Ahmad Yugnakiy va uning Hibat ul-haqoyiq asari - Adabiyot - Referatlar

Ahmad Yugnakiy va uning Hibat ul-haqoyiq asari

Yuklangan vaqt:

08.09.2022

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

55.5 KB

Ko'chirib olish

Ahmad Yugnakiy va uning Hibat ul- haqoyiq asari Reja: 1. Ahmad Yugnakiy va u yashagan davr xususida. 2. “Hibat ul-haqoyiq” asari: a) tuzilishi va vazni; b) nusxa va nashrlari; v) badiiy xususiyatlari. 3. “Hibat ul-haqoyiq” – ta`limiy didaktik asar. 4. Islom, Qur`on , Hadis va “Hibat ul- haqoyiq”.

XI asrda hozirgi Markaziy Osiyo hududida qoraxoniylar davlati bo`lgan. Uning chegaralari Kaspiy dengiz qirg`oqlaridan Issiqko`l yoqlarigacha, undan Koshg`ar tomon cho`zilgan edi. Bu yerlarda yashovchi xalqlar, asosan, turkiy xalqlarning turli-tuman urug`lari bo`lishgan. Markazlashgan davlat har doim ma`lum iqtisodiy va madaniy yuksalishni vujudga keltirishi aniq. Qoraxoniylar davlati ham shunday bo`ldi. Shuning uchun ham qoraxoniylar davrida Mahmud Koshg`ariyning “Devoni lug`atit turk”, Yusuf Xos Hojibning “Qutadg`u bilig”, Ahmad Yugnakiyning “Hibat ul-haqoyiq” asarlari yaratildi. Qoraxoniylar podsholigining ulug` xizmatlaridan biri davlat va saroy tilining turkiy bo`lganligidir. Shu sababli ham turkiy tildagi adabiyot rivoj topdi hamda turkiy-islomiy adabiyotning yuqorida zikr etilgan dastlabki namunalari paydo bo`ldi. Ma`lumki, turkiy adabiyotda axloq-odob, pand-nasihat, komillik fazilatlariga da`vat, ya`ni didaktik tamoyil doimo muhim o`rinni egallab kelgan. X-XII asrlar mobaynida didaktik mavzularga qiziqish kuchayib borganki, buning yorqin bir dalili Ahmad Yugnakiyning “Hibat ul-haqoyiq”

asaridir. Ulug` shoirning tarjimai holi, ijodiyoti to`g`risida bizgacha to`liq ma`lumotlar yetib kelgani yo`q. A.Yugnakiyning hayoti va ijodidan bahs yuritgan tadqiqotchilarning deyarli barchasi “Hibat ul-haqoyiq” ning oxirida berilgan (Amir Say fiddin q alamiga mansub ) qaydlarga murojaat qilganlar. Unda aytilishicha, A.Yugnakiy Mahmud nomli fozil bir zotning o`g`lidir. U tavallud topgan safoli va xushhavo manzilning nomi Yugnakdir: Atosi oti Mahmud Yugnakiy, Adib Ahmad o`g`li, yo`q ul hech shaki. Tug`ma ko`r bo`lishiga qaramasdan bu ulug` zot avlodlarga “Hibat ul-haqoyiq” nomli qimmatli bir asarni meros qoldirgan: Kitobining oti erur hibatul Haqoyiq, iborat arabtin o`shul. Mazmuni: Kitobning oti “Hibat ul-haqoyiq” dir, bu ibora arabchadir. Adib Ahmadning tug`ilgan yili ma`lum bo`lmasa-da, tavallud topgan joyi Yugnakligi ma`lum. Yugnak deb atalgan joy nomi Samarqand atrofida ham, Farg`ona vodiysida ham, Turkiston yaqinida ham bo`lganligi uchun adibning aynan qaysi Yugnakda tug`ilganligi anchagina bahs-munozaralarga sabab bo`lgan. Ammo olimlarning ko`pchiligi Ahmad Yugnakiyni Samarqand atrofidagi Yugnak qishlog`idan bo`lgan, degan qarorga kelishgan.

Ahmad Yugnakiyning qachon yashaganligi ham uzoq vaqt tortishuvlarga sabab bo`lgan. Ayrim tadqiqotchilar adib Ahmad VIII asrda yashagan, degan da`voni ilgari suradilar. (Masalan, M.Imomnazarov. “Adib Ahmad qachon yashagan?”). Ular bunda A.Navoiyning “Nasoyim ul- muhabbat” asaridagi “Maskani Bag`doddin necha yig`och, ba`zi debturlar, to`rt yig`och yo`l erkan. Har kun Imom A`zam darsiga hozir bo`lur erkandur va bir mas`ala o`rganib bu yo`lni yayog` borur erkandur”, - jumlalarida nomi zikr etilgan Imom A`zamning VIII asrda yashaganligiga asoslanadilar. Ammo “Nasoyim ul-muhabbat” dagi ma`lumotlar tarixiy mazmunga emas, manoqibiy xarakterga egadir. Chunki manqabaviy hayot vaqt, zamon, makon chegaralarini umuman tan olmaydigan afsonaviy hayotdir. Asarning tili, uslubi, vazni uning XII - XIII asrlarda yozilganligini tasdiqlaydi. XX asr boshlarida Abdurauf Fitrat “Aybat ul-aqoyiq” nomli maqolasida asarning tili, uslubiga asoslanib, uni “Qutadg`u bilig” dan bir-ikki asr so`ngra yozilganligini ta`kidlagan edi. Shu faktlarga asoslanib,, Adib Ahmadni XII-XIII asrlarda yashagan, degan xulosaga kelish mumkin. Ahmad Yugnakiyning ilmiy-nazariy risolalar yozgan- yozmaganligi bizga noma`lum. U salohiyatli shoir va axloq muallimidir. Undan bizgacha yetib kelgan yagona asar “Hibat ul-haqoyiq” dostoni bo`lib, 484 misradan iborat. Asar 14 bobdan iborat bo`lib, dastlabki 5 bobini muqaddima qismi deb atash mumkin. Unda yagona Allohi taologa hamd, Rasululloh (s.a.v) ga na`t, to`rt ulug` sahobalar madhi, amir

Muhammad Dod Sipohsolorbekka bag`ishlangan madhiyalar mavjud. Muqaddimaning oxirida asarning yozilish sababi bayon etilgan. Asarning asosiy qismida ilm va bilimsizlik, donolik va johillik, tilni asrash, to`g`ri so`zlik, sir saqlashning muhimligi, dunyoning o`tkinchiligi, saxovatli va insonlarga mehribon bo`lish singari bir qancha insoniy fazilatlar hamda qusurlar haqida so`z boradi. “Hibat ul-haqoyiq” asari yozilgan davrda forsiy va turkiy dostonlar uchun umumiy bo`lgan muayyan she`riy shakl (ya`ni, aa, bb, vv usulida qofiyalanuvchi masnaviy shakli) hali mavjud emas edi. Shu sababli asarning madhiyaviy kirish qismlari o`sha davr arab adabiyotiga xos bo`lgan qasida janridan ijodiy foydalanib yozilgan. Ammo dostonning asosiy qismi va xulosasi qadim turkiy og`zaki adabiyotida keng qo`llanilgan to`rtliklar shaklida yaratilgan. Shu sababli doston hajmini baytlar bilan o`lchash to`g`ri emas. “Hibat ul-haqoyiq” asari aruz vaznida yaratilgan turkiydagi ikkinchi asar hisoblanadi. U aruzning mutaqorib bahrida yaratilgan: nomlanishi mutaqoribi musammani mahzuf, ya`ni faulun, faulun faul: O`char meh/nat o`ti, / kechar nav/bati, Qolur sabr / idisi / savobin / tutub. “Hibat ul-haqoyiq” asarining asl nusxasi bizgacha yetib kelmagan. Shuning uchun uni dastlab qaysi yozuvda yozilganligi ham noma`lum. XV-XVI asrlarda asar bir necha marotaba ko`chirilgan. Asarning topilishi va dastlabki

nashri turk olimi Najib Osimbek nomi bilan bog`liq. U dastlab asarning Istambulda Abdurazzoq Baxshi tomonidan ko`chirilgan nusxasidan parchalar nashr ettiradi. Ko`p o`tmay u bu nodir kitobni to`liq holda nashr ettirgan. 1925- yili yana shu olim tomonidan , 1951 - va 1992-yillarda Rashid Rahmat Arat tomonidan nashr qilingan. O`zbekistonda 1-marta “Hibat ul-haqoyi q ” dan namunalar A.Fitrat tomonidan 1928-yilda e`lon qilingan. 1941-yilda nashr qilingan “O`zbek adabiyoti xrestomatiyasi” da asardan parcha berildi. 1968- , 1971- , 1972- , 1994-yillarda ushbu asar Q.Maxmudov tomonidan alohida va turli to`pla mlar da bir necha marta nashr qilindi. “Hibat ul-haqoyiq” ning badiiy xususiyatlari haqida mulohaza yuritganda, eng avvalo, Ahmad Yugnakiyning o`z ona tiliga bo`lgan otashin muhabbati, turkiy tilning imkoniyat va nafisliklarini yuzaga chiqarishdagi samimiy intilishini qayd etib o`tmoq lozim. Adib Ahmad muhim va chuqur ma`noli fikrlarini turkiy tilda ifodalashni asl maqsad qilib qo`ygan. Shu tufayli o`z ijodining katta qismini turkiy til taraqqiyotiga baxshida etdi. Bu haqda u shunday deydi: Anin uz erur bu kitob bir so`zug, To`lulab keturdim kemishtim yuzug. Mazmuni: Bu kitob shuning uchun ham nafisdirki, har bir so`zni to`latib yozdim, keraksiz, yuzaki so`zlarni tashladim. “Hibat ul-haqoyiq” dagi so`z qo`llash iqtidori, vazn, qofiya va radifdan o`rinli foydalanish mahorati shoirning

she`riyat qonun-qoidalarini chuqur o`zlashtirganligidan dalolat beradi. Asarning dastlabki uch bobi qofiya jihatdan bir butunlikni tashkil etib, dastlabki ikki misra o`zaro qofiyalanadi, boshqa baytlarning ikkinchi misralari ularga uyg`unlashadi. Quyidagi misralarda murdaf (ridfli) qofiyaning bir ko`rinish ishlatilgan: Ko`ngultin chiqarqil tavor suqliqin, Kedim birla teb tut qorin to`qliqin. Bu boyliq chig`oyliq ozuq yo`qlug`i, Chig`oyliq tep ayma ozuq yo`qlug`in. Mazmuni: Ko`ngildan molga bo`lgan suqlikni chiqar, faqat kiyim bilan qorin to`qligini ko`zla. Boylik, kambag`allik bu yemish-ozuq yo`qligidir, (aslida) oziq-ovqat yo`qligini qashshoqlik deb aytma. Ma`lumki, raviy (qofiyalanuvchi so`z o`zagidagi oxirgi harf) dan oldin cho`ziq unlining kelishi murdaf qofiya deyiladi. Yuqoridagi misralarda suqluqin , to`qluqin so`zlaridagi bir-q raviy, undan oldin u va o` cho`ziq unlilari kelmoqda. Quyidagi misralarda turkiy she`riyat uchun xos bo`lgan alliterasiyadan foydalanilgan: Bilik birla bilinur saodat yo`li, Bilik bil saodat yo`lini bula. Yoki Tiling bekta tutg`il tishing sinmasun.

Shuningdek, adib asarda tazod, tashbeh, irsolul-masal, talmeh, istiora, tanosib singari o`nlab badiiy san`atlardan mohirlik bilan foydalangan. Tazod: Yaratti ug`onim tunung, kunduzung, O`tub bir-biriga yurur o`ng, so`nga. Tashbeh: Yilontek bu ochun yilon o`g`lag`u, Yo`moqqa yumshoq ichi bo`r og`u. Irs masal: Javo qildachingg`a yonut qil vafo Arimas necha yuvsa qon birga qon. Talmeh: Salobat ichinda Umartek juvon Saxovat, samoqat tutar Usmoniy. Tetiklikdan kenduv ayoztik o`zuq, Dod insof tutar chin Anushirvoniy. “Hibat ul-haqoyiq” ma`no va mazmun e`tibori bilan to`la ma`noda axlo qiy – ta`limiy asardir. Akademik Oybekning ta`rifiga ko`ra, “u islom dini, axloqini tashviq qilish uchun yozilgan”. Ammo tad q i q otchilarning “tamomila diniy va axlo q iy” asar, deya ba h olagan h ukmlarini h am t o` la-t o` kis ma` q ullab b o` lmaydi. Chunki, unda din bilan bir q atorda dunyo t o`g` risida, axlo q va ilm, tafakkur va inson umrining asl mo h iyati h a q ida q immatli fikrlar bayon etiladi. Asarning g` oyaviy-badiiy q uvvatini belgilaydigan va Adib A h madning mutafakkirlik iste`dodini k o` rsatadigan boblardan biri ilmdan ba h s yuritadigan bobdir. Uningcha, ilm nuri bilan saodat y o` li yorishadi. Bu y o` lga kirishni istagan odam, albatta, ilm egallashi zarur: Bilik birla bilinur saodat y o` li, Bilik bil saodat y o` lini bula.

Insoniyat farzandi ilm or q ali o` zini ja h olat, nodonlik, gumro h lik singari ofat va balolardan xalos etadi. Ikkinchidan, u h a q ni botildan far q lab, dunyo va h ayot sirlarini bilish imkoniyatiga erishadi. H ech bir e`tiroz y o`q ki, Adib A hmad ilm va uning fazilatlari haqida so`zlaganda, eng avvalo, din va shariat ilmini nazarda tutgan, ammo ilmni faqat din doirasida talqin etish ham haqiqatga tug`ri kelmaydi. Uning uchun odob, nafs tarbiyasi, komil inson martabasiga kutarilish ham ilm bilan aloqador edi. Ahmad Yugnakiyning ilm va ma`rifat tug`risidagi fikrlariga chuqurroq nazar tashlansa, bu buyuk mutafakkirning axloq va haqiqat ilmiga tayanib, fanning barcha tarmoqlarini o`rganishga da`vat qilganligi sir bo`lmay qoladi. Shuning uchun shoir ilm tushunchasini keng miqyosda qabul qilib, ham diniy, ham dunyoviy ilmlar xususida mushohada yuritganligini hisobga olish lozim. “ Biz erkak deb yurgan kishilarning ko`plari xotindir, xotin deganimiz zotlar orasida haqiqiy eranlar (avliyoulloh) esa bisyordir ” – degan ekan Ibn Arabiy. Shunga o`xshash gap Farididdin Attorning “Tazkirat ul-avliyo” asarida Robiya al- Adaviyya munosabati bilan ham aytilgan. Bunda hadisda zikr etilgan “Olloh sizning shakllaringiga emas, niyatlaringizga boqar”- degan fikrga asoslanilgan. e`tiborli tomoni shundaki, Ibn Arabiy va F. Attordan ancha oldin Ahmad Yugnakiy “Bilikli tishi er, johil er tishi” (bilimli xotin er kishidir, bilimsiz erkak–xotin kishidir) degan h ukmni bayon qilgan. N.S. Banarlining ta`kidlashicha, Adib A hmadning bilimli ayolini erkak bilan teng qo`yish yangi ijtimoiy nuqtai nazarning ifodasi bo`lib, Bu nuqtai nazarga ko`ra, ayol islomiyatning ilk asarlaridan boshlab eski turk qavmlari muhitida yuksak mavqiega ko`tarilganligidan dalolat beradi.

Ahmad Yugnakiy “Hibot ul–haqoyiq” asarini yaratar ekan, islom dininig kuchsizlanishini oldini olish, musulmonlik yuzani toat-ibodat emasligi, t o`g` rilik, halollik, bilimdonlik islomning bosh sharti ekanligini ta`sirli tarzda to`lqin qilish, odob va ilm, diniy hissiyot va tafakkur, saodat va ma`rifat bir biriga butunlay bog’liq ekanligini isbotlashga harakat qilgan. Bunga erishishning birinchi asosi va ma`rifiy zamini Qur`on karim hamda pay g` ambar h adislari h isoblanadi. Nazm va na sr da ma`noni kuchaytirib, ifoda ta`sirini kuchaytirish ma q sadida oyat va h adislarni qo` llash i q tibos san`ati deyilgan. I q tibos ikki xil b o` lgan: 1. I q tibosi tom. Bunda oyat yoki h adis t o` li q keltirilgan. 2. I q tibosi no q is. Bunda Q ur`on oyatlari va h adislardan ma`lum bir kalima yoki ibora olinib, asosiy ma q sadga xizmat q ildirilgan. Q adimgi turkiy adabiyotda foydalanilgan Q ur`on oyatlari va h adislarni h amma va q t h am ani q k o` rsatish q iyin. Masalan: Y o`q erdim, yaratting yana y o`q q ilib, Ikinch bor q ilursan mu q irman mun g a Mazmuni: Y o`q edim, yaratding, yana y o`q q ilib, q ayta vujudga keltirasan, bunga i q rorman. Q ur`oni karimning “Ba q ara” surasi 28-oyatidagi “ O` lik tanangizga jon bergan, keyin o` lim beradigan, s o` ngra yana tirilganidan keyin O` ziga q aytajagingiz – Ollo h ni q anday inkor q ilasiz-a” deya zikr etilgan kalimalarning turkiydagi she`riy tal q inidir. Q ur`onning “ Zumar ” surasidagi 9-oyatda “Biladigan zotlar bilan bilmaydigan kimsalar barobar b o` lurmi?” – degan ilo h iy savol bor. Bu gap A h mad Yugnakiy tomonidan “Biliklik biliksiz q achon teng b o` lur?” - degan tarzda aynan takrorlangan va bilimsizlikning Ollo h nazdida katta bir kulfatligiga ishorat q ilingan. “Yusuf” surasining etakchi mavzui, - deydi

f.f.d. H .Karomatov, - “as sabru jamilun-g o` zal sabr” iborasi. Sabr s o` zi Q ur`onda 70 marotaba uchraydi, h ech bir s o` z bu q adar k o` p ishlatilmagan. Aynan shu ibora o` zbek xal q ma q ollariga asos solgan va Yusuf Xos H ojib, A h mad Yugnakiy va A h mad Yassaviy ijodidan keng o` rin olgan”. Dar h a q i q at, Adib A h madning Balo kelsa sabr et farra hqa kutub, Kutub tur farrahqa balo-ranj yutup. O` char me h nat o` ti, kechar navbati, Q olur sabr idisi savobin tutub- Balo kelsa sevinchga y o` yib, sabr q il, Q iyinchilikni ichingda sa q lab, Shodlik kelishini kutib tur. Me h nat masha qq at o` ti s o` nar, S o` ng sabrli kishiga savobga erishish navbati yetadi, kabi chin sabrlikka chorlovchi fikrlarni Q ur`on oyatlari va pay g` ambarning “Sabrli bandalarga be h isob savob (ajr) ato etil g` usidir” mazmunidagi h adislarni inobatga olmay tal q in q ilish h a q i q atdan k o` z yumush b o` lur edi. H adislar mazmunini asar tarkibiga singdirish yoki ularni t o`g` ridan- t o`g`ri asarga kiritish borasida Adib Ahmad turkiy she`riyatda eng yaxshi natijalarga erisha olgan. Bir hadisda ta`riflanishicha, “ Birovni (kurashib) yiqitgan polvon emas, balki g`azablangan vaqtida jahlini yutgan odam polvondir” . “Hibat ul-haqoyiq” dagi mana bu fikrlar mazkur o`gitning uzviy davomiga o`xshaydi: Alinglansa tutnub g`azab inad o`ti, H alimli q suvin soch o` l o` tni o` chur.

Mazmuni: G` azab o` ti tutab, alangalanib yonsa, muloyimlik bilan shaf q at, mar h amat, h a q i q at suvini sochib, uni o` chir. Xullas, h adislar Adib A h madning dunyo q arashiga axlo q iy-diniy yoki falsafiy ji h atdan q anchalik ta`sir k o` rsatgan b o` lsa, uning adabiy shaxsiyati va ijodiyotiga h am ijobiy h issa qo` shgan. F.f.d. M.Imomnazarov “Hibat ul-haqoyiq”da “21-o`rinda payg`ambarimiz hadislari uchraydi”, - deydi. Xullas, Ahmad Yugnakiyning insonlarni ma`naviy yetuklikka chorlovchi serma`no ijodi, ya`ni “Hibat ul- haqoyiq” asari bugungi kun milliy o`zlikni anglash va barkamol avlodni tarbiyalashda mu h im vazifani bajarishga xizmat q ilishi bilan h am o` ta q immatlidir. Adabiyotlar: 1. N.Mallayev. “O`zbek adabiyoti tarixi”. T., 1976. 2. O`zbek adabiyoti tarixi. 5 tomlik. 1-tom. T., 1978. 3. G.Xo`janova. “Hibat ul-haqoyiq” haqiqatlari”. T., 2001. 4. “Ma`naviyat yulduzlari”. T., 2001.

5. www.ziyonet.uz

O'xshashlar

“Ahmad Yugnakiy va uning “Hibatul haqoyiq”

Yusuf Xos Hojibning Qutadg`u bilig va Ahmad Yugnakiyning hibatul haqoyiq dostonlari

«Mаhbub ul qulub» asari”

A Navоiy-tilShunоs. Uning «Muhоkamat-ul lug’atayn» asari haqida

Sharq adabiyotida masnaviylar va ularning vazn tarkibi