юлдузлар васфи бир-бири билан бо ғ ли қ холда берилади. “Худди қ аро тун шароб ичиб, маст бўлиб ёнбошига йи қ илгандек бўлди. Худди тонг турк қ ўшинларининг қ ўмондони бўлиб, ҳ абаш подшосини жангга чорлади-ю, у бекингандек бўлди. Ибн Хамдис °арбда шар қ анъаналарини давом эттирувчи, уларга эргашувчи та қ лид қ илувчи сифатида намоён бўлди. Қ уйидаги байтда Худди ибн ал-Мутаззга та қ лид қ илади. “ Янги ой кумуш ўро ққ а ўхшаб худди зулмат гули наргизни ўраётгандай”. Ибн Хамдис ижодидан «Бадавий» мавзуъи ҳ ам маълум ўрин олган. Бунда кўпро қ килич, жанг, шерлар тавсифи берилади. “ Қ илич қ албини, сен унинг танасининг чи қ ариб юборсанг, у душман танасига кириб, унинг ру ҳ ини чикариб юборади. Жанговор қ илич қ инига қ амаб қ ўйилган. У танага кирган за ҳ оти унинг аввал ру ҳ ини чи қ аради, сўнгра ўткир ти ғ ини чи қ аради”. Асардаги от васфи, жанг, жангчиларнинг жангдаги қ а ҳ рамонликлари билан уй ғ ун холда берилади. «У шамол каби учади, унинг дупиридан чи ққ ан булутни кўрмаяпсанми, унинг териси ём ғ ир каби қ уйилмокда,

кўзларидан чи ққ ан ўт яшин кабидир”. Халифа Муътамидга ёзган асарларида, Сицилия мусулмонларга мурожаатида му қ аддас жи ҳ од ру ҳ и сезилиб туради. “Сен Алло ҳ динининг олий қ ўри қ чиси эдинг, Худди сен унинг қ алби-ю, у унинг виждони эди.” Ибн Хамдис асарларида Қ уръони карим оятлари ҳ ам бериб ўтилган. Ибн Хамдис қ асидасида дўл, ём ғ ир, ирмо қ лар васфида Испания табиатининг баркамол гўзаллиги ифода этилган. “Самонинг ерга тушган дўл доначалари, агар улар, яхлаб колса, худди марваридга ўхшайди. Бу дурдоналарни булутлар бизга етказдилар, агар денгиз тубидан олсак қ анчалар қ ийинчиликларга дуч келардик. Қ ани энди унинг шодалари билан ёр бўйнини безасак. Биро қ само кўз ёшларининг замин яно қ лари билан учрашиши уларни эритиб юбордилар. Уларнинг тезюрар илонга ўхшаш, илон изи ирмо ғ и пайдо бўлди. Бу асарнинг давомида мома қ алдиро қ ва яшин васфи берилган. Ибн Хамдис асарларида масжид, мадрасалар васфи, фаввора ва ҳ овузлар васфи, бо ғ у ро ғ лардаги кушлар васфи тараннум этилган. Ибн Хамдис мавзуининг кенглиги, чу қ урлиги уни олам гўзалликларини ҳ ар томонлама қ амраб олганлигидан далолат беради. Андалуз шоирлари ҳ ам ўз ижодлари билан шар қ шоирлари анъаналарини давом эттириб, араб- испан адабиёт ривожига ўзларининг катта улушларини қ ўшганлар.

Адабиётлар. 1. Ханна ал-Фахурий. История арабской литературы. 1 - том, 273-362- бетлар. 2. “Калила ва Димна” асарининг му қ аддимаси. 3. www.ziyonet.uz 4. www.arxiv.uz www.kasu.uz www.connect.uz

O'xshashlar

Мумтоз араб адабиёти

Волгабуйи халклари адабиёти. Татар адабиёти

Классицизм адабиёти

Озарбайжон адабиёти

Қозоқ адабиёти