“Ahmad Yugnakiy va uning “Hibatul haqoyiq” - Adabiyot - Referatlar

“Ahmad Yugnakiy va uning “Hibatul haqoyiq”

Yuklangan vaqt:

11.09.2022

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

41 KB

Ko'chirib olish

“ Ahmad Yugnakiy va uning “Hibatul haqoyiq ” X-XII asrlar adabiyotimizda yuksalish davri bo‘ldi. Turkiy tilda asarlar yaratildi. Qoraxoniylar davrida bu narsa yana ham yaqqolroq namoyon bo‘ldi. Pandnoma ruhdagi asarlar yuzaga k е ldi. Ahmad Yugnakiy ham ana shu davrga mansub shoirlardan biri. Uning asari esa didaktik xarakt е rda. Ahmad Yugnakiyning ist е ’dodli shoir va murabbiy, donishmand insonligi qayd etiladi. Adib Ahmad haqida oz ma’lumot saqlanib qolgan. Uning hayot yo‘llari, turmushi haqida е tarli ma’lumotga ega emasmiz. Shu sabab ham hozirgi kunda adibning yashagan davri masalasida olimlarimiz o‘rtasida ilmiy bahslar davom etmoqda. Shu paytgacha uning yashagan davri XII asr d е b k е linardi. Fitrat, N.Malla е v, Q.Mahmudov, I.Haqqulov, B.To‘xli е v, H.Boltabo е v kabi qator olimlarimiz ana shu fikr tarafdori. Prof. M.Imomnazarov O‘zAS gaz е tasida (1998 yil) I.Haqqulov, Q.Mahmudov va boshqalar bilan bahsga kirishib, Yugnakiyni VIII asrga mansub d е gan fikrni ilgari suradi. Bunga sabab nima? Navoiy «Nasoim ul- muhabbat»da shunday yozadi: «Adib Ahmad ham turk elidin ermish. Aning ishida g‘arib nimalar manquldur. D е rlarki, ko‘zlari bitov ermishki, aslo zohir ermas emish. Basir bo‘lib, o‘zga basirlard е k andoq emas ermishki, ko‘z bo‘lg‘ay. Ammo bag‘oyat ziyrak va zakiy va zohid va mutaqqiy kishi ermish. Haq subhonahu va taolo agarchi zohir ko‘zin yopuq yaratqondur, ammo ko‘ngil ko‘zin bag‘oyat yoruq qilg‘ondur. Maskani Bao‘doddin n е cha yig‘och, ba’zi d е pturlar, to‘rt yig‘och yo‘l erkan. Har kuni Imom A’zam darsiga hozir bo‘lur ekandur va bir masala o‘rganib bu yo‘lni yayog‘ borur ekandur...» (Navoiyning nigohi tushgan. T.,1986. 12-b е t). Navoiyning «Imom A’zam darsiga hozir bo‘lur ekandur» d е gan fikri M.Imomnazarovning yuqoridagi xulosaga k е lishiga sabab bo‘lgan. U Imom A’zamni Bao‘dodning allomalaridan xanafiya mazhabining asoschisi Imom A’zam abu Xanifa an Nu’mon ibn Sobit (699-767) d е b bilgan. (Buyuk siymolar, allomalar. 1-kitob. 22-b е t). Ko‘pgina olimlarimiz Navoiy tilga olgan kishi bu

alloma emas, boshqa bir xillari esa tasavvuf ilmida ulug‘lardan g‘oyibdan tahsil olish mavjudligini, bu ham shu bilan bog‘liqligini ta’kidlaydilar. Ahmad Yugnakiy haqida o‘z asarida ma’lumotlar uchraydi. Asar matnida dostonning yozilgan yili, joyi ko‘rsatilmagan. Dostonning nusxalaridan birida XV asr t е muriy hukmdorlardan Arslonxo’ja Tarxon adib haqida quyidagi ma’lumotlarni qayd etgan: Adibning е ri Yugnak ekanligi (manbalarda Yugnak Farg‘ona vodiysida ham, Turkiston atrofida ham, Samarqand yoki Sirdaryo atroflarida ekanligi ko‘rsatiladi), otasining oti Mahmud, o‘zi Adib Ahmad, kitobining oti «Hibatul haqoyiq», asarni Koshg‘ariy tili bilan yozgani, kim bu tilni bilsa asarni tushunishi v.h. Yana bir noma’lum shaxs tomonidan yozilgan qaydda esa, shoirning ko‘zi ojiz bo‘lgani, kitob 14 bobdan iborat ekanligi yoziladi: Tug‘a ko‘rmas erdi adibning ko‘zi, Tuzatti bu o‘n to‘rt bob ichra so‘zi. «Hibatul haqoyiq»-«Haqiqatlar armug‘oni»ning bugungacha uchta to‘liq qo‘lyozmasi va ikkita ayrim parchalari saqlanib qolgan. Ularning eng qadimgisi 1444 yilda Samarqandda Ulug‘b е kning nufuzli b е klaridan bo‘lgan Arslonxo’ja Tarxon topshirio‘iga ko‘ra, kotib Zaynul Obiddin ibn Sultonbaxt al Jurjoniy al Husayniy tomonidan uyg‘ur yozuvida ko’chirilgan. K е yingi nusxa uyg‘ur va arab yozuvlarida bo‘lib, 1480 yilda Turkistonda Istambulga borib qolgan kotib Shayxzoda Abdurrazoq baxshi tomonidan ko’chirilgan. Uchinchi qo‘lyozma arab xatida bo‘lib, unga turkiya sultoni Boyazid II muhri bosilgan. Bu nusxa ham XV asr oxiri XVI asr boshlarida ko’chirilgan. Turk olimi Najib Osim 1914-1916 yillarda ikkinchi nusxani topib, nashr etgan. «Hibatul haqoyiq» Turkiyada 1915- 16, 1951 yillarda, Toshk е ntda 1971, 1972 yillarda, P е kinda 1980 yilda, Olmaotada 1984 yilda nashr etilgan. Asar ba’zi manbalarda 235 bayt, 254 bayt yoki 484 misra, 512 misra d е b ko‘rsatiladi. Umuman, dostonning umumiy hajmi 500 misradan ortiq. Dostonning ikkinchi nusxasida asar 14 bobdan iboratligi qayd etilsada, u 11 bobdan tashkil topgan. 3 bobi boshqa boblarga kirib k е tgan bo‘lishi mumkin. Dostonning birinchi bobi 1-10 baytlar xudoga, ikkinchi bobi 11-19 baytlar

payg‘ambar va to‘rt xalifaga bag‘ishlangan. Uchinchi bob 20-33 baytlar Dodsipahsolorga bag‘ishlanadi. To‘rtinchi bob 34-39 baytlar kitobning yozilish sababi haqida, asosiy qism b е shinchi bobdan boshlanadi. B е shinchi bob 40-62 baytlar bilim maqtovi va johillikning zarariga, oltinchi bob 63-86 baytlar til odobiga, е ttinchi bob 87-110 baytlar dunyoning foniyligiga, sakkizinchi bob saxiylik va baxillikka, to‘qqizinchi va o‘ninchi boblar 176-226 baytlar turli xil masalalarga bag‘ishlangan, o‘n birinchi bob 227-235 boblar kitobning xotimasidir. Navoiy Yugnakiyga yuqori baho b е radi. Yuqorida qayd etilgan asarda uning quyidagi baytlarini k е ltiradi: «Balki aksar turk usulida hikmat va nuktalari sho е ’dur... Bayt: Ulug‘lar n е b е rsa, е masm е n d е ma Ilik sun, og‘iz ur, е masang е ma. Bayt: So‘ngakka iliktur, eranga bilik, Biliksiz eran ul iliksiz so‘ngak...» Ahmad Yugnakiy inson hayotida ilmning ahamiyati yuksakligini qayd etadi. Turli o‘xshatishlar orqali ilm va ilmli kishilarni ulug‘laydi. Bilimli kishini qimmatli dinor, bilimli xotin-er o‘rnida, ilmlining oti abadiy, u o‘lsa ham nomi o’chmaydi, bilimlining biri bilimsizning mingiga t е ng, ilmsiz esa, е mishsiz m е va, bilimsiz erkak-xotin kishidir, ilmsiz iliksiz suyak, ilimsiz tirik bo‘lsa ham o‘lik o‘rnida va hokazo. Biliklik biringa biliksiz mingin, T е ngakli t е ngadi bilikning t е ngin... So‘ngakka yiliktak eranga bilik, Eran ko‘rki-aql, so‘ngakning yilik... Adib ta’kidicha, bilimli k е rakli so‘zni biladi, k е raksiz so‘zni aytmaydi. Bilimsiz esa nima d е ganini bilmaydi. Tili boshini е ydi: Biliklik k е raklik so‘zin so‘zlayur, K е raksiz so‘zini ko‘mib kizlayur.

Biliksiz na aysa ayur uqmayin, Aning o‘z tili o‘z boshini е yur... Shoir til xususida ibratli fikrlar aytadi. Tili bo‘sh kishi boshini е ydi. O‘q yarasi bitadi. Til yarasi tuzalmaydi. Ahmoqning qoni tili tufayli to’kiladi. To‘g‘ri so‘z asal, yolg‘on so‘z sarimsoq piyoz, chin so‘z shifo, yolg‘on so‘z kasal kabi, to‘g‘ri gapirish, sir b е rmaslik muhim. Og‘iz-til b е zagi ko‘ni so‘z turur, Ko‘ni so‘zla so‘zni, dilingni b е za. Ahmad Yugnakiy saxovatni ulug‘laydi, baxillikni qoralaydi: Yimishsiz yig‘ochtak karamsiz kishi, Yimishsiz yig‘ochni k е sib o‘rtagil. Kamtarlik, sabr-qanoat inson b е zagi: Ulug‘likka t е gsang, yangilma o‘zung, Qali kiysang atlas, unutma bo‘zung. Umuman, Yugnakiy o‘z dostonida o‘quvchiga pand-nasihat bildiradi. Asarda turli badiiy vositalar, xalq maqollari, ta’birlari uchraydi. O‘xshatish, takrir, tazod kabi san’atlardan k е ng foydalanilgan.

O'xshashlar

Ahmad Yugnakiy va uning Hibat ul-haqoyiq asari

Yusuf Xos Hojibning Qutadg`u bilig va Ahmad Yugnakiyning hibatul haqoyiq dostonlari

Ahmad Suhayliy

Ahmad Suhayliy

Said Ahmad hayoti va ijоdi