logo
  1. Bosh sahifa
  2. Referatlar
  3. Adabiyot
  4. Ahmad Suhayliy

Ahmad Suhayliy

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

48.5 KB
Ko'chirib olish
Ahmad Suhayliy yoshligidan badiiy ijod bilan shug’ullanar va o’sha davrning taniqli siymolaridan bo’lgan Shayx Ozariydan ta’lim olardi. Shayx Ozariy Ahmaddagi she’riyatga bo’lgan moyillik, ravon she’r bitishlarini mulohaza qilgach, Ahmadga «Suhayliy» (yorug’ yulduz) so’zini adabiy taxallus sifatida qo’llashni tavsiya etadi. Bu voqyea uning 11 yoshida sodir bo’lgan ekan. Shundan so’ng u ham forsiy hamda turkiy tilda bitgan asarlarida Suhayliy so’zini taxallus sifatida qo’llaydi. Manbalarning ma’lumotiga , xususan Alisher Navoiyning yozganlariga ko’ra Suhayliy forsiy va turkiy tillarda she’r yozishga moyil bo’lib, ulardan devon tuzgan. Ammo hozirgi kunda turkiy she’rlaridan namunalar bo’lsa-da, to’liq devonining taqdiri noma’lum bo’lib qolmoqda. Shoirning forsiy tilda bitgan she’rlaridan iborat devonlarning turli nusxalari bizgacha yetib kelgan. Jumladan, bu devonlardan biri Dushanbeda (Toj FAShI, inv.752) saqlansa, Sulton Ali Mashhadiy tomonidan ko’chirilgan to’liqroq nusxasi Sankt-Peterburgdagi Saltikov- Щ yedrin nomidagi kutubxonada (inv.№Dorn –452) saqlanmoqda (unda besh ming misradan ko’proq turli janrdagi (g’azal, qasida, marsiya…) asarlar to’plangan). Suhayliyning she’rlari turli bayozlardan (jumladan, «Radoif ul- ash’or») ham o’rin olgan. Shayxim Suhayliyning yana bir asari «Layli va Majnun» dostoni bo’lib , uning hozircha ma’lum bir nusxasi Londonda saqlanadi. Alisher Navoiy «Layli va Majnun»ini yozayotganda boshqa mualliflarning shu mavzudagi asarlari bilan birga Shayximbek Suhayliyning «Layli Majnun»ini ham tilga oladi va uning haqida jumladan, shunday yozadi: Afsonalari jahonda nomiy, Nazm aylab Xusravu Nizomiy . Kim ishq so’zin rivoyat aylab, Ham bu ikidin hikoyat aylab. Andoqki bo’lub demakka mayli, Nazm avjining axtari Suhayliy . Kim holati nazm aro erur fard, Durposh bayoni nazmparvard. Xusrav ruhig’a yetkurub shayn, Lekin yana birg’a qurrat ul-ayn. Har necha qilib biriga bedod, Ruhin yana birning aylabon shod. Chun surmish kilki durfishonni, Tahrir etmish bu dostonni. Maqsudki bo’yla turfa maqsud, Yo’q dahr sahifasida mavjud. (MAT, 9 -tom, 55-bet) Bu doston Alisher Navoiyga juda ma’qul tushganidan «Majolis un-nafois»da Shayxim Suhayliy to’g’risida ma’lumot berib, uning «Layli va Majnun»idan bir baytni ham keltiradi. Shunday qilib Suhayliyning forsiy devoni, «Layli va Majnun» dostoni hamda o’zbek tilidagi ayrim she’rlari bizgacha yetib kelgan. Suhayliy she’riyatining asosini ishq , ijtimoiy – axloqiy mavzulardan so’z yuritish tashkil etadi. Shuni ham eslatish joizki, bu mavzularni yoritishda shoirning o’z uslubi bor. Bunga shoirning o’zi ham ishora qilib , jumladan shunday yozadi: Suhayli, kardaam uslubi suxan nav’i digar, ammo Nihon dor in hadis az choshnigironi qaydi man. Mazmuni: Suhayliy , men boshqacha so’z aytish (she’r yozish) uslubini qo’llaganman. Ammo bu so’zlarni mening asarlarimga e’tiroz bildiradiganlardan yashirin saqla. Suhayliy bunday o’ziga xos uslubning mohiyati nimadan iboratligini sharhlab, shunday yozadi: Ey, ki abyoti Suhayliro muassir gufta , Dur nabvad guftahoi o’ chu hasbi holi o’st. Mazmuni: Suhayliy she’rlari bunchalik ta’sirli degan kishi yanglishmaydi, chunki ularda (Suhayliyning) hasbi holi ifoda etilgan. Demak, shoir she’riyatidagi o’ziga xos uslubning sabablaridan birini ulardagi hasbi hollik xususiyati bilan bog’laydi. Ikkinchi tomondan esa, uning she’riyatida badiiy tasvir vositalaridan bo’lgan mubolag’a va uning xillari ayniqsa ko’proq ishlatilgan. Bu holat birinchi xususiyat – hasbi hollik bilan bog’li bo’lib, shoirning boshdan kechirgan turli xildagi kayfiyatlari, xususan safarlarda ko’p bo’lgani sababli shahridan, oilasi va do’stlaridan uzoqlik, farzandlaridan birin- ketin ajralish va ularning dog’i uning she’rlarida chuqur iz qoldirgan edi. Boshqacha aytganda, uning she’rlari shoirning o’zligini namoyon etuvchi bir vosita edi, g’am va alamlarini yorqin ifoda etuvchi mahrami rozi edi. Fikrimizning isboti uchun uning quyidagi misralariga e’tibor qilaylik: Manam aftoda dur az shahri xeshu shahriyori xud , Giriftori baloi g’urbatu hijroni yori xud. Na ro’i raftan ne roi budan, vah, chi holest in Mabodo hyech kas, yorab , chunin hayroni kori xud. Mazmuni: Men o’z shahrim va shahriyorimdan uzoqlashib qolib, g’urbat balosi, yor hijroniga giriftorman. Menda na borish, na sabru qaror qilishda toqat bor. Iloho, hyech kim mening holimga tushib , o’z ishining chorasini topa olmay, hayron bo’lib qolmasin. Yana bir misol: Ba ro’zi g’am kase juz soyai man nest yori man, Vale o’ ham nadorad toqati shabhoi tori man. Mazmuni: G’amli kunlarda mening yorim faqat soyamdir, xolos. Ammo qorong’u kechalarda uning ham (soyamning ham) men bilan birga bo’lishga toqati yo’q. Bu mavzu uning turkiy tilda bitilgan g’azallarida ham o’ziga xos tarzda ifoda etilgan: Do’stlar, kelmang Suhayliyning mazori boshig’a , Kim ko’ngul buzg’uvchidir oning buzilgan turbati. Suhayliyning bunday o’ziga xos uslubi va mubolag’aga moyil tasvirlari o’sha zamonda ancha mulohaza va mutoyabalarning boisi ham bo’lgan. Ana shunday mutoyaba – hazillardan birini Zahiriddin Muhammad Bobur «Boburnoma»da quyidagicha tasvirlagan: «[ Shayxim Suhayliy] qo’rqqudek alfoz va maoniy darj qilur edi. Aning abyotidin bir budur: Shabi g’am girdbodi oham az cho burd gardunro Furo’ xo’rd ajdahoi seli ashkam rub’i maskunro. ( Mazmuni: G’amli kechalarda ohimning quyuni gardun (dunyo)ni o’rnidan qo’zg’atdi. Ko’z yoshlarimning seli - ajdahosi dunyoning odam yashaydigan qismlarini yutib yubordi, ya’ni yer yuzini suv bosdi). Mashhurdurkim, bir qatla bu baytni mavlono Abdurahmon Jomiy xizmatida o’qubdur. Mavlono aytibturkim: «Mirzo , she’r aytasiz yo odam qo’rqutasiz?» Shuning bilan birga Suhayliy she’riyati, jumladan g’azallarida majoziy ishq- muhabbat mavzusi ham qalamga olingan. Ularda oshiq va ma’shuqaning ichki kechinmalari, bir-biriga intilishi, firoq va visol damlaridagi holatlari mahorat bilan tasvirlangan. Shu boisdan ular Alisher Navoiyga ham ma’qul bo’lganlar. Buning natijasida Alisher Navoiy Suhayliyning bir necha g’azallariga javobiyalar yozib, ularni o’zining «Devoni forsi(Foniy)» siga kiritgan. Suhayliy ham , o’z navbatida Alisher Navoiyning asarlariga o’xshatma va javobiyalar bitgan. Ulardan biri Alisher Navoiyning «To’hfat ul-afkor» qasidasiga javoban yozgan qasidasidir. Alisher Navoiy qasidasining matla’i: Otashin la’le, ki toji xusravonro zevar ast, Axgare bahri xayoli xom puxtan dar sar ast. Suhayliy qasidasining matla’i: G’ul-g’uli ko’si jahondori, ki shahro dar sar ast, Subh yo shom ast, k- in navbat az oni digar ast. Mazmuni: Shohlarning boshlari jahondorlik nog’orasining g’ul-g’ulasi bilan to’ladir. Ammo bunday g’ulg’ula ertami-kechmi boshqa bir shoh boshiga tushadi. Suhayliy devonida g’azal, qasidalardan tashqari qit’alar ham bor. Ana shulardan biri va uning yozilish tarixi haqida Alisher Navoiyning «Majolis-un-nafois»ida qiziq bir ma’lumot keltirilgan: «Hazrat Maxdumi Nuran (Abdurahmon Jomiy) Makka safarig’a azimat (tayyorgarlik ko’rayotganda) qilg’onda Vaysiy va Sog’ariy (o’sha davr shoirlari B.V.) ikkalasi mulozamatda borur izhori qildilar. Ammo Vaysiy eshagi yo’q bahonasi bila va Sog’ariy yana bir bahona bila ul safardin qoldilar va Amir Suhayliy bu qit’ani alar uchun aytti va el ichida base shuhrat tuttikim: Vaysiyu Sog’ariy ba azmi haram , Gashta budand har dushon safari. Lek az-on roh har du vo mondand, On yak az bexariyu in zi xari» (MAT, 13-tom, 39-bet) Mazmuni: Vaysiy bilan Sog’ariy ikkovlari Haram (Makka)ga safar qilmoqchi bo’ldilar. Lekin u biri (Vaysiy) eshagi yo’qligidan va bunisi (Sog’ariy) eshakligidan u yo’ldan qoldilar. Bu qit’a tarixiy shaxslar va hodisalar asosida yozilgan bo’lib, va’daga vafo qila bilmoq har bir kishiga muyassar bo’lmasligi juda sodda va xalqona uslubda mahorat bilan bayon etilgan. Shuning uchun bu qit’a, Alisher Navoiy ta’biri bilan aytganda , «El ichida base (juda) shuhrat tutgan». Ko’rinadiki, Suhayliy shoir sifatida o’z asrining daholari bo’lmish Abdurahmon Jomiy, Alisher Navoiylarning nazariga tushgan, ularning adabiy muhiti tarbiyasini olgan edi. Bundan tashqari amir Shayxim Suhayliy ustoz va do’stlari singari ma’rifatparvar, ilm va adiblarni qo’llab-quvvatlaguvchi, yangi- yangi asarlarning maydonga kelishida hissa qo’shgan siymolardandir. Jumladan, Suhayliy Sharqda mashhur bo’lgan «Kalila va Dimna» asarini yangitdan tarjima qilishni zamonasining mashhur alloma va adibi Husayn Voiz Koshifiydan iltimos qiladi. Bu taklifni qabul qilgan Husayn Voiz Koshifiy asarning kirish qismida shunday yozadi: (Mazmuni) Amirlarning izzatlisi, fozillar sardori Nizomiddin Amir shayx Ahmad (Suhayliy) buyurdilarki, bu faqir va haqir, ya’ni Husayn bin Ali al-Voiz Koshifiy jur’at qilib, «Kalila va Dimna» ni yangitdan tarjima qilsam, toki mavjud bo’lgan nusxalardagi mug’laq iboralar yangitdan sayqal topib, undagi nodir ma’nolar yarqirab ko’rinib tursa». Bu ishning yuzaga kelishida Shayx Ahmad Suhayliy sababchi bo’lganidan unga «Anvori Suhayliy» (Suhayliy nurlari yoki Suhayl yulduzining nurlari) tarzida ot qo’yilgan . Bu asar o’sha davrda juda katta muvaffaqiyat-ga erishadi, uni ma’qullaydilar. Shuning uchun «Anvori Suhayliy» yozib tugallangach, Koshifiy uni Suhayliy huzuriga olib boradi va unga taqdim etadi. Xuddi ana shu lahza o’sha davr rassomlaridan birining miniatyurasi mavzusini tashkil etganki, bu miniatyura (rasm) bizgacha yetib kelgan. Shunday qilib, Shayx Ahmad Suhayliy va uning adabiy merosi XV asrning ikkinchi yarmidagi adabiy jarayonda turli ijodiy uslubga ega bo’lgan qalamkashlar mavjudligini aniqlashga ko’maklashadi. Xulosa qilib aytganda, Sulton Husayn Boyqaro Husayniy hamda Shayx Ahmad Suhayliyning hayoti va adabiy merosi Alisher Navoiy va Abdurahmon Jomiylar sardorligidagi adabiy muhitning mahsulidir. Shuning bilan birga ular Alisher Navoiy hayoti va faoliyatiga daxldor bo’lgan siymolar ekan, ulug’ shoir va mutafakkirning zamondoshlariga bo’lgan samimiy shaxsiy va barakali ijodiy aloqalarini yoritishga ham xizmat qiladi.

O'xshashlar

Ahmad Suhayliy
Said Ahmad ijodi
Ahmad Yassaviy. Devoni hikmat
Said Ahmad hayoti va ijоdi
Ahmad Tabibiy hayoti va ijodi