Қозоқ адабиёти - Adabiyot - Referatlar

Қозоқ адабиёти

Yuklangan vaqt:

09.09.2022

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

80.5 KB

Ko'chirib olish

www.arxiv.uz Қ озо қ адабиёти Режа: 1. Қозоқ халқ оғзаки ижоди намуналари. 2. XVIII асрнинг охири ва ХХ асрнинг бошларида қозоқ ёзма адабиётининг шаклланиши. 3. ХХ аср қозоқ адабиёти. Проза ва драматургиянинг ривожи. 4. Қозоқ адиблари

www.arxiv.uz Таянч иборалар : Қозоқ фольклор жанрлари: қўшиклар, эртаклар, достонлар. «Қубланди ботир», «Қамбар ботир», «Эртаргин» достонларида қаҳрамонлик, дўстлик, ватанпарварлик ғояларининг куйланиши. « Қ из Бежик», «Баян Сулув», «Сулувшаш» да иш қ ий; инсоний мухаббатнинг мад ҳ этилиши. Оқин шеърияти ва жанрлари. М.Утемисов, Ч.Валихонов, И.Олтинсарин ва Абай Кунонбоевлар ижоди. ХХ аср бошлари қозоқ адабиёти – Ж.Жабаев, И.Кубеев, С.Торайгировлар ижоди. Қозоқ адабиёти тара ққ иёти бос қ ичлари: Қозоқ халқи хам туркий халқлардан бўлиб, ўзбек халқи билан биргаликда Ўрта Осиё худудида қадимдан бирга яшаб келмоқда. Барча туркий халқлар бошидан кечирган му ғ уллар бос қ ини, араблар бос қ ини даврларини хам босиб ў тган. Шунинг учун халқ оғзаки ижодида ўзбек адабиётидагига ў хшаш мотивлар, образлар учрайди. XVI асрга келиб қозоқларнинг каттажўз, ў ртажўз, кичикжўз деган уру ғ лари ташкил топди. XIX асргача қозоқ адабиётида ёзма адабиёт ривожланмади, хисоб. Лекин халқ оғзаки ижоди жуда ривож топди. Қў шик, эртак, достонлар, ма қ оллар, термалар, латифалар каби халқ оғзаки ижоди жанрлари ривожланди. Алдарк ў са, Қ убланди ботир, Эртаргин, Қ амбар ботир образлари шаклланди. Достонларни шартли икки гурухга бўлиш мумкин: 1. Қ а ҳ рамонлик достонлари – « Қ убланди ботир», « Қ амбар ботир», «Эртаргин». 2. Иш қ ий-лирик достонлар – « Қ из Жибек», «Баян сулув», «Сулувшаш», «Биржон ва Сора». 3. XVIII - XIX асрларда Қ озогистон территорияси Россия томонидан босиб олинади. Бу давр қозоқ халқининг рус халқига якинлашуви, адабиётга рус адабиётининг таъсири кириб келган давр бўлди. Бу даврда достончилик янада ривожланди. Хал қ оқинлари етишиб чикди – Бухор Жиров, Нисанбой, Дусх ў жа, Махамбет Утемисов, Холибой Мамбетовлар. Оқинлар. Уларнинг яшаш тарзи, урф-одатлари, оқинлик конуниятлари ҳақида. Улар турли айтишувларда тарбияланадилар. Биржон сол ва Сора, Суюмбой ва Кенекей айтишувлари маш ҳ урдир.

www.arxiv.uz Оқинлар бошка халқларнинг достонларини хам куйлаганлар. Масалан, ўзбек адабиётидан «Юсуф ва Зулайхо», форсий адабиётдан «Шо ҳ нома», «Лайли ва Мажнун», қирғиз эпоси «Манас», туркий халқлар оғзаки ижодидан «Гуру ғ ли» ва ҳ оказолар. Жамбўл Жабаев, Нурпеис Байганин, Нортой Бегижонов каби оқинлар етишиб чикдилар. Оқинлар хам гуру ҳ ларга бўлинган – қиссахон оқинлар /поэт-книжник/, оқин /акин-певец/, манасчи оқин /факат «Манас» ни к ў йлаб, маромига етказадиган/. XIX аср охирига келиб қозоқ халқи ичида маърифатпарварлик ғ ояларини ёювчи зиёлилар етишиб чи қ а бошлади. Улардан Чукон Валихонов, Иброй Олтинсарин, Абай Қ унонбоевлар номи тарихда ў чмас из қолдирган. Абай қозоқ классик адабиётининг отаси хисобланади. У шоир ва прозаикдир. Думбира чертиб улан айтган. «Шурлик қ озо ғ им», «Бой боласи билан камба ғ ал боласи» каби шеърлари маш ҳ ур. Достонлари: «Искандар», «Маъсуд»; насрий хикоялари: «Насихат» /дидактик-фалсафий/. ХХ аср қозоқ адабиётининг илк бос қ ичида бир қ атор ижодкорлар ўз ижодлари билан адабиётни хар томонлама бойитдилар, унга янги шакллар, жанрлар, образ ва ифодалар олиб кирдилар. Собит Донентаев сатирик сифатида, Султон-Махмуд Торайгиров «Батрак», «Хаёт саргардонликларида» асарлари билан, Сакен Сайфуллин прозаик шоир сифатида адабиёт тарихида қолдилар. Сакен Сайфуллин шеъриятга янги шеърий формалар, вазнларга янгиликлар олиб кирганлиги билан алохида роль уйнайди. ХХ аср бошларида қозоқ адабиётида поэзия, проза, драматургияни ривожлантиришда Мухтор Авезов, Собит Муканов, Габит Мусрепов, Габидин Мустафин, Тоир Жароков, Абдулда Тожибоев, Гали Ў рмоновлар ўз ҳ иссаларини қў шдилар. / Қ осим Омонжулов/. Б.Майлин, М.Ауэзов, Ж.Тлепбергеновларнинг хикоявари прозанинг ривожланишига асос бўлди. Сакен Сайфуллин «Машаккатли йул» мемуар романини нашр эттирди.

www.arxiv.uz Б.Майлин – «Шуга ёдгорлиги» қиссаси, «Кулпаш» хикоялар туплами. М.Ауэзов – « Қ араш-караш» қ иссаси, «Химоясизлар та қ дири» асарлари. С.Муконов – «Адашганлар» романи. Бу асарлар аёллар такдири, улар озодлиги масаласини кутариб чикди. Айникса, М.Ауэзов куп асарлар яратди. «Уйланиш», «Утмиш соясида» каби асарлари айнан шу мавзуга багишланган. Биринчи қозоқ драма театри ўз сахнасини М.Ауэзовнинг «Енлик- Кебек» пьесаси билан очди. Биринчи драматик асарлар С.Сайфуллин, Б.Майлин, М.Ауэзовлар қ аламига мансуб эди. М.Ауэзовнинг «Енлик-Кебек», «Кундошлар», « Қ арагоз» пьесалари катта ахамиятга эга бўлди. Драматургиянинг ривожланишида кўзга куринган драматург, режисёр, халқ артисти Жумат Шанин катта хисса кушди. Унинг «Аркалык-Батыр», «Шахта», «Торсыкбай-Айдарбек» каби асарлари муваффакиятли чикди. Урушгача бўлган давр ва уруш йиллари адабиётида Косим Омонжулов, Холижон Бекхожин, Сирбой Мавленов, Жумагани Сонилар номи алохида жаранглайди. Уруш даври адабиётининг характери бош қ а қ ардош халқлар адабиётиникига ў хшайди. Умумий, муштарак жи ҳ атлари к ў п. Образлар системасида, шаклларда, рамзларда, мавзуда ва ҳ оказо. Урушдан кейинги йилларда, айни қ са, проза ривожланди. Проза қозоқ адабиётини умумиттифок ми қ ёсига олиб чикди. Собит Муконов – 30 йиллардан прозага ў тди. «Темиртас», «Б ў такоз», «Хаёт мактаби», «Полвон чуло қ » каби қисса ва романлари билан қозоқ адабиёти ривожига ҳ исса кушди. Мухтор Ауэзов драматик асарлари – «Енлик-Кебек»,«Карагоз», «Хон Кене», «Абай», уруш йилларидаги: «Чегарада», «Синов соатларида», «Ялангоч килич», «Номус гвардияси», «Олма богида»; прозада – «Абай» тарихий-биографик романи билан адабиётга катта ҳ исса қў шди. Абай ҳ а қ ида пьесса ёзиш ор қ асида 4 томлик эпопея сифатида дунёга келди.

www.arxiv.uz Габидин Мустафин адабиётга хикоялари билан кириб келди. «Хаёт ёки мамот» /кейинчалик «Караганда»/ к ў мир конлари ҳақида/ романи, «Миллионер», «Довулдан с ў нг» романлари билан қозоқ прозасини ривожлантирди. Габид Мусрепов – «Қозоқ солдати», «Уйгонган улка» романлари билан адабиётда из қолдирди. Поэзияда Х.Эргалиев, Х.Бекхожин, Д.Абилов, Тоир Жароков кабиларнинг шеър ва поэмалари муносиб урин эгаллади. Драматургия сохасида иш қ ий- қ а ҳ рамонлик достонлари асосида: « Қ из Жибек», «Кўзи Курпеш ва Баян Сулув» /Г.Мусрепов/, «Жомар гилами» /А.Тожибоев/, «Биржон ва Сора» /Жумалиев/; тарихий-биографик мазмундаги асарлар: «Абай», «Туги сарин» /М.Ауэзов/, «Омонгелди» /Г.Мусрепов/; замонавий мавзудаги асарлар: «Чегарада», «Номус гвардияси», «Ялан ғ оч қ илич» /М.Ауэзов/, «Якка дарахт ў рмон эмас», «Майра» /А.Тожибоев/ ва бош қ алар яратилди. С ў нгги йилларда кинодраматургия хам ривож топди. «Она», «Алдар к ў са», «Севги достони», «Бутакўз» фильмлари ишланди. Қозоқ ёзма адабиёти анча кеч шаклланди. XIX асргача қозоқларда адабиёт, асосан, халқ оғзаки ижодиёти шаклида ривожланди. Қадим замонлардан бери оғиздан-оғизга кўчиб келган халқ мақоллари, ашула ва қўшиқлари, эртак ва достонларида қозоқ меҳнаткашларининг оғир аҳволи, озодлик учун олиб борган курашлари акс эттирилган. Қозоқ халқ қўшиқлари, эртак ва достонлари турли-туман мавзуларни қамраб олган. Уларда қозоқ мазлума аёлларининг оҳу фиғони ҳам, халқ қўзғолончиларининг мардлик-шижоати ҳам, тадбиркор, доно Алдаркўсанинг мароқли саргузаштлари ҳам, Қўбланди ботир, Эртарғин ва Қамбар ботир сингари ҳалқ баҳодирларининг қаҳрамонликлари ҳам ўз аксини топган. Қозоқ халқ оғзаки ижоди асарларида турли ижтимоий табақаларнинг ҳаётини акс эттирувчи шахслар образи билан бир қаторда афсонавий ва мажозий

www.arxiv.uz образлар ҳам учрайди. Топишмоқ ва эртаклардаги бўри, аждаҳо, дев, семурғ қуш, достонлардаги учқур отлар яхшилик ва ёмонлик тимсоли сифатида гавдаланади. Қозоқ халқ оғзаки ижодида қаҳрамонлик достонлари салмоқли ўрин тутади. “Қўлбанди ботир”, “Қамбар ботир”, “Эртарғин” достонларида қаҳрамонлик, дўстилик ҳамда ватанпарварлик ғоялари романтик бўёқларда акс эттирилган. “Қиз жибек”, “Қўзи кўрпеш ва Баян сулув” ҳамда “Сулув шаш” сингари ишқий-лирик достонлар ҳам жуда кўп. Бу достонларда пок инсоний муҳаббат тараннум қилиниб, феодализм жамиятининг ярамас томонлари очиб ташланади, эски урф-одатлар аёвсиз фош қилинади. Масалан, “Қўзи кўрпеш ва Баян сулув” достонида тасвирланишича, ошиқ ва маъшуқанинг чин инсоний муҳаббатига Баян сулувнинг бой хонадондан, Қўзи кўрпешнинг эса камбағал оиладан бўлганлиги тўсқинлик қилади. Мана шу қарама-қаршилик ошиқ ва маъшуқларнинг фожиали ҳалок бўлишига олиб келади. Қозоқ халқ оғзаки ижодидаги прогрессив оқим XIX асрнинг бошларига келиб шаклланган қозоқ ёзма адабиёти учун замин бўлди. Қозоқ классик адабиётининг асосчилари Чўқон Валихонов, Иброй Олтинсарин ва Абай Қўнонбоев каби ижодкорлар ўзларининг сермаҳсул ижодлари билан қозоқ халқининг маъданий-маърифий хаётида алоҳида саҳифани очдилар. Чўқон Валихонов нафақат форс ,араб каби шарқ халқларини, балки рус фани ва маданияти ютуқларини чуқур ўзлаштирган,замонасининг энг ўқимишли, зиёли кишиси эди. Олим ва маърифатпарвар Ч. Валихонов кўп саёҳат қилди, илмий экспедицияларда юрди. У қозоқ даштлари, Иссиқкўл қўшни Қашқар ўлкаси қолаверса Тяньшан тоғи этакларида яшовчи элатларнинг тарихи ҳамда фолклорини ўрганишга доир бир қанча илмий асарлар яратди. Чўқон Валихоновнинг фольклористик ва публицистик ёзувчилик фаолияти ҳам катта аҳамиятга эга. Чўқон Валихоновнинг замондоши Иброй Олтинсарин ўзининг шоирлик ва маърифатпарварлик фаолиятини болаларни ўқитиш иши билан

www.arxiv.uz боғлаб олиб борди. Умр бўйи ўқитувчилик касби билан шуғулланган Иброй Олтинсарин болаларни янги усулда тарбиялашга алоҳида эътибор берди. У мактаб болаларини рус адабиётининг намуналари билан таништириш мақсадида рус тилидан таржималар қилди, адабиёт мажмуасини яратди. Ўзи ҳам шеърлар ёзиб, болаларни ўқишга, илм олишга даъват этди. Қозоқ классик адабиётининг асосчиси Абай Қўнонбоев ўзнинг адабий ижоди ҳамда маърифатпарварлик фаолияти билан демократик тенденциядаги қозоқ адабиёти тараққиётига катта ҳисса қўшди. У қозоқ халқ оғзаки ижодидаги илғор анъаналарни ўзлаштирган, халқ манфаатини куйловчи асарлар яратган атоқли шоир ва маърифатпарвар даражасига кўтарила олди. Абай шеъриятни, адабиётни халқ ҳаётига яқинлаштирди, ўз лирикасида илғор ғояларни тараннум этди, халқ ҳаётининг турли-туман муҳим ижтимоий масалаларини ўз замонасининг илғор зиёлиси сифатида ҳал қилди. ХХ асрнинг бошларига келиб қозоқ адабиёти тубдан янги тараққиёт босқичига кўтарилди.Драматик тур, қисса ва роман жанрларига асос солинди.И.Кубеев, М.Авезов, С.Муқонов, Ғ.Мусрепов,У.Сулаймонов каби шоир ва ёзувчилар ўзларининг бадиий асарлари билан қозоқ маданий- маърифий хаётига янгича руҳ баҳшида этдилар. Абай Қўнонбоев (1845-1904) Қозоқ классик адабиётининг асосчиларидан бири, маърифатпарвар шоир Абай (Иброҳим) Қўнонбоев хозирги Қозоғистоннинг Семипалатинск уездига қарашли Чингизтов туманида чорвадор оиласида туғилган. Ёшлик чоғларида мадрасада ўқиди. Кейинчалик рус мактабига қатнаб, рус тили ва адабиётини ўрганди. Абай, бир томондан, Шарқ адабиётининг буюк вакиллари Фирдавсий, Навоий, Низомий ижоди билан, иккинчи томондан, А. С.Пушкин, Л.Н.Толстой, М.Е.Салтиков-Шчедрин асарлари билан қизиқиб, ўз билимини оширди.

www.arxiv.uz Абайнинг ижоди ёшлик чоғларидан шеър ёзиш ва ўлан айтишдан бошланди. Унинг жуда кўп ўланлари халқ орасида хали ҳануз жуда машҳур. Ўз даврининг илғор ғояли зиёлиси бўлган Абай маърифатпарварлик ҳаракатига бошчилик қилди. У халқни саводхон қилишга ҳаракат қилди. Абай лирик шоирдир. Унинг шеърларида тарқоқ қозоқ қабилаларини бирлаштириш (“Шўрлик қозоғим”(1885)), бойлик ва камбағаллик ўртасидаги зиддиятларни кўрсатиш (“Бой боласи ва камбағал боласи” шеърлари), ёшликдан ҳунар ва илм ўрганиш зарурлиги ғояси (“Илм ўрган” шеъри) тараннум этилди. Абай биринчи қозоқ композиторидир. У ўз шеърларига халқ куйлари асосида куй басталаган. Абай С.Пушкиннинг “Евгений Онегин” номли шеърий романини,И.Криловнинг масалларини,В.Белинскийнинг адабий танқидчиликка оид асарларини қолаверса антик дунё файласуфлари Аристотель,Платон, Ксенофонтларнинг фалсафий рисолаларини қозоқ тилига таржима қилган. Насиҳатлар (Ўттизинчи сўз) Бизда бир мақтанчоқлик деган ярамас нарса бор. Асли шу нарсанинг нима кераги бор ўзи? Зотан, бу – ор-номуссизлик, нодонлик, ўйсиз-хаёсизлик ҳамда на ботирлик ва на одамгарчиликдан хабари йўқликнинг аломатидир! Тағин, безрайиб туриб: “Э, бор худоё! Кимдан ким ортиқ экан шунчалик! Бировнинг насибасини биров топиб берармиди ҳеч? Кимнинг боши кимнинг эгари қошида юрибди... Биров менинг қозонимни қайнатиб берармиди, ё мен бировнинг қўлига қараб қолибманми?” – деб керилади. Баъзан эса дағдаға қилиб: “Ҳаммага бир ўлим!.. Вой онасини фалон қилай! Бундай юргандан кўра ўлганим ортиқ! Жуда нари борса - ҳайдаб юборар, отиб юборар! Қаерга борсам ҳам бир ўлим!” – деб кекирдагини чўзадиганлар кўп-ку. Мана, ўзларингиз кўриб юрибсизлар: ҳозир ҳеч бўйига қараб тўн бичадиган, айтган гапида қатъий турадиган қозоқ борми бунёда? Йўқ, мен ҳали ўлимга бардош бера оладиган қозоқни ҳам ёки, аксинча: мен ўлимга

www.arxiv.uz бардош бера олмайман, деб очиқ гапирадиган қозоқни ҳам кўрганим йўқ... Борди-ю, ақлсиз бўлса-да, шундай журъатли қозоқ топилса, у кишини ҳайратга солган бўлур эди! Афсуски, йўқ. бунинг ўрнига шундайлар борки, зўр келганда сичқоннинг инини минг танга қилиб, қочиб кирарга тешик топмай қолади. Хўш, бундай кишиларни нима деб атаймиз? Эй худо! Ўз жонига ортиқча ҳотамлик қиладиган, мол-дунёни писанд қилмайдиган бечораларнинг аҳволига қаранг. “Уялмас юзга толмас жағ беради”, - деб шуни айтишар эканлар-да... Бундай кишилар ҳам уятсиз, орсиз кишилардан бири-да. Ўлжас Сулаймонов (1936 йилда туғилган) Замонавий қозоқ адабиётининг етук вакили Ўлжас Сулаймон 1936 йил 18 майда Олмаота шаҳрида туғилган. Унинг отаси ҳарбий хизматчи эди. Ўрта таълимни рус мактабида олган Ўлжас Сулаймонов Қозоғистон Давлат Университетининг геология факультетига ўқишга кирди. Бадиий ижодга бўлган қизиқиш, уни 1961 йили Москвага, Максим Горький номидаги адабиёт институтига етаклади. 1962-1971 йиллар орасида у “Қозоғим” студияси бош муҳаррири, “Простор” журнали бўлим мудири, 1972 йилдан бошлаб Қозоғистон Ёзувчилар уюшмаси котиби, Қозоғистон мустақилликка эришгандан сунг у Қозоғистоннинг Италиядаги элчиси сифатида фаолият кўрсатди. Ўлжас Сулаймон қозоқ халқига хос миллий хусусиятларни, урф- одатларни, шонли ва оғриқли нуқталарини яхши билади. Шу боис унинг асарларида қозоқ халқининг миллий руҳи теран ифодаланади. 1961 йилда шоирнинг илк асари – “Арғумоқлар” чоп этилди. Шундан сўнг “Қуёшли тунлар”, “Ажойиб тун”, “Шарофатли вақтлар”, “Маймун йили”, “Лой китоб”, “Оловнинг кўчиши”, “Юмалоқ юлдуз”, “Аз и Я” каби ўнлаб шеърий, насрий, илмий китоблари нашрдан чиқди. Ўлжас Сулаймоннинг бадиий асарларида қозоқнинг ўзига хос турмуш тарзи, ўй-фикрлари, ҳис-туйғулари акс эттирилса, илмий асарларида туркий

www.arxiv.uz халқларнинг дунё маданияти тараққиётидаги ўрнини тарихий далиллар билан исботлаб берган.Унинг “Аз и Я” асари ана шундай асарлар сарасига киради. Ўлжас Сулаймоннинг “Қойилмисан инсонга, замин” деб номланган достони инсон имкониятлари ва иродаси ҳақида битилган мадҳия янглиғ дунёга янгради. Унда коинотни забт этган ва жаҳон тақдирида янги босқични бошлаб берган одамзот тўғрисидаги мушоҳадалар ғоят таъсирчан ифодаланган. Шоир шеъриятидаги қаҳрамон ғурурли, ўз қадрини биладиган, айни вақтда ўзгаларнинг ҳам ҳурматини жойига қўядиган шахсдир. Улар феъли кенг, танти, фалсафий мушоҳадаларга мойил, чапани ва жўмард кишилар сифатида ёрқин бўёқлар, кучли шеърий тимсоллар воситасида жозибадор тасвирланган. Арғумоқ (Азим Суюн таржимаси) Йилқиси билан машҳур, Қадим қипчоқ ерида Оқиб боради уюб, Куйган ўтган селида Томиримда қайнар қон, Тулпоридан сайлаб бер Елдирай мисли бўрон, Остин-устун бўлсин ер Еллар аланга олсин. Арғумоқнинг қонида Қиёқ, алафлар қолсин, Туёқлар тўзонида Яшаш, кураш нимадир, Билиб қўйсин арғумоқ Жасорат бизда тақдир, Гулдираб кетсин сўқмоқ.

www.arxiv.uz Адабиётлар: 1. Р.Мукимов, М.Шарипов. «МДХ халқлари адабиёти». Т.1967. 2. Алимкулов Т. «О прошлом и настоящем». М.1958. 3. С.Муконов. «Бутакўз». Т.1962. 4. Г.Мусперов. «Кирон куш кушиги». Т.1970. 5. А.Олимжонов. «Махамбет найзаси». Т.1975. 6. Г.Мусперов «Қозоқ солдати».Т.1985. 7. www.ziyonet.uz

O'xshashlar

Қозоқ адабиёти

Қозоқ адабиёти 3

Қозоқ адабиёти 2

Қозоқ адабиётининг ёркин юлдузи

Волгабуйи халклари адабиёти. Татар адабиёти