Ahmad Yassaviy. Devoni hikmat - Adabiyot - Referatlar

Ahmad Yassaviy. Devoni hikmat

Yuklangan vaqt:

10.09.2022

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

57.5 KB

Ko'chirib olish

Ahmad Yassaviy. Devoni hikmat Reja: 1. Ahmad Yassaviyning tarjimai holi haqida. 2. Yassaviy – tasavvuf vakili sifatida. Yassaviy tari q ati. 3. “Devoni hikmat” va tasavvuf ta`limoti: a) “Devoni hikmat”da inson va g`arib inson timsoli; b) H ikmatlarda davrning ijtimoiy noqisliklari; v) “Devoni hikmat”da ruhiy kamolot bos q inchlarining aks etishi. 4. Ahmad Yassaviy qalamiga mansub bo`lgan “Faqrnoma” asari haqida .

Xoja Ahmad Yassaviy Markaziy Osiyoning ijtimoiy-iqtisodiy, siyosiy va madaniy hayotida muhim mavqeyga ega bo`lgan. Hozirgi Turkiston, oldingi Yassi yaqinidagi Sayram shahrida tavallud topgan. Yassaviyning tavallud sanasi ma`lum emas. Ayrim tad q i q otchilar uni 63 yil yashagan deyishsa, ayrimlari 73 yoki 85 yil yashagan, deygan qarorga kelishgan. Atoqli yassaviyshunos Muhammad Fuod Kuprilizodaning aytishicha, Yassaviy 120 yil yashab, hayotdan ko`z yumgan. Rus olimi V.A.Gordlevskiy bu raqamni yana besh yilga ko`paytirib, Yassaviy 125 yil yashagan, deydi. Uning “Devoni hikmat” dagi: Yoronlardan fayz va futuh ololmadim, Yuz yigirma beshga kirdim bilolmadim,- degan fikrlari asosida shunday xulosaga kelganligi shubhasizdir. Tasavvuf tarixiga nazar tashlansa, ko`p ulug` shayx va mutasavvuflarning ancha uzoq umr ko`rganligiga guvoh bo`lish mumkin. Shunga qaramasdan Ahmad Yassaviyning 125 yoshga kirganligiga ishonish qiyin. Birinchidan, “Devoni hikmat” dagi yuqoridagi fikrlar tarixiy haqiqatdan ko`ra, manoqibiy mazmunga ega. Ikkinchidan, 125 yillik uzoq umrining yarmidan ko`pini “yer osti” da (“Oltmish uchda yer ostiga kirdim mano”) o`tkazish aql bovar qilmas hodisadir. Yassaviyning yashash muddatini 75-85 atrofida belgilagan olimlarning taxminlari haqiqatga yaqinroqdir. Xullas, Yassaviy XI asrning ikkinchi yarmida Sayramdagi eng nufuzli oilalardan birida, ma`rifatli va javonmardlikka ixlos-e`tiqodi bilan shuhrat taratgan Shayx Ibrohim oilasida tug`ilgan. Onasi Shayx Ibrohimning xalifasi Muso Shayxning qizi Oysha xotun edi. Bu oilada avval bir qiz tug`uladi. Unga Gav h ar Sha h noz deb nom qo`yishadi, Ahmad tavallud topgach, ko`p o`tmay onasi vafot etadi. Etti yoshida esa otasidan ajraladi va

uning tarbiyasi opasi Gavhar Shahnoz zimmasiga tushadi. Keyin ular Yassiga ko`chib borishadi. Yosh Ahmad birinchi ustozi Arslon bob bilan uchrashadi, undan tahsil oladi. “Bob” arabchada “eshik” ma`nosini ifodalaydigan so`z bo`lib, turkchada bu kalima islom dini tar g` ibi uchun fidoiylik ko`rsatganlarga beriladigan bir laqab bo`lgan. Alisher Navoiy Farg`onada “ ulug` mashoyixni Bob derlar ”, - deydi. Shuningdek, “bob” va “bobo” so`zlari Shayx, pir, valiylarga nisbatan ham qo`llanilgan. Ahmad Yassaviy Turkistondagi boblarning eng buyugi, deb e`tirof etilgan Arislonbobdan ta h sil olgan. Arislon bob tirikligidayoq A h mad Yassaviyni Buxoroga borib, ta h silni davom ettirishga da`vat etgan edi. Ustozining vafotidan so`ng Yassaviy bilimini oshirish uchun Buxoroi sharifga tomon yo`l oladi. U Buxoroda, eng avvalo, diniy va tasavvufiy ilm sirlarini chuqur egallashga kirishadi. Arab tili bilan bir qatorda forsiy tilni ham puxta o`zlashtiradi. Zamonasining pesh qadam olimi va so`fiysi Shayx Yusuf Hamdoniyga murid bo`ladi. Uning uch xalifaligiga erishadi. Hamdoniy vafotidan so`ng bir muddat uning ishini davom ettiradi, “irshod va da`vat maqomi” qo`lga kiritilgach, Yassiga qaytib, yangi bir tariqatga asos soladi. Yassaviylik nomi bilan dong taratgan bu tariqat bir turk mashoyixi tomonidan turkiy xalqlar orasida bunyod etilgan ilk tasavvuf tariqati edi. Imom Muhammad H anafiy ibn Ali avlodidan bo`lganligi uchun ham “Xoja” laqabi berilgan Yassaviy hazratlari “Ahmad Yassaviy”, “Xoja Ahmad”, “Xoja Ahmad Yassaviy”, “Qul Xoja Ahmad” singari ismlar bilan tilga olingan Yassaviyning Ibrohim ismli o`g`li, Javhar Xushnoz, Javhar Shahnoz ismli qizlari bo`lgan. Naslu nasabi Javhar Shahnoz or q ali davom etgan.

Yassaviy tirikchiligini q oshi q taroshlik qilib o`tkazgan va boshqalarga ham halol mehnat qilib kun kechirishni targ`ib qilgan. Yassaviy 63-yoshga kirganda, Muhammad (s.a.v) dan ortiq umr ko`rishni xo h lamay, yer ostiga chillaxona qazdirib, umrining oxirigacha o`sha yerda hayot kechirgan. 1166-yilda vafot etgan Yassaviy qabri ustiga oradan ikkinchi asr o`tgandan keyin Amir Temur katta maqbara qurdiradi. Bu maqbara musulmon xalqlarining muqqaddas ziyoratgohlaridan biriga aylangan. Yassaviyning ulug`ligi, avvlombor, uning islom inonchilari va tasavvufiy tushunchalarni nihoyatda teran anglaganligi, bularni o`zida mujassam etgan buyuk mutasavvif va komil bir murshid bo`lganligi bilan belgilanadi. U tasavvufiy bir maslak bilan H aqqa qullik qilgan, ixlos va ta q voning cho`qqisiga ko`tarilgan, sayru suluk martabalarini oshib o`tib, shariat, tariqat, ma`rifat va haqiqat maqomlariga yetishgan, zohir va botin ilmlaridan voqif bir xaq oshig`i, ko`ngillarini fath etgan zabardast siymodir. Uni ulug`lik maqomiga ko`targan xislatlar ana shulardir. Yassaviy so`fiyona irshod uchun bir vosita sifatida qabul qilingan she`rga murojaat etdi. Diniy-tasavvufiy ma`nolar muridlaridan tashqari keng xalq ommasi ongi va qalbidan oson o`rin topishini ta`minlash niyatida she`r imkoniyatlaridan ham mohirlik ila foydalana oldi. Yassaviy asos solgan Yassaviylik tariqati tasavvufdagi boshqa tariqotlardan deyarli farq qilmaydi. Uning asosiy farqlanuvchi jihati tildadir. Unda islomiy tasavvuf g`oyalari ilk marta turkiycha tal q in etilgan edi. Yassaviyning ikki bir o`ziga xos va muhim tomoni, uning “Qur`on” ni tayanch manba bilib, forsiy tildagi tasavvuf tajribalaridan ijodiy foydalanish bilan bir qatorda turkiy axloq, q adimiy turkiy dunyoqarash va ishonchlardan yiroqlashmaganligidir.

A h mad Yassaviy h ayotligidayo q uzo q o` lkalarga muridlarini j o` natib, o` z tari q atini keng tar q atishga h arakat q ildi. U riyozat, chilla, zikr va mujo h adaga kuchli a h amiyat berib, h ayotining aksar q ismini chillaxonalarda o` tkazdi. Xojagon tari q ati deya nom berilgan yassaviya tari q ati, avval Sayxun va Toshkent h ududida, keyinro q Xorazm, Movarounna h r, Xuroson, Ozarbayjon va Onad o` li diyorlarida keng tar q aldi. Bu tari q at keyinchalik na q shbandiya tari q ati doirasida davom etdi. Turkiy q avmlarning Islom diniga kirishida yassaviya tari q atining buyuk h issasi bor. Yassaviy o` z fikr- q arashlarini xal q ommasiga asosan she`riy shaklda yetkazdi. Bu o g` zaki she`rlar ni o` zidan keyin muridlari nasldan naslga yetkazib keldilar. Uning “Devoni h ikmat” majmuasining q adimiy nusxasi topilmagan. Mavjud nusxalarning q adimiysi XVII asrga oiddir. “Devoni h ikmat” dagi she`rlar t o` li q Yassaviyga mansubligi e h timol b o` lsa h am, she`rlarning mazmun mo h iyati t o` la ma`noda unga tegishlidir. Muridlari h urmatli ustozlarining nasi h atlarini nasldan naslga yetkazib, h ikmatlardagi shakl va ma`noni sa q lab q olishga uringanlar. “Devoni h ikmat” dagi she`rlar Markaziy Osiyo xal q lari tomonidan xush k o` rilgan, xal q o g` zaki ijodiga ya q in b o` lgan 4+3=7 va 4+4+4=12 h ijoli vaznlarda yaratilgan. H ikmatlar asosan, 4 misradan iborat b o` lib, oxirgi misralar o` zaro q ofiyalangan. Yassaviy h ikmatlarining tub mo h iyatida komil inson tarbiyasi va uning bilim h amda amalini t o`g` ri y o` lga y o` naltirish i ustivodir. Yassaviyga k o` ra, axlo q iy kamolotga erishgan oshi q “molu davlatga ra g` bat q ilmaydigan”, g` aflatdan yiro q, ogo h kishidir. Zotan ma`nan uy g` o q insonga Allo h ya q in b o` lur. Bunday insonlarning “ k o` ngli sini q , k o` zi yoshli ” dir. K o` z yosh t o` kish “Devoni h ikmat” da q ayta- q ayta takrorlanadigan va h atto yassaviya darveshlaridan kamolotga erishish

y o` lida talab etiladigan h olatdir. Asl ish qq a fa q at shu y o` l bilan erishiladi. Yassaviyga k o` ra, insonning yaratilish g` oyasi yaratuvchiga q ul b o` lish va buning mo h iyatini anglab, toat-ibodat q ilishdir. Shuningdek, yemo q, ichmoq va dam olmoq ham insonning tabiiy haqlaridir. Ammo insonning haqiqiy inson sifatida bajaradigan ishlari faqatgina bulardan iborat emas. Komil inson bo`lish uchun Allohni tanish, yod etish va uni sevish zarur. Mana shu ishq yo`lida tuproq bo`lishni orzu qilgan Yassaviy “ ishqsizlarning yo`lda qolganini ko`rdim ” deydi. Yassaviy hikmatlarida ko`p qo`llangan so`zlardan biri “g`arib” dir. Hikmatlarda “g`arib” so`zi ko`pincha “faqir”, “yetim” so`zlari bilan yonma-yon keladi va ayni bir ma`noni ifodalaydi. “G`arib inson” yassaviylikda komil insonga muqobil keladi. G`aribligi, chorasizligi, faqirligini izhor etib Allohdan marhamat ko`rsatishni so`raydi: G`arib menu bekasmen, bechoramen ham faqir Sendin o` zga kimim bior, ra h m aylagil sa h arda. yoki Ummat b o` lsang g` ariblarga tobe b o` l g` i l ... Badiiy ijodda vatandan judolik, g` urbat, ayrili q , yurt so g` inchi xususida keng ba h s yuritilganligi ani q. O`zbek tasavvuf she`riyatida esa “g`urbat” va “g`ariblik” masalasini maxsus tadqiq etish Yassaviy tajribalari bilan bog`liq. Ulug` shayxning etiroflari bo`yicha: G` urbat tegsa puxta q ilur k o` p xomlarni Dono q ilur, h am xos q ilur k o` p omlarni.

Chunki h atto pay g` ambarlaru sa h obalar h am g` urbat otashida toblanmishlar : G` urbat tegdi Mustafodek eranlarga O` ttiz uch ming sa h oba h am yoronlarga. A h mad Yassaviy g` urbat , g` ariblik dardlarini tal q in q ilarkan, albatta, o` z q ismati, ayrili q da o` zining k o` nglidan kechgan h olatlarga h am asoslangan edi: Xurosonu Shomu Iro q niyat q ilib, G` ariblikni k o` p q adrini bildim mano. Shuni h am ta`kidlash kerakki,Yassaviy h ikmatlarida g` urbat tushunchasi ilo h iy ma`noda h am qo` llanilgan b o` lib,unda azaliy vatanga intiluvchi ru h ayrili g` i aks ettirilgan. Yassaviy tal q inicha , g` urbat insonlarni tarbiyalaydi. H ayotning masha qq atli za h matlari oldida sabr- q anoatli b o` la olish y o` li, ya`ni komillik y o` li h am g` ariblikdan o` tadi. Yassaviyning ta`kidlashicha, g` ariblikni boshidan kechirgan k o` plab kishilar bu y o` l or q ali ilmu ma`rifatga erishganlar. H ikmatlar Yassaviy yashagan davr h ayoti h a q ida h am ma`lumot beradi. Ayni q sa, ba`zi kishilarning h atti- h arakatlari tan q id q ilinarkan, davrning axlo q iy buzu q liklari va ijtimoiy muammolar h am tilga olinadi. Masalan: Dunyo meni molim degan sultonlar g` a Olam molin sonsiz yi g` ib ol g` onlarga Ayshu ishrat birla mash g` ul b o` l g` onlarga O` lum kelsa biri vafo q ilmas ermish.

Bu yerda ba`zi insonlarning dunyoga berilib, mol yi g` ishlari, fa q atgina yeyish-ichish bilan mash g` ul ekanliklari q oralanmo q da. Yana bir h ikmatidagi: Totli g` -totli g` yegonlar, turluk-turluk kiygonlar, Oltin taxt o` lturgonlar tufro q ostin q olmishlar, kabi e`tiroflari o` sha davr manzarasini ani q aks ettirmo q da. Shuningdek, ba`zilarning tari q atga kirib, suluk talablariga rioya q ilmaganligi t o`g` risidagi h ikmatlarga h am duch kelamiz. “Tolibmen” deganlar, “zokirmen” deb zikr xalqasida o`tirganlar orasida, “nomahramlarga qaraganlar, kishi molin nohaq yeganlar”, makr-hiyla qilganlar tanqid qilishmoqda. Hatto bular orasida “qo`llarida riyo tasbehi” ushlaganlar nafsu havo, shonu shavkatga berilganlar, rohiblarga o`xshab beliga zunnor bog`laganlar ham bor. Ayniqsa, ikkiyuzlamachilar keskin qoralanadi: Domi tazvir qo`yub xalqni yo`ldin urdung, Shayx l i k qilib riyo birla do`kon qurdung. Ishrat qilib shayton birla davron surdung. Payg`ambarimiz Muhammad (s.a.v) ni boshqa payg`ambarlardan ustunligini namoyish etuvchi asosiy belgilardan biri miskinlik, faqirlikdir. Uning izdoshlari sanalgan so`fiylar ham faqirlikni ixtiyor etganlari bois, diniy- tasavvufiy turkiy adabiyotda “Faqrnoma” yozilgan. Fanofillohga erishish maqom-bosqichlaridan so`z yurituvchi faqrnomalardan biri Ahmad Yassaviy “Devoni hikmat” ining Qozon va Toshkent nusxalari muqaddimalaridan o`rin olgan.

Asar nasrda yozilgan bo`lib, komillikka erishishning to`rt eshik qirq maqomlari haqida hikoya qiladi. Shari a t, tariqat, ma`rifat, haqiqat - 4 eshik, deya ta`riflanadi. Ularning har birida solik bosib o`tadigan 10 tadan 40 ta maqom haqida so`z boradi. “Faqirnoma” komillik yo`liga qadam qo`ygan har qanday kishi uchun dasturulamal – ko`rsatma bo`lishi mumkin. Unda shunday deyiladi: “Ey tolib, agar haqni talab qilib topay desang, andog` pirga qo`l berg`ilkim, shariatda orifi billoh bo`lsa... ma`rifatda daryoi ummon bo`lsa... agar tariqatda holi va kea paydo bo`lsa, ma`rifatda jazbai Haq paydo qilg`ay”. Yoki shayxlik maqomi haqida “...Sulton ul mashoyix... aydilarkim: Yetmish ilm bilmaguncha, yetmish maqom yo`lini tay qilmaguncha, har kim shayxliq maqomi da`vosini qilsa, ul hamon but bo`lg`ay” – deydi. Xullas, turkiy xalqlarning islomlashuvi, musulmon dinining arkonlarini o`zlashtirishi, tasavvufiy tushunchalarini ilg`ay olishi, Markaziy Osiyo hududida tasavvufiy tariqatlarning paydo bo`lishi va taraqqiy etishida Xoja Ahmad Yassaviyning xizmatlari beqiyosdir.

Adabiyotlar: 1. Ahmad Yassaviy. “Hikmatlar”. T., 1990. 2. Xoja Ahmad Yassaviy. “Devoni hikmat”T 2004 y 3. Xoja Ahmad Yassaviy: hayoti, ijodi va an`analari. T., 2001. 4. Ibro h im H a q qul. Ahmad Yassaviy. T., 2001. 5. Najmiddin Komilov. Tasavvuf: tavhid as ro ri. T., 1999. 6. Turkiyada Yassaviyshunoslik. T.,1999. 7. Ma`naviyat yulduzlari. T., 2001. 8. www.ziyonet.uz

O'xshashlar

Ahmad Yassaviy va Sulaymon Boqirg`oniy ijodi

Ahmad Suhayliy

Ahmad Suhayliy

«Devoni Mavlaviy» Yusuf Saryomiy

Diniy-tasavvufiy adabiyot