Tarbiyaviy tadbirlarda xalq rivoyatlaridan foydalanish - Pedagogika - Kurs ishlari

Tarbiyaviy tadbirlarda xalq rivoyatlaridan foydalanish

Yuklangan vaqt:

07.10.2022

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

379 KB

Ko'chirib olish

Tarbiyaviy tadbirlarda xalq rivoyatlaridan foydalanish Reja: Kirish Asosiy qism 1.Xalq rivoyatlari milliy qadriyat sifatida. 2.O’quvchilarini ma’naviy – axloqiy tarbiyalashda xalq rivoyatlarining tarbiyaviy ahamiyati. 3.Tarbiyaviy tadbirlarda rivoyatlarning pedagogik ahamiyati. (Mehridaryo ustozlar tadbiri misolida) Xulosa Adabiyotlar ro’yhati. 1

Kirish Insoniyat tarixida buyuk XXI asr sari qadam qo’ymoqda kurrai zaminimizning barcha o’lkalarda siyosatdonlar, jiqtisodchilar , ijtimoiy soha namoyondalari, nufuzli xalqaro tashkilotlar XX asrga yakuniy xulosalar chiqarmoqdalar. Ular tomonidan bu shonli 100 yillikda bosib o’tilgan tarixiy yo’l atroflicha taxlil etilib, unda nimalarga erishilgani, qaysi voqea , xodisalar asrimizning eng ulug’ , buyuk ishlari, qaysilari tufayli insoniyat azob uqubat chekdi , qaysi sarqitlarni o’tgan asrga qoldirib, qaysilarini XXI asrga olib o’tish mumkin, XX asrdan qolgan dolzarb muammolarni qay yo’sinda hal qilish mumkinligini sarhisob qilinmoqda. O’zbekiston hayotida XX asrda juda katta voqea ro’y berganini alohida ta’kidlash zarur. 1991-yilning 1-sentiyabrida Vatanimiz istiqlolga erishdi, xalqimizning asriy orzusi ro’yobga chiqdi. O’z taqdirimizni o’zimiz belgilash,boy ma’naviy qadriyatlarimizni tiklash, milliy boyliklarimizga egalik qilish, tinch iqtisodiy, ijtimoiy rivojlanish yo’liga o’tish imkoni tug’ildi. Erishilgan yutuqlar haqida jahonning eng nufuzli iqtisodchilari, siyosatchilari ko’pdan-ko’p ijobiy fikrlar aytilmoqdalar,yutuqlarimizni bir necha o’nyilliklarga hatto,asrlarga qiyoslashmoqdalar. Lekin o’zbek xalqi Prezident I.Karimov atrofiga jipislashgan holda o’z milliy istiqlolining mustahkamlash, bu go’zal diyorimizni yovuz niyatli g’animlardan sabot va matonat bilan himoya qilish, mamlakatimizni kelajagi buyuk davlatga aylantirishdan iborat ezgu niyatni diliga joylab, nurli kelajak sari dadil va sobitqadamlik bilan olg’a intilmoqda. Bular haqida yurtboshimiz I.A.Karimov 1999-yil 14-aprel kuni birinchi chaqiriq O’zbekiston Respublikasi Oliy Majlisning 14-sessiyasida “O’zbekiston XXI asrga intilmoqda” mavzusida qilgan ma’ruzasida quyidagilarni alohida ta’kidlagan edi. “Biz XXI asr bo’sag’asida turibmiz, biz yangi buyuk ishlar oldida turibmiz. Siz bilan bizning vazifamiz davr oldimizga qo’yayotgan talablarga munosib javob qaytarishdir. Ictiqbolimizning aniq va ravshan tasavvur etib xalqimizga t i nch va 2

farovon turmushni ta’minlashdir , jahon maydonida o’zimizga munosib o’rin egalashdir”. Respublikamizda amalga oshirilayotgan ulkan bunyotkorlik ishlari , islohatlar, mamlakatimiz iqtisodiy qudrati oshib borishi natijasida jamiyat ijtimoiy sohasining markaziy bo’g’ini hisoblanadi xalq ta’limida ham tub islohatlar ro’y bermoqda. U yangilanmoqda , yoshlar ta’lim-tarbiyasining takomilashtirish , ularning mazmuni , uzluksizligini ta’minlab beradigan yangi xujjatlar pedagogika texnalogiyalar , amaliyot uslublari bilan boyib bormoqda. O’tmish davriga xos iqtisodiy murakabliklarga qaramay, ta’limning mo d diy negizi mustahkamlanib bormoqda. Respublika Prezdenti va h ukumatining ta’limni rivojlantirish , yosh avlodga jahon andozalariga mos bilim , iqtidor va ko’nikmalar berish , ularni ona-vatanga , milliy i st iqlol g’oyalariga sadoqat ruxida tarbiyalash borasida ko’rsatilgan doimiy g’amxo’rlik tufayli ta’lim-tarbiya ishlarining bugungi qiyofasi tubdan o’zgardi. S h u o’rinda e’tirof etish kera k ki, mamlakat iqtisodiyotida, shu jumladan, ta’lim tizimida amalga oshiriladigan islohatlar o’z-o’zidan bo’lmayapti. Ular katta kuch, mablag’, mehnat evaziga amalga oshirilmoqda. Ayrimlar ”Mana respublikada”, ”Ta’lim to’g’risida”gi qonun, “Kadrlar tayyorlash milliy dasturi” qabul qilindi, “Endi yoshlar o’zini bilimga uradi” deb yengil-elpi xulosa chiqardilar. Bu noto’g’ri albatta. Mamlakatimiz i s tiqlolining eng daslabki kunlaridanoq, buyuk ma’naviyatimiz va qadriyatlarimizni , xalqimiz yaratgan og’zaki yodlarni tiklash va yanada yuksaltirish, milliy ta’lim-tarbiya tizimini shakllantirish, zaminini mustahkamlash, uni davr talablari bilan uyg’unlashtirish asosida jahon andozalari va ko’nikmalari darajasiga olib chiqish maqsadlariga favqulotda katta ahamiyat berildi. Ma’lumki har qanday millatning yangilanishi yoshlar tarbiyasidan boshlanadi. Yoshlar esa bugungi kunda oilada va asosan ta’li m -tarbiya munossabatlarida shaki l lantiriladi. Ta’lim vositalari o’quvchilarning ruhiy, 3

jismoniy, genetik va mintaqaviy o’ziga xosliklarini to’liq hisobga olgandigana yuqori samaradorlikka erishish mumkin. Respublika Prezidentining tasha b busi bilan o’sib kelayotgan yosh avlodni jismoniy sog’lom , ma’naviy jihatdan barkamol qilib tarbiyalash, iste’dodini aniqlash va rag’batlantirish maqsadida “Mahalla” , “Kamolot” , “Sog’lom avlo d uchun” , “Nuroniy” , “Ulug’bek” , “Umid” jamg’armalari tashkil etildi va ular ta’lim muassalari bilan hamkorlikda samarali faoliyat ko’rsatmoqdalar. Respublika iqtisodiyoti uchun har bir so’m o’ta zarur bo’lib turgan sharoitda yosh avlodning kelajagiga astoydil ishongan, uning insoniy kamolatini ta’minlashga intiluvchi, farzandlarimizga o’zgalar havas qiladigan darajadagi ozod va obod Vatan qoldirishni maqsad va shior qilib olgan. Ta’lim-tarbiya berish jarayonida xalq og’zaki ijodidan foydalanish ham juda samarali o’rin egallaydi. Xalq poetik ijodini o’rganish, ayniqsa ijtimoiy fanlar yuzasidan olib boriladigan ilmiy – tadqiqotlar uchun bebaho qiymatga ega. C h unki “Xalq og’zaki ijodini bilmaguncha mehnatkash xalqning xaqiqiy tarixini bilish mumkin emas”. S h unday ekan, xalq og’zaki ijodini o’rganish boshqa ijtimoiy fanlar kabi pedagogika tarixini o’rganish uchun ham g’oyat muhim ahamiyatga ega. C h unki “Xalq pedagogikasi asta-sekin xalq ommasi ichida tarkib topa boradi va xalq ijodining topishmoq, matal, maqol, ertak, doston va qo’shiq kabi yodgorliklarida aks e t tiriladi”. Xalq ommasining turmush faoliyat jaroyonida to’plangan tarbiya borasidagi tajriba va bilimlar yig’indisi xalq pedagogikasining mazmuni ifodalaydi. Ya’ni xalq pedagogikasi – mehnatkash xalq va xalq donishmandlarining z amon yoshlarini kutilgan maqsadga muvofiq kishilar qilib yetishtiradigan tarbiyaning maqsad va vazifalariga bo’lgan qarashlari hamda xalq ommasi tomonidan ta’lim- tarbiya ishlarini amalga oshir i sh bobida qo’llanib kelingan usul vosita , ko’nikma va malakalar birligi ifodalovchi tajribalar asosida to’plangan bilim va ma’lumotlar yig’indisidir. 4

Boshqacha qilib aytganda, xalq pedagogikasi xalq ommasining og’zaki tarzda yaratgan avl o ddan avlodga o’tib kelayotgan tarbiya haqidagi ma’lumotlar – pedagogik ijodlari yig’indisidir. Biroq bu pedagogik ijodlar yig’indisi pedagogika fani ilmiy pedagogika bo’la olmayd i . U pedagogika fa ni ning predmeti , muhim tekshirish obe’ktidir. Badiy adabiyotda bo’lganidek , fol’klor asarlari ham tuzilishi va g’oyaviy- badiiy hususiyatlariga ko’ra , o’zaro o’xshash hamda farqli tomonlarga ega bo’lib, mua y yan guruxlarni tashkil etadi. O’zbek fol’klori asarlari, avvalo ikki katta guruhga bo’linadi : 1.Urf – odat va marosimlar bilan bog’liq asarlar. 2.Turli urf – odat va marosimlar bilan bog’liq bo’lmagan janrlari. Birinchi guruhga: a)mehnat qo’shiqlari;b)mavsum qo’shiqlari; v)marosim qo’shiqlari; g) olqish, afsun va qarg’ishlar; d)aytimlar kiradi. Ikkinchi guruhga: epik , lirik, dramatik va kichik janrlarni o’z ichiga oladi. Har bir janr o’z navbatida yana ichki turlarga bo’linadi. S h u nuqtai nazardan o’zbek fol ’ klorlari va uning janrlariga yaxlit qarar ekanmiz, unda butun bir xalqning taqdiri, shu xalq ga mansub Vatanning go’zalliklari tasvirlanganligiga, tinchlik va farovonlik uchun kurash, Vatan tuprog’ini ko’z qorachig’idek asrash g’oyalari, bu yo’lda mardlik ko’rsatgan qahramonlar kuylanganligiga qanoat hosil qilamiz. Rivoyat hayotiy foqelarni badiiy uydirmalar vositasida hikoya qiluvchi realistik xarakerdagi og’zaki ijod turlaridan bo’lib, g’oyaviy – tematik jihatdan rang- barangdir. Rivoyatlar tarixiy voqealar va ayrim shaxslar bilan bog’liq bo’lgan hodisalarni, ijtimoiy hayot va turmush, geografik joylar – sahro, ko’l, cho’l, dengiz, shaxar, qishloq, saroy va boshqalarning barpo bo’lishi hamda vayron qilinishi haqida hikoya qilishi mumkin. Fol’klorning “rivoyat” janri fol’klorshunos M.Afzalov, B.Karimov M.Alaviya, X.Zaripov, Z.Mirtursunov, G’.Jahongirov, B.Sarimsoqov va boshqa fol’klorshunos olimlarimiz tomonidan keng talqin qilingan, monogrofiyalar, doktorlik dissertasiyalar tadqiq etilgan. 5

Yuqorida tadqiq etilgan tadqiqotlarni o’rganish jarayonidan kelib chiqqan holda biz kurs ishimizning mavzusini “Tarbiyaviy tadbirlarda xalq rivoyatlaridan foydalanish “ deb nomladik. Kurs ishining obekti : Tarbiyaviy tadbirlarda xalq rivoyatlaridan foydalanish jarayonini. Kurs ish i ning predmeti : Tarbiyaviy tadbirlarda xalq rivoyatlaridan foydalanish shakl, metod va vositalari. Kurs ish i ning maqsadi: Boshlang’ich ta’lim tarbiya jarayonida tarbiyaviy tadbirlarda xalq rivoyatlaridan foydalanish imkoniyatlarini aniqlash. Kurs ish i ning vazifasi: 1.O’quvchi shaxsini rivojlantirishda- xalq rivoyatlaridan foydalanishning pedagogik ahamiyatini nazariy jihatdan o’rganish. 2.Tarbiyaviy tadbirlarda xalq rivoyatlaridan foydalanishning pedagogik axamiyatini aniqlash. 3. xalq rivoyatlaridan foydalanib “Mehridaryo ustozlar” tarbiyaviy tadbirini tashkil etish Kurs ishning tuzilishi. Kirish, Asosiy qism 3 bo’lim, xulosa va foydalangan adabiyotlardan iborat. 6

Asosiy qism 1. Xalq rivoyatlari milliy qadriyat sifatida. Tarbiya kishilik jamiyati paydo bo’lishi bilan boshlandi va rivojlanib bordi. Bola tug’ilishi bilanoq ota-onaning parvarishi orqali atrof-muhit bilan tanishadi. Turmush faoliyati boshlanishi b ilan ishlab chiqarish tajriba va malakalarini o’zlashtiradi, shu jarayonda unda aqliy va jismoniy kamolot, madaniyat, axloq va estetik qarashlar shakllanadi. O’zbek xalqining yosh avlodni hayotga tayyorlashda ko’p asrlar davomida qo’llangan usul va vositalari, tadbir shakllari, o’ziga xos urf-odati va an’analari, tarbiya haqidagi g’oyalari va hayotiy tajribasi xalq pedagogikasida mujassamlashgandir. Xalq pedagogikasiga xos xususiyatlar insonparvarlik, mehnatsevarlik, do’stlik, o’zaro hamdardlik, ochiq ko’ngillilik, do’stlik, o’zaro hamdardlik, ochiq ko’ngillilik, saxovatlilik, poklik, to’g’ri so’zlik, haqiqatgo’ylik, yaxshi qo’shnichilik, tinchliksevarlik, vatanparvarlik, baynalmilallik kabi fazilatlardan iborat bo’lib, bu fazilatlar tarixiy, ijtimoiy sharoitlar bilan belgilanadi va umumbashariy xususiyat kasb etadi. Xalq pedagogikasidagi ilg’or g’oyalar – yosh avlodni aqliy va jismoniy jihatdan yetuk, ma’rifatli, bilim va hunarlarni egallagan, odob-axloq qoidalarini o’zida mujassamlashtirgan, go’zal didli va zavqli qilib yetishtirishdir. Xalq pedagogikasi urf-odat, an’ana va qadriyatlari bir avloddan kelgusi avlodga og’zaki tarzda o’tadi, so’ngra og’zaki ijod va yozma adabiyotlar vositasida ommalashadi. S h u sababli ham, xalq og’zaki ijodi va yozma adabiyotlar asrlar davomida o’zbek pedagogikasining yagona tarbiya vositasi bo’lib kelmoqda. O’zbek xalqining og’zaki ijodi xilma-xil mavzu va janrlardagi asarlarga – maqol, top i shmoq,ertak, latifa, qo’shiq, lapar, askiya va dostonlarga boy. Bular o’zbek xalq pedagogikasining asosini tashkil etadi. C h unki ular o’z muxtasarligi, qiziqarligi, rovonliligi, ohangdorligi, pandnomaligi (didaktikligi), g’oyaviyligi bilan g’oyatda muhim tarbiyaviy ahamiyatga ega. Asrlar davomida yaratib kelingan xalq og’zaki ijodi namunalarida har bir jamiyatda yashagan xalq ruhi: 7

do’stlik, birodorlik, mardlik vatan va xalqqa sodiqlik g’oyalari ifodalangan, ulug’langan: Ota-onaning o’zaro ahilligi, ular Bilan farzandning o’zaro mehr muhabbati, qadr-qimmati, eng yaxshi insoniy fazilatlar tarannum qilingan. Ma’lumki, har bir xalq pedagogikasi boshqa xalqlar pedagogikasi bilan bog’liq holda yaratilgan. SHu sababli ham ularning ijtimoiy siyosiy va madaniy hayotlari, tarixiy taqdirlari ifodalangan urf-odatlarida, an’analarida o’xshashlik mavjud. Bu o’xshashlik ularning mexnat va nafosat tarbiyasida aqliy va axloqiy tarbiya usullarida yorqin ko’rinadi. O’rta Osiyo xalqlari tarixiy etnogirafik jihatdan yaqin aloqada bo’lganlar. Etnografik pedagogika ilmiy pedagogikaning uzviy qism sifatida bir xalqning ma’naviy madaniyati, urf-odatlari, an’analariga xos xususiyatlarining majmuidir. U o’z vazifasiga ko’ra har bir xalqning bola tarbiyasi haqidagi fikri va tajribalarini o’rganadi. Ilk ibtidoiy jamiyatda urf-odatlar kishilarning mehnati zaminida vujudga kelgan va jamiyat rivojiga, kishilar ongining o’sishiga katta ta’sir ko’rsatgan. Kishilar o’z mehnatlari, hatti-harakatlarini urf-odat va an’analar orqali davom ettirganlar. Bu holat ularning mehnat malakalarining o’sishiga jiddiy ta’sir etgan, ularda kuchli his hayajon uyg’otgan. Har bir kishi urf-odatlar orqali jamoa bilan uzviy bog’langan, jamoaning ijtimoiy vazifalarini, axloqiy qonun-qoidalarini orzularini o’rgangan, anglagan. S h u bois urf- odat va an’ana har bir inson hissiyotiga, hatti- harakatiga kuchli ta’sir qiluvchi hodisa bo’lgan. Urf-odat va an’ana insonda xilma-xil kechinmalar va kayfiyatlar uyg’otar ekan, odamning o’z-o’zini va ijtimoiy burchini anglashiga, shaxs sifatida shakllanishiga ham ijobiy ta’sir qiladi. Urf-odat kishilarning ishlab chiqarishd a n tashqarida ko’rsatgan faoliyatini o’z ichiga oladi. S h unga ko’ra, u ijtimoiy munosabatlar yig’indisi hisoblanadi. An’ana kishilarning mustahkam qaror topgan urf-odatlari, didlari, xulq-atvor va ijtimoiy munosabat qoidalari yig’indisidir. Marosim esa an’ananing ta’sirchan, amaliy va tantanali qismi, an’anaviy tus olgan harakatlar yig’indisidir. U jamoa, oila, shaxs hayotidagi muhim voqealarga bag’ishlab o’tkaziladi. Masalan, 8

avloddan avlodga meros sifatida o’tib kelayotgan, zamon talabi asosida saqlanib, yangicha mazmun kasb etib kelayotgan marosimlar bayramlar deb ataladi. O’zbek xalqi ko’p asrlik tarixiy taraqqiyotida milliy xususiyati, yashash joyiga ko’ra, urf-odatlari va an’analari, dunyoqarashi, ruhiyati va orzulari mujassamlashtirilgan iqtisodiy va ma’naviy madaniyatini yaratdi. U yaratgan maddaniy boyliklar, yodgorliklar yoshlar tarbiyasida muhim vosita bo’lib xizmat kildi. C h unonchi, Ismoil al-Buxoriy, Al-Xorazmiy, Abu Nasr F arobiy , Abu Ali ibn Sino, Rudakiy, Firdavsiy, Abu Rayxon al-Beruniy , Yusuf Xos Hojib, Ahmad Yugnakiy, Sa’diy, S h eroziy, Ahmad Yassaviy, Nizomiy Ganjaviy, Fariddin Attor, Abdurahmon Jomiy, Alisher Navoiy va boshqa allomalar o’z asarlarida axloq, odob, nafosat, mehnatsevarlik, vatanparvarlik, xalqparvarlik g’oyalarini bayon etishda xalq pedagogikasidan samarali foydalanadilar. Urf-odat, an’ana va marosimlarning milliyligi baynalmilalchilik b ilan uzviy bog’liqdir. Har bir xalqning madaniy an’analari o’z milliyligini saqlagan holda boshqa an’analar bilan aloqada bo’ladi. Har bir xalq o’z tarixi davomida xalqlardan u yoki bu an’analarni o’zlashtiradi. Masalan, o’zbek xalqi b ilan tojik, turkman, qozoq xalqlarining o’yini, qo’shig’i, musiqasi, libosi, to’y marosimlari, mehmon kutishi va kuzatishi kabi urf-odatlarida o’xshashlik borki, bu o’zaro yaqinlik, totuvlik va hamkorlik natijasidir. Ammo bundan qat’i y nazar, o’zbek xalqining milliy pedagogik madaniyatida o’ziga xos xususiyatlar, o’ziga xos turmush tarzi, qadriyatlar mavjud, albatta. Ularni o’rganish orqali o’quvchilar milliy madaniy fazilatlar-tavoze, sadoqat, marhamat, shafqat, ha1, muruvvat, vafo ko’rkam xulqli, odamlarda mujassamlanishi, vafo ko’rkam xulqli odamlarda mujassamlanishi, hirs, baxillik, takabburlik, adovat, ig’vo, hasad, munofiqlik, xiyonat, chaqimchilik kabi yaramas xislatlar esa yovuz xulqli kishilarda bo’lishini bilib oladilar. Jamiyat hayotida ishlab chiqarishning rivojlanishi natijasida turli xildagi xo’jaliklar shakllana boshladi, odamlarda turmushga munosabat o’zgardi. Toshkent, Buxoro, Surxandaryodan topilgan arxeologik ashyolardan va qoyatoshlardagi rasmlarga qarab o’sha o’lkalarning xalqlari o’z fikr va 9

maqsadini shu naqshlar orqali ifodalangan. Sug’oriladigan yerlarda dehqonchilik, chorvachilikning taraqqiy etib borishi, ayrim jamoa, urug’, oila xo’jaligida qo’shimcha ishchi kuchiga muhtojlik sezilishi oqibatida yuzaga kelgan qulchilik jamiyatida quldorlik xususiyatini ifodalovchi madaniyat, turli din va aqidalar paydo bo’ldi. O’rta Osiyoda yashab ijod etgan ulug’ mutafakkir shoir, olimlar Hadisdagi ko’pgina aqida, pand-nasihatlarni o’z asarlarida badiiy ifodaladilar. Buni biz Ibn Sino, Ahmad Yassaviy, Rag’buziy, Nizomiy Ganjaviy, Alisher Navoiy, Yusuf Xos Xojib, Al-Xorazmiy kabi allomalar ijodida ravshan ko’ramiz. Amir Temur va uning hukmdorlik qilgan 14-15 asrlarda mamlakatning iqtisodiy, ijtimoiy hayotida qayta tiklanish va rivojlanish boshlanishi b ilan ilm-fan, me’morchilik, tasviriy san’at, noqqoshlik, musiqa sohasida, badiiy adabiyotida juda katta yutuqlarga erishildi, xalq og’zaki ijodi rivojlandi. Bu davrda ilohiyat, tibbiy va tarix hamda adabiyot fanlari sohasida Mirzo Ulug’bek, Qozizoda Rumiy, G’iyosiddin Jamshid, Ali Qushchi, Sultonali Xo’jandiy, Yusuf Tabib, SHarafiddin Ali Yazdiy, Hofizi Abro’, Abdurazzoq Samarqandiy, Xondamir, Alisher Navoiy, Abdurahmon Jomiy, Davlatshoh Samarqandiy, Zahriddin Muhammad Bobur tilshunoslikda Fazlulloh Abulayz kabi buyuk olim, adiblar kamol topdi. Temuriylar davrida bunyod etilgan “Bibixonim” jomiy masjidi “Go’ri Amir” maqbarasi, “S h ohizinda” binolari, “Bog’i maydon” bog’i, Buxoro, Samarqand, Xiva, G’ijduvonda qurilgan madrasalar temuriylar davrida yaratilgan o’lmas obida, yodgorliklardir. Xalq pedagogikasi rivoyatlarda ma’naviy -axloqiy tarbiya aloxida o’rinni egallaydi. Har bir xalq elat, jumladan, o’zbek xalqi o’ziga xos axloq qonun - qoidalarini yaratadi. Insoniylik mezoni axloq qonun-qoidalarini yaratadi. Insoniylik mezoni axloq qonuniyatining asosi bo’lib qoldi. “Olim bo’lish oson, odam bo’lish qiyin ” maqolida ham o’zbek xalqining insoniylikka bo’lgan talabi yorqin ifodalangan. Xalq tasavvurida olim bo’lishga nisbatan, haqiqiy odam bo’lish mushkuldir. S h u sababli ham yosh avlodni go’zal axloqli qilib 10

tarbiyalashda insoniylik mezoni tarbiyaning asosini tashkil etadi degan g’oya qadimdan boshlab hozirgacha davom etib kelmoqda. Insoniylik mezoni insonning eng yaxshi axloqiy xususiyatlarini, ya’ni odamlar Bilan o’zaro yaxshi munosabatda bo’lishni, o’zaro do’stlikni (“kuchli bo’lay desang do’st ortir”), ota-onaga sadoqatlikni (“ota oldidan o’tma, odob oldidan ketma”), vatanga va elga sodiqlik kabi ijobiy fazilatlarni o’z ichiga oladi. Xalqimiz yoshlikdanoq bolalarning shunday go’zal fazilatlarini egallab olishlariga ahamiyat berib keldi. Yaratgan maqolalarida o’z vataniga, tug’ilib o’sgan joyiga cheksiz muhabbat va iftixor tuyg’ularini yosh avlodga singdirishni vazifa qilib qo’yar ekan, o’z vatanida yashashni haqiqiy baxt deb bildi, vatanni ona timsolida tasavvur etdi. (“Ona yurting omon bo’lsa rangu-ro’ying somon bo’lmas”, “Ona yurting – oltin beshiging”, “Ona yerning tuprog’i, ona sutidan aziz”). Aqliy tarbiya insonning sharafli, g’ayratli, irodali bo’lishiga muhim rol o’ynaydi. Uning samarali bo’lishi ko’p jihatdan oila va ustozlarning tarbiyasiga bog’liqdir. S h u ma’noda bolalarning aqliy tarbiyasida asosiy ustoz oila, ota-ona, keksalar bo’ladilar. Ular jamiyatda , turmushda yuz bergan hodisalar natijasi bo’lgan ko’p yillik hayotiy tajribalarini yosh avlodga tavsiya etadilar. Bolalar ulardan olgan, o’rgangan bilim va malakalarini oila va qishloq xo’jalik ishlarida, bog’-rog’lar yaratishda, sabzavotchilikda, chorvachilikda, hunarmandchilikda ishtirok etish jarayonida qo’llaydilar. S h u nuqtai nazardan o’zbek fol ’ klorlari va uning janrlariga yaxlit qar o r ekanmiz, unda butun bir xalqning taqdiri, shu xalq ga mansub Vatanning go’zalliklari tasvirlanganligiga, tinchlik va farovonlik uchun kurash, Vatan tuprog’ini ko’z qorachig’idek asrash g’oyalari, bu yo’lda mardlik ko’rsatgan qahramonlar kuylanganligiga qanoat hosil qilamiz. Rivoyat hayotiy voqelarni badiiy uydirmalar vositasida hikoya qiluvchi realistik xarakerdagi og’zaki ijod turlaridan bo’lib, g’oyaviy – tematik jihatdan rang- barangdir. Rivoyatlar tarixiy voqealar va ayrim shaxslar bilan bog’liq bo’lgan hodisalarni, ijtimoiy hayot va turmush, geografik joylar – sahro, ko’l, 11

cho’l, dengiz, shaxar, qishloq, s a roy va boshqalarning barpo bo’lishi hamda vayron qilinishi haqida hikoya qilishi mumkin. Rivoyatlarda lutf va nazokat, aql va tadbir, ishq va vafo, yaxshilik va odamiylik kabi ilg’or g’oyalar jamiyatda uchragan zulm va zo’rlik, haqsizlik va adovat singari illatlarga qarshi qo’yiladi. Rivoyatlarni ikki turkumga bo’lish mumkin. Biri muayyan voqea va tarixiy shaxslar bilan bog’liq bo’lgan rivoyatlar, ikkinchisi toponimik rivoyatlar. Tarixiy rivoyatlar biror shaxs faoliyati va xalq qaxramonlari bilan bog’liq bo’lgan hodislarni hikoya qiladi, axloq va odobning ideal normalarini tashviq etib, muayyan xodisalar haqida ma’lumot beradi. Alisher Navoiy, Ulug’bek, Ibn Sino, Beruniy, Mashrab kabi olim va shoirlar Amir Temur, Sulton Mahmud singari tarixiy shaxslar haqida yaratilgan rivoyatlar shular jumlasidandir. Rivoyatlar ixcham, puxta syujetli, ikki- uch epizoddan tashkil topgan bo’ladi. Ammo o’zgarmas, qat’iy kompozitsiyaga ega emas. Hikoya qilingan voqealar go’yo tugullanmagandek, davomi bordek seziladi. S h uning uchun ham rivoyat katta asardan uzib olingan bir lavha singari tuyuladi. Rivoyatlarni u yoki bu tarixiy shaxs yoki tarixiy xodisalar guvohi bo’lganlarning, ko’rgan- bilganlarning esdaliklari asosida yuzaga kelgan deyish mumkin. Bunday xodisa rivoyat janrining o’ziga xos xususiyatini belgilaydi. Ba’zi r i voyatlarda faktik voqealardan asar ham qolmay, faqat shaxs nomi yoki uning biror belgisigina saqlanib qolishi ham mumkin. Ba’zan esa tarixiy shaxs sayyor syujet qolipida hikoya qilinadi. Bunday holda hayotiy uydirmalar yoki sayyor syujetlar yetakchi o’rinni egallaydi. «Vafo xazratlari va farzand tarbiyasi» degan rivoyat kichik yoshdagi maktab o’quvchilarini ma’naviy – axloqiy kamol toptirishda katta ahamiyat kasb etadi. Qarang: bola tarbiyasi halol, poklikni talab qilar ekan. Kimki farzandim kelajakda to’g’ri, xalol, sog’lom fikrli, aql - zakovatli bo’lsin, desa eng avvalo o’zi shu darajada bo’lishi kerak ekan. Rivoyatda el - yurt o’rtasida juda katta obro’ - e’tiborli odamning bolasi o’zboshimcha, beodob, dilozor bo’lib kamol topadi. 12

Buning asosiy sababi onaning noo’rin xatti - xarakati ekan. H adislardagi «ha l о l h am aniq, xarom h am aniq»da jon bor ekan, bolalarim. -o’z zamonasida, - deya rivoyatini boshladi Enaxon kampir, - katta shuxrat qozongan Vafo hazratlari odamlaridan tortib to eng oddiy odamlargacha mexribon edi. Bir kun saqo (suv sotuvchi) kelib Vafo hazratlarining xuzurida tiz cho’kib o’tirdi. Suv sotuvchining maxzun va g’amgin ko’rinishidan bir dardi borligi bilinib turardi. Vafo hazratlari saqodan so’radi: -Bolam, biror g’am, darding bormi? -Yo’q afandim, qanday aytaman, - deb javob berdi suv sotuvchi. -Bolam, gapiraver, uyalma, dardingni ayt, - dedi Vafo hazratlari. - H azrat, sizning farzandingiz mening meshlarimni teshdi. Bugun oltinchi meshni juvoldiz (bigiz) bilan teshdi. Bilasiz, faqir odamman, nima qilishni bilmay qoldim, - dedi saqo. -Xafa bo’lma, bolam! Men bir chorasini topaman. H ozircha mana bu pulga mesh sotib ol. Men ushbu xunuk ishning sababini bilay, - dedi Vafo hazrat. Suvchi battar siqilib, bo’ynini egib chiqib ketdi. Vafo hazratlari muloxaza qilib, o’ylab o’yga yetmadi, nega farzandi bunday ish qilib qo’ydi? So’ng xotinini chaqirdi, va: -Xonim, kel, bir muloxaza bor. Bizning o’g’lonimiz suv sotuvchining meshlarini bigiz bilan teshibdi. Bu xunuk ish nega sodir bo’ldi? – dedi. -Sen olib kelasan, biz yeymiz. H arom narsa olib kelinsa, sen olib kelasan, barcha gunox, ayb sendadir, - deb javob berdi xonim. Vafo hazratlari xotinining fe’lini bilgani uchun: «Men o’ylab topa olmadim, xatoimni bilmadim. Mayli, sen xozir bor - da, yaxshilab o’ylab ko’r. Bu ayb yo menda, yo senda», dedi. Xonim Vafo hazratlari xuzuridan chiqib ketdi, birozdan so’ng qaytib keldi, va: - H azrat! Meni esimga tushdi, - dedi xayajonlanib. – Men o’g’limizga xomila ekanimda falonchi xonimlarnikiga mexmonga borgan edim. O ’shanda ularning uyida bir anorni ko’rdim. Katta yoshdagi, qariya onalardan «agar xomilador ayolni 13

ko’ngli bir narsani tusasa va agar uni t a tib ko’rmasa, tug’iladigan bolasi bir ojizlik ila tug’iladi» deb eshitgandim. Mezbondan so’rashga tortindim, ayb xisobladim. Bolamning biror a’zosiga putur yetmasin, deb qo’rqib, uy egasi xonimdan bir piyola suv so’radim. U suvga chiqib ketganida, yoqamdagi to’g’nog’ichni olib xontaxta ustidagi anorga ignasini tiqib yaladim, - dedi. -Ofarin, xonim! Mana xozir sening xatoing ma’lum bo’ldi. Tez borib ul xonimdan uzr so’ra, - dedi Vafo hazratlari. -Voy, afandim, ayb bo’lmaydimi, - e’tiroz bildirdi xonim. -Unga nima deyman. S h u arzimas ishdan nima bo’lardi? -Yo’q, xonim! Ul xonimdan borib xalollik tila! Allo h ning oldida birovning xaqini katta - kichigi bo’lmaydi. Bilasanmi, nima bo’ldi? Bizning farzandimiz xozir olti yoshda. O ’sha voqeadan so’ng 6-7 yil o’tgach, sening to’g’nog’iching o’g’ling qo’lida bigiz bo’ldi. U anor esa suv sotuvchining meshi bo’ldi. Sen qilgan xunuk ish davom etmoqda, - deb uqtirdi Vafo hazratlari xotiniga. Xulosa qilib aytganda rivoyatlar xalq tarixi, uning estetik qarashlarini o’rganishda zarur bo’lgan o g’zaki ijod namunalari hisoblanadi . 2.O’quvchilarini ma’naviy –axloqiy tarbiyalashda xalq rivoyatlarining tarbiyaviy ahamiyati. Ma’lumki, musulmon olamida yaxshi odamlar xayoti davomida k o’ proq savob ishlar qilsam , degan uy orzular bilan yashagan. Bu orzularini birovga yaxshilik qilish , ariq qazish, suv chiqarish, y o’ l qurish, nixol ekish y o’ llari bilan amalga oshirgan. Bu ishlarning savobi katta ekanligi odamlarning qon-qoniga singib ketgan, odat bo’lgan. O’tm i shda otalar bola yoshlikdan me h natga o’rgatilmasa katta bo’lganida uning mustaqil hayot kechira olmasligini, dangasa va ishyoqmas bo’lib qolishini yaxshi bilganlar. Ular bolalarini yoshlikdan turli ishlarga jalb qilishda me h natning faqat moddiy ji h atini emas, balki tarbiyaviy a h amiyatini xam xisobga olganlar. Ota-onalar jinsiy xususiyatiga qarab bolalarga topshiriq berishni me h nat tarbiyasida asosiy qoida deb bilganlar: qizlar uy ishlarini boshqarishga-kiyim 14

bichish va tikish, ovqat pishirish, uyni ozoda tutish, uy h ayvonlariga qarash va sog’ish, k ir yuvish, mexmon kelganda dasturxon yozish kabi ishlarga o’ rgatilgan; O’ g’il bolalar r o’ zg’ordagi og’ir ishlarni bajarishgan – o’ tin yorish,mollarga yem- xashak solish b ilan shug’ullanga n lar, q o’ y xaydashda yer chopishda otalariga k o’ maklashganlar. Ishga o’ rganish va o’ rgatishda diqqat qilinadigan yana bir narsa- xar ishni o’ z vaqtida bajarishdir. Ishga odatlanish qancha muxim b o’ lsa, ishni o’ z vaqtida bajarishdir . H ar ishni o’ z v a qtida ishlamay kechiktirish , k o’ p ishlarning yig’ilib yuzaki sifatsiz ishlanishiga yoki butunlay qolib ketish i ga sabab b o’ ladi. S h uning uchun h ar bir ishni o’ z vaqtida g’ayrat va matonat bilan bajarish lozimdir. Me h nat tarbiyasida bolalarda mustaqillik qobiliyatini rivojlantirishga kattalarning raxbarlik qiluvchi zaruriy qoida deb h isoblaydi . Bunda raxbarlik qiluvchi kishilarning uzlari me h nat qoidalariga amal qiladilar va tarbiya usullarini egallab, bolalarga vazifalarini t o’ g’ri taqsimlab uning bajarilishini nazorat qiladilar Xalq pedagogikasida bolalarni uz-uziga xizmat qilishga urgatilgan. Katta yoshdagi o’ g’il va qizlar ota-onalari b o’ lmagan paytda uyda bajarish lozim b o’ lgan barcha ishlarni mustaqil ado etganlar. O’tmishda me h nat tarbiyasida turli usul va vositalarni qo’llash orqali bolalar me h natga ruxan va amaliy jixatdan tayyorlangan. Bolalarni a maliy mashg’ulotga tayyorlashda ishontirish, qiziqtirish va bola faoliyatini baxolash usullari q o’ llangan. Xalq bu ishlarni amalga oshirishda vosita sifatida uyin va marosimlardan og’zaki ijodning me h nat mavzuidagi asarlaridan moxirona foydalangan badiy s o’ z vositasi sifatida bolalar ruxiyatiga ta’sir ko’rsatgan. Ularning bu tadbirlari bolalarning axloqiy va ruxiy jixatdan me h natga tayyorlanishida mu h im axamiyatga ega bo’ldi. Bolalarda mexnat qilish zarurligiga ishonch xosil qilishda ularni mexnatga ruxan tayyorlashda bobolar maqol , topishmoq va ertaklar bilan bir qatorda, da’vat qilish, undash, nasixat qilish, maslaxat berish, amalda kursatish usullarini xam qullaganlar. Ota-bobolar bu usullar Bilan bolalarda inson xayotida mexnatning urni, axamiyati xaqida tushuncha xosil qilganlar. 15

O’tmshda yaxshi va namunali ishlari uchun bolalarni rag’batlantirish usuli xam mexnat tarbiyasida yaxshi natija bergan. Bu usul, namunali ishlar qilgan bollarga nisbatan qullangan: “barakalla “Juda zo’r raxmat” “Umrigdan baraka top” so’zlari bilan bolaning ko’ngli ko’tarilgan, kulib-erkalab boshi silangan. Mexnat tarbiyasida ota-bobolar qullagan ibratli usullar ularning boy tajribasi xozirgi davrda xam maktablarda qo’llanib, ijodiy ri v ojlantirmoqda. C h unki me h nat – insoniyat xayotining, uning o’sib, kamol topishi va nafosatli bo’lishi, moddiy va ma’naviy boyligining asosiy manbaidir. Inson mehnatining asosiy xususiyatlaridan biri, uning fikr yuritish, ijod qilishga moyil va qodirligidir. Inson buyum – narsa yaratar ekan, u avvalam bor o’zining moddiy va ma’naviy extiyojni qondirishni o’ylaydi, shu bilan birga yaratgan narsasining tashqi ko’rinishi va go’zalligi bilan boshqalar diqqat-e’tiborini o’ziga jalb etadigan bo’lishi h aqida fikr yuritadi. Mexnat jarayonida bolalarning nafosat xaqidagi tushunchalarini did va qarashlarini rivojlantirish tarbiyaviy ishning mu h im tomoni xisoblanadi. Go’zal didli inson yaxshi fazilatlar egasi – insonparvar , me h natsevar davrning ilg’or g’oyalarini chuqur o’ zlashtiruvchi , shu g’oyalani o’ zlashtiruvchi shu g’oyalarni rivojiga o’ z xissasini q o’ shishga intiluvchi b o’ lib yetishadi. M e h nat faqat insonning kamol topishi uchungina emas , balki xatto ergashgan insoniylik xislatlarini mazkur darajada saqlab turishi uchun xam zaruriy shartdir. Inson mexnat qilmay turib ilgari bora olmaydi , mexnat qilmasa erishgan darajasini saqlab qola olmaydi u orqaga ketishga majbur b o’ ladi . I nsonning qalbi va tanasi me h nat qilishni talab qiladi. Agar inson Biron –bir sababga k o’ ra turmushda shaxsan me h nat qilmasa u xolda inson chinakam turmush y o’ lini yoqotadi va turmushdan cheksiz norozi buladi xamma narsadan kungli sovib xech narsani yoqtirmaydi, xamisha zerikib xunob bulib yuradi ikkinchidan unday odam uz xoxishi b ilan o’ zi h am sezmagan xolda o’zini-o’zi nobud qilib boradi va tez orad a yosh bolalarga xos injiq va qaysar b o’ lib qoladi . B u xar ik k ala yo’l xam insonni tiriklayin murdaga aylantiradi nimaga desangiz, shaxsiy mexnat erkin me h nat- ana shuning o’zi xayotdir . 16

Me h natning go’zallik xususiyati – inson xissiyotiga, xissiyoti orqali ongi va xulqiga ta’sir etishdir . M e h natning g o’ zallik xususiyati esa me h nat jarayoni go’zalligi, me h nat sharoiti go’zalligi, me h nat natijalari va ishlab chiqarish bilan band b o’ lgan inson g o’ zalligi tashkil etadi. Ta’limda ana shu masalalarga, ya’ni mexnat jarayonining, sharoitning va mexnat natijalarining guzallik jixatdan maqsadga maqsadga muvofiq bulishiga e’tibor beriladi. SHundagina tarbiya bolani turmush mexnatiga tayyorlaydi, unda mexnatni odat qilib olish va mexnatni sevish kabi xislatlani ustiradi, unga turmushda uziga munosib o’zi istagan mexnatni aniqlab olish imkonini beradi. Aqliy mexnat tafakkur mushoxada dunyoni bilish bilimlarni egallash ular asosida uz dunyoqarashi va e’tiqodini shakllantirib borishdir. Bu – mexnatning xaqiqattan xam mexnatga aylanishi uchun u aniq maqsadga guzalligini yoritish orqali bolalarda mexnatni sevish xissini tarbiyalash va rivojlantirishga qaratilgan bulishi kerak. Yoshlarga mexnat nafosati – guzalligini kursatish ,mexnatda insonning usishi , aqliy axloqiy va jismoniy tomondan kamol topishini insondagi guzallikni oshirishda utmish mumtoz adabiyot va XX asr adabiyoti asarlaridagi inson mexnati badiiy chuzilgan obrazlarni masalan Alisher Navoiyning “Farxod va SHirin” dostonidagi Farxod Oybekning Qutlug’ qon romanidagi Yulchi misol qilib olish mumkin . Mexnat tarbiyasida ishning ma’lum bir tartibda bulishiga xam axamiyat beriladi.bola ishni bir tartibda bajarishi Bilan uz xarakatini boshqalar xarakati bilan moslashtiradi natijada jamoa bajarayotgan ishda xam uyg’unlik yuzaga keladi. Mexnat qilayotgan bola xarakatidagi tartib jismoniy kuchi Bilan mos bulishi unda guzallikka qiziqishini oshiradi , unga guzallik baxsh etadi . Mexnatning ma’lum bir tatibda bulishi bolada axloqiy xis tuyg’uni xam ustiradi , uning jismoniy baquvvat bulishini ta’minlaydi . bu masalaga utmishda jamoa axli xam, otalar xam axamiyat berib mexnatning moxiyati, guzalligi Bilan birga , mexnatda faqat tartib emas balki xarakat turlicha bulishi mexnat qilishda sur’at ifodalilik xam bulishi zarurligini bolalarga tushuntiradilar .Ular mexnat 17

qilish jarayonida paydo buladigan guzal xissiyotning inson xayotida eng ma’naviy extiyoj ekanligini bolalarning anglab olishlariga aloxida axamiyat berganlar . Xar bir millat, jumladan, o’zbek xalqi xam xayotga qaysi soxada bulmasin , uz ezgu niyatlari, orzulariga ijodiy mexnat tufayli erishgan. Toshkent shaxridagi Alisher Navoiy nomidagi Opera va balet teatri binosi xam uzbek xalqining ijodiy mexnati bilan barpo etilgan muxtasham yodgorlik , me’morchilik xunari- san’tining guzal namunasidir. Maktabda mexnat tarbiyasining samarali bulishi kup jixatdan uqituvchining mexnatda namuna bulishiga bog’liqdir .Yuksak did Bilan u ishlagan xar bir buyum va asbob uquvchilarda shunday narsalarni ishlashga qiziqish uyg’otadi mexnat faoliyatini oshiradi ular ishlagan narsa va buyumlarning chiroyli, jozibali bulishi uchun xarakat qiladilar . Uquvchilarning mustaqillikni fikrlashni ijodkorlikni talab etuvchi mexnatni sezadilar. Bu xususiyat ularga ,umuman yoshlarga xosdir. Uz kuchlarining kurgazmali , mustaqil tarzda namoyon bulayotganini xis etgan , kurgan taqdirdagina uquvchilar qiziqish bilan mexnat qiladilar . Uqituvchi uquvchi mexnatni shu zaylda tashkil etish orqali ularda ijodiy qobiliyatini rivojlantiradi ularni turmushga tayyorlaydi Mexnat ijod namunasi darajasiga kutarilishi Bilan jozibadorlik kasb etadi , kishilarni uziga maftun etadi. Uquvchilarda ana shunday xususiyatga yega bulgan ijodkorlikni shakllantirish va rivojlantirishda uqituvchining namunali ishlari xamisha birinchi urinda turadi. U ana shu namunali ishlariga kura , uquvchilar ma’naviy dunyosining me’mori ularni nafosat olamiga olib kiruvchi murabbiy xisoblanadi . Uzbek xalqi asrlar davomida inson axloqiy guzal bulishini orzu qilgan tabiat guzalligini qadrlagan tabiat mexnatni – guzallik manbai deb bilgan .uning guzallik xaqidagi qarashlari u yaratgan Ona yerning tuprog’i – ona sutidan aziz Ona yurting oltin beshiging Qishning baxri kuzga baraka Yerga mexr elga mexr Yigit xusni – mexnatda Daraxt yaprog’i bilan kurkam odam mexnati bilan 18

Guzallik ilmu ma’rifatda kabi maqollarda uzifodasini topgan shuningdek qushiq ertak doston va musiqalarda aks etgan . SHu zaylda u guzallik ijodkori bulgan . Xalqning oilaviy xayot, inson guzalligi xaqidagi ideallarii guzallikni anglatuvchi tushunchalar – guzal, latif, zilol, gulyuz, gulchaman , barno ,zebo ,okil , zuxro, lochin ,suzlarda xam ifodalagan . Xalq ayollar xusnini pardozda emas aqlida kurib ularning guzalligini ulug’lagan BU xaqdagi tafakkuri u yaratgan obrazlar tasvirida qullangan asalbonu, gulmexri ,gulbegim , butakuz , iffatoy , nazokatoy , ra’no sarvinoz kabi so’zlardan namoyondir Xalqning erlar guzalligi xususidagi ideallarini ularning obrazini chizishda foydalangan jamol, jasur, moxir, sarvar, temir, ulug’, chulpon, sharaf , ulmas, ug’lon , eldor shuxrat kabi suzlarda kurish mumkin . Xalq guzalligining aksi bulgan inson va umuman jamiyat uchun dog’ zararli illatlarni yomon yaramas ochkuz xudbin ishyoqmas ig’vo surbet kabi tushunchalarda qoralagan . Xalq bolalarda guzallikka xavas tuyg’usini tarbiyalashda ularni mustaqil xayot kechirishga tayyorlashni , yoshligidan tabiat , mexnat , axloq, odob guzalligini egallagan shaxs qilib yetishtirishni uz oldiga asosiy vazifa qilib quygan . Xalq inson guzalligini uyaratgan buyumlarda xam namoyon bulishini kurgan , bilqi lgan va bolalardan xam mexnat qilib guzal buyum yaratishni talab qilgan . Uzbek xalqi mexnat guzalligini ug’il va qizlar yaratgan duppi telpak zirak palak zebigardon marjon choyshab chopon etik kavish maxsi mis va sopol idishlar umuman qul xunarida ruzg’or buyumlarida ayollar taqinchoqlarida kurgan . Ulug’ mutafakkir olim Abu Ali ibn Sino: “ Xayo insonning abadiy guzalligi va latofatidir. Xayosiz yuz jonsiz jasadga uxshaydi»- deydi . Ota – bobolar bolalarni guzal xulqli axlu muxabbatda sodiq sharmu xayoli sabru qanoatli shirin suz va tavozeli qilib tarbiyalashga xarakat qilganlar. Ular 19

xulq atvori bilan xalq qoshida marg’ub va maxbub bulgan odamning uziga yordam berganlarni xech vaqt unutmasligiga ishonganlar Ota-bobolar bolalarda guzallikka xavas tuyg’usini ustirishda ularning axloqiy guzallik bilan birga tashqi guzallikka – til dustlik kiyinish yuz uz taom yeyish choy ichish ziyorat uyqu kupchilik urtasida uzini tuta bilish odoblarini egallashga xam axamiyat berganlar.ular ug’il va qizlariga katta yoshli odamlar uzaro gaplashib turganda ularning suzlariga aralashmaslikni komil aqlli tug’ri fikrli va yaxshi xulqli bulganlar bilan dustlashishini boshqalarning shodlik va qayg’uli kunlarida tayanch xamrox bulishini tushintirganlar . Kattalarning turli mavzularda utkazgan suxbatlari va guzal xulq atvorlari bilan namuna bulishlari bolalarning guzallikni chuqur tasavvur etishlarida muxim axamiyatga ega . Tabiat guzallik timsolidir. Tabiat badiiy so’z va tasvir san’ati namoyandalari uchun ilxom manbaidir.Ona tabiat guzalligi xalq uchun uziga xos ilxom manbai bulgan va xozir xam shunday . SHu tufayli xam xalq yaratgan badiiy ijodda u uz aksini topgan, Yil fasllariga xos chiroy, xususiyat guzal tariflangan. Buni mashxur olim Maxmud Qoshg’ariyning “ Devonu lug’atit turk” asarida berilgan misollarda kurish mumkin . Baxor shunday ta’riflanadi: “Yashin yashnadi, bulut quzg’alib, xayojonga tushdi.Ayg’ir va biyalar baxor kelgandan zavqlanib , shodlik Bilan kishnashadi va yayrashib olishadi…” “ Baxor tongi yorishdi , muzlar erib sel suvlari kabi qattiq oqa boshladi .Yorug’ tong yulduzi xam nur sochib chiqdi”. Yoz quyidagicha ta’riflanadi :“ Turli tuman chechaklar tizildi ,g’unchasidan ,kurtagidan yozilib kurindi. Ular yer ustida uzoq yotib ezilgan edi, yerdan bosh kutarib bir biridan ayrilishayotir”. O’tmishda ota ,bobolarimiz yosh avlodni tabiat bilin tanishtirishga, ularda tabiat guzalligiga xavas tuyg’usini tarbiyalashga aloxida e’tibor berib , tabiat xodisalarni , quyosh , oy, yulduzlar xaqida ijod etilgan afsonalarni aytib berganlar , shu yullar Bilan ular bolalarda tabiat , tabiiy xodisalar xaqida tasavvur 20

qilganlar , tabiat guzalligiga xavas , uni e’zozlash, guzallik yaratish tuyg’usini kamol toptirganlar. Xayotda guzallik yaratish kup narsani bilish, tabiatni , uning guzalligini, tabiatga guzallik baxsh etayotgan odamlarning maxorat va qudratini chuqur xis etish kerak . Tabiat go’zalliklari bolalar ma’naviy dunyoqarashning tarkib topishi va rivojida muxim axamiyat kasb etadi , tabiat uz go’zalligi bilan ularni o’ziga maftun etadi. Tabiat lavxalari o’zining tabiiy ko’rki bilan bolalarda yorqin xissiyot uyg’otadi. Tabiat bolalarni guzallikni xis etish , guzal didli qilib tarbiyalash manbai bulishi bilan birga , ularni insonparvar guzal axloqli qilib tarbiyalashda xam muxim mavqega ega bulgan. Buni yaxshi bilgan ota onalar bolalarining diqqat e’tiborini yam yashil qir adirlarga bog’, daryo, dengizlarga jalb etganlar. Ana shu guzalliklar odamda xar bir narsa uzgaradi , ammo fazilat qonunlari sira xam uzgarmaydi. Rivoyat qilishlaricha Yoshi bir joyni qoralab qolgan otaxon dashtga chiqib ko’chat ekayotgan ekan. o’sha chog’ ot minib olgan bir boyvachcha o’tib qolibdi. U cholning yoshini so’rab: «To’qsondan oshibsiz, bir oyog’ingiz to’rda, bir oyog’ingiz go’rda bo’lsa nima qilasiz bunaqa urinib. Undan ko’ra tinchgina o’ltirsangiz bo’lmaydimi» debdi. SHunda chol uning dilini ranjitmay «Umidli dunyo, bolam», deb qo’ya qolibdi. CHolning bu gapini qurumsoqlik, dunyoga to’ymaslik deb tushungan boyagi boyvachcha o’ylamasdan: "Siz shuning mevasidan yesangiz, men iloyo sizning yoshingizga yetmayin", deb og’ziga so’z olib qo’yibdi. Bu gap cholning qulog’iga yetsa xam indamabdi. Lekin ichida xamsuxbatining yengiltakligiga afsus qilibdi. Oradan yillar o’tibdi. Nixollar katta bo’lib xosilga kirib, soya-salqin boqqa aylanibdi. Yoz kunlarining birida boyagi boyvachchaning yo’li shu tomonga tushib chanqovini qondirish uchun bog’ egasini chaqirib, bir piyola suv so’rabdi. SHunda bir mo’ysafid chiqib, boyvachchani ichkariga taklif qilib, oldiga barkash - barkash noz-ne’matlar - olma-yu uzum, shaftoli-yu noklar qo’yibdi. Ammo o’zi esa nima uchundir bu ne’matlardan og’ziga bir dona xam solib tatib ko’rmabdi. Bundan xayron bo’lgan mexmon buning sababini so’ragan ekan, shunda chol: 21

-Bu bog’larni men faqat o’zim uchun emas, o’tgan - ketganlarning og’zi tegsin, deb obod qilganman, o’g’lim. Lekin o’zim shu choqqacha uning mazasini totib ko’rganimcha yo’q, - debdi. Boyvachcha xayron qolib, sababini so’ragan ekan ota: -Men bu mevalarni yesam, siz mening yoshimga yetmay qolasiz, - debdi. Boyvachcha yigit cholni tanibdi. o’zining yengiltakligi, umidsizlik bilan yashashning naqadar yomon ekanligidan xijolat chekib peshonasiga uribdi. BAYT: Orzu – daralarda kezguvchi oxu, Umid yetaklabdi tog’lar boshiga. Mashaqqatga chidab demasang yo xu... Aslo yetib bo’lmas uning qoshiga. Tabiat guzalligi utmish mutafakkir shoir adiblar e’tiborini uziga jalb etgan . ular uz asarlarida tabiat guzalligini aks ettirib, yoshlar va kattalarda unga xavas uyg’otganlar undan baxramand bulishga da’vat etganlar. Ular yaratgan bu asarlar xalqning guzallik tarbiyasida muxim vosita bulib xizmat qilgan va qilmoqda . O’tmishda ota bobolarimiz tarbiyada nasixat, tushuntirish, rag’batlantirish , maqtash , namuna kursatish , tanbex berish , taqiqlash , majbur qilish pupisa qilish qurqitish usullaridan foydalanganlar . Jamoa a’zolari bu usullarni qullashda axloq qoidalariga suyangan xolda qilgan ishi xatti xarakatining tug’ri yoki notug’ri xaqida bolaga ishonch xosil qilishga xarakat qilganlar , unga axloqlilik va axloqsizlik odillik va odilsizlik yaxshilik va yomonlikning ma’nosini tushuntirganlar . Bu tartib tarbiyada asosiy qoida xisoblangan . Bobolarimiz bola xaqi – ulug’ xaqlarning ulug’i bulib , bunga ota- ona va murabbiylar ma’suldir , deydilar . shuning uchun bola xaqlarini bilish va kerakli paytda ado etish ota- ona va murabbiylar burchidir . Bola yoshlikdan vaqtida xar xil tarbiyaga moyil bulgani uchun bu davr ulug’ g’animatdir. SHunga kura , uni yoshlik – bolalalik vaqtidan boshlab tarbiya qilish kerak. Agar bolaga yaxshi tarbiya berilsa u baxtli saodatli buladi yaxshi ishlari bilan ota-ona va murabbiylarni quvontiradi Bolalarni yaxshi tarbiyalash uchun ota onaninguzi 22

axloqli tarbiyali bulishi shart bolalarga bergan tarbiyalariga uzlari amal qilmasa xulq atvorlarini tuzatmasa tarbiyalash ishini muntazam va doimiy suratda olib bormasa tarbiya besamara buladi ota ona bolalarini tug’ri suzlash va tug’ri ishlashga urgatib borsa ular tug’ri suzlash va tug’ri ishlashga odatlanadilar.yomon tarbiya bolalarni baxtsiz qiladi . Ota-bobolar qilgan ugitlarga amal qilgan bolalar odobli guzal fazilatli bulib kamol topganlar , kamol topadilar .Guzal fazilatli bulgan bola – odam ota- onagaqarindosh urug’lariga dustlarga umuman xammaga muruvvatli buladi ,shafqat va marxamat odob axloq va poklikka rioya qiladi. Fazilat sabali u insonlik nomini bulg’alashdan , nomussizlik vijdonsizlikdan pok buladi.SHu tufayli xam utmish donishmandlar “Insoning birinchi fazilati boshqalarning xuquqiga sharaf nomus va orzulariga xurmat va rioya etishdir” deb uqtirganlar yana deydilarki , “ Bu Dunyoda xar bir narsa uzgaradi fazilat qonunlari sira uzgarmaydi Donishmandlar amal qilgan xikmatlarga ota bobolar murojat qilib deydilarki : “ Aziz bolalar , ota- onangizni xurmat qiling . Ota onani xurmat 0ilishingiz ular sizning qoshingizda doimo muxtaram ekanliklaridan dalolat beradi. Ota-onangizni faqat yoshlari kata bulgani uchun emas balki chaqaloqlik vaqtingizdan to yigitlik vaqtingizgacha sizlarni tarbiyalab yediib kiydirib maktabga yuborganlari va xar nasangizga diqqat fido etganlari uchun raxmat qilishga majbursiz. Umringizning xar kuni xar soatida sizlarga qilgan xizmatlarini esingizga tushiring . Ota - onaga xurmat butun umringiz buyicha , eng baxtli shodlik yoki qayulik vaqtingizda xam davom etishi lozim.ularga ochiq yuz shirin suz va fidokorlikni aslo unutmang. Ba’zi vaqt qarilik ularning kayfiyatlarini buzadi, xafa, ko’ngilsiz bo’lib yuradilar, mana shunday vaqtlarda ularni ovuting ko’ngillarini ko’taring kuldirishga xarakat qiling . Ularining buyugan xizmatlaridan buyin tovlamay ado eting . 23

Ota - onani xurmat qilish, ular oldida odob bilan turib, xizmatlarini bajarish xammaning burchi, vazifasi. Ota-onalaringizni ranjitadigan so’zlar aytishdan, ko’ngillarini qoldiradigan ishlardan doimo saqlaning. Aqlli bolalar ota-onalarini xurmat qilib, kuchlari yetganicha ular xizmatida bo’ladilar. Yomon so’z aytishdan, achchiqlanib qarashdan o’zlarini saqlaydilar. Bir kishi kechasi uyqudan uyg’onib o’g’lidan «suv ber!» deb so’radi. o’g’li suv olib kelguncha, otasi yana uxlab qolgan edi. o’g’li: «Otam balki yana uyg’onib suv so’rar», deb uxlamasdan otasining uyg’onishini kutib tong otguncha o’tirdi. Mana bolalar, odobli, tarbiyali bola shunday bo’ladi. Ota - onalaringizni izzat - xurmat qilishga, ularning olqishlarini olishga g’ayrat qiling. har bir bola ota-onasi qilgan nasixatlarni jon qulog’i bilan eshitib, nasixatlariga xar vaqt amal qilishi kerak. Ota - onasiga ozor berib, ularning dillarini og’ritadigan bola baxtli bo’lmaydi. Xalq bekorga zo’r iftixor bilan ota-ona xaqida quyidagicha she’r to’qimagan: Ota - ona bu qanoting, U bilan muyassar lazzatu - toting. Rizosin izlagin ota - onaning, Bo’lmasa bulg’anib o’tar xayoting. Azizim otam qalbim ko’kida quyosh, Onamchi shu quyosh yonida yo’ldosh. quyoshu yo’ldoshim barqaror ekan, Iqbolim kulganu, muyassar bardosh. -Bolalarim! Endi men sizlarga xadislar asosida xalq tomonidan yaratilgan ota - onani e’zozlovchi ikkita rivoyat aytib beraman. Rivoyatning birinchisida otaning xurmatini joyiga qo’yish masalasi ilgari surilsa, ikkinchisida esa onaga muxabbat va unga xizmat qilishdek sharafli ish lo’nda qilib berilgan. har kim ota-ona xaqidagi bu rivoyatlarni tinglab, o’zi xulosa chiqarsin va shu daqiqadan e’tiboran ularga xizmat qilishdek savobli ishlarni boshlab yuborsin. Murod bobo degan ancha yoshga borib qolgan bir kishi bo’lgan ekan. Murod boboning uchta o’g’li bo’lib, kuch - quvvatda xech kim ularga barobar kelolmas 24

ekan. Ular aql - farosatda xam xammaga ibratli bo’lib o’sishgan ekan. Ularning kattasi - qo’ychivon, o’rtanchasi – dexqon, kenjasi-ovchi ekan. Kunlardan bir kun shaxarlik bir kishi Murod bobonikiga mexmon bo’lib kelibdi. Kechga borib xavo aynib, qor yog’a boshlabdi. Ertalab turishsa, azbaroyi qor ko’p yoqqanidan tomning to’sinlari qirsillab, og’irlikni ko’tarolmay qolibdi. -Engil par qor yog’may, muz aralash qor yog’ibdi. hali-zamon xavo ochilib quyosh chiqsa, qor erib suvga aylanadi. To’sinlar ko’tarolmay sinib ketib, tom bosib qolishi mumkin. Tezroq tomga chiqib qorni kurab tashlash kerak, - debdi Murod bobo o’gillariga. o’g’illari churq etishmabdi. Murod bobo gapini yana qaytaribdi. Yerdan sado chiqsa chiqibdiki, o’g’illaridan sado chiqmabdi. Jussasidan kuch yog’ilib turgan, tog’ni ursa talqon qiladigan o’g’illarni arzimagan ishni bajarishdan bosh tortishlarini ko’rib, mexmon xayron bo’libdi. Otaning amrini bajarmoq xam qarz, xam farz. Otaning gapini qaytarish o’ta gunox, unday farzand do’zaxda kuymoqqa maxkum, - debdi mexmon Murod boboning farzandlariga qarab. -Yo’q, otamizning aytganlarini bajara olmaymiz. Bo’lmaydi debdi, - Murod boboning to’ng’ich o’g’li. qolganilari xam uni ma’qullab, boshlarini silkitishibdi. Mexmon «Bular, tarbiyasiz, beodob bolalar ekan» deb ko’nglidan o’tkazibdi. Murod bobo mexmonni tashlab tashqariga chiqay desa, uni ranjitib qo’yishdan cho’chibdi, uyda o’tiraveray desa, tom bosib qolishidan qo’rqibdi. -Arslonlarim, men rozi. Uchovingdan biroving tomga chiqib, qorni kurab tushgin, - debdi yana Murod bobo o’g’illariga qarab. Katta o’g’il kenjasiga «Sen tomga chiq desa, kenja o’g’il o’rtancha akasiga nuqul «Siz tomga chiqing» - dermish. o’g’illaridan birontasi tomga chiqmasligini bilib turgan Murod bobo «Bo’lmasa, xovlini qordan tozalanglar», debdi. Otalarining gapi tugar - tugamas uch o’g’il birdan kurakka yopishib, eshikka otilishibdi. Bir nafas o’tar - o’tmas xovlini qordan tozalashibdi. -Mexmon, xovliga chiqib bir aylanib kelmaymizmi? – debdi Murod bobo. 25

Uch o’g’ilning qilmishlaridan xayron bo’lib, boshi qotib o’tirgan mexmon «Xo’p bo’ladi» deb javob beribdi. Ular uydan chiqishlari bilanoq uch o’g’il «Men chiqaman», «Yo’q, men chiqaman» deb tortishib qolishibdi. Jussasi kichikroq kenja o’g’il lip etib tomga chiqibdi - da, bir choy qaynami o’tmasdan tomdagi qorni kurab tushibdi. Murod bobo kenja o’g’liga raxmat aytibdi. Keyin uchala o’g’lini xam alqab, yumushlariga jo’natibdi. «o’g’illari gapiga kirmadi-yu, yana ularni duo qiladi-ya», - deb battar xayron bo’libdi mexmon. Dasturxon ustida Murod bobo mexmonning fikrini o’qib: -Mexmon, xayron bo’lmang. Odatimiz shunaqa, - debdi. hech narsa tushunmagan mexmonning battar xunobi oshibdi. Kech kiribdi. Murod boboning o’g’illari birin-ketin uyga qaytishibdi. Katta o’g’il kelib avval mexmonga salom beribdi, keyin otasi bilan ko’rishib, olib kelgan bir dasta nonni uning oldiga qo’yibdi. o’rtancha o’g’il xam avval mexmon bilan ko’rishib, so’ngra otasi bilan so’rashibdi-da, qo’lidagi go’sht - yog’ni otasining yoniga qo’yibdi. Keyin kenja o’g’il kelibdi. Mexmon bilan ko’rishib, otasi bilan o’pishib, otgan ovi - olxorni ularning oldiga qo’yibdi. Dasturxon ustida mexmon Murod bobodan: -Boya o’g’illaringizning tomdagi qorni kurashdan bosh tortishlarining boisi ne? – deb so’rabdi. -Buning sababini o’zlaridan so’rang, - debdi Murod bobo. SHunda mexmon: -Ertalab, avvaliga otangizning aytganlarini qilmadinglar, ya’ni tomga chiqib qorni kuramay, biz tashqariga chiqqach, ukangiz kurab tushdi. Nega ota gapidan bosh tovladinglar? Buning boisi ne? – deb so’rabdi. -Yo’q, mexmon, unday demang, - deb javob qaytaribdi katta o’g’il, - otamizning xar bir so’zi biz uchun muqaddas bo’lganidek, u kishining o’zi xam biz uchun eng ulug’ zot. Tom ustiga chiqmaganimizning boisi shu ediki, uy ichida otamiz o’tirgan edilar. qishlog’imizda azal-azaldan shunday odat bor: ota uyda ekan, bola tom ustiga chiqmaydi. Mexmon Murod bobodan so’rabdi: 26

-SHunday yaxshi odatlaringiz bor ekan, nega endi siz tashqariga chiqib tura qolmadingiz? -Sababi, siz yonimda edingiz. Mexmonni yolg’iz qoldirish odobdan emas. Bekorga xalqimiz «Ota ulug’ - otadan mexmon ulug’» - deb aytmaydi, - debdi Murod bobo. Bunday mexmondo’stlikka va odobga qoyil qolgan mexmon Murod bobo bilan uning o’g’illariga qulluq qilib xayrlashibdi. Xullas istiqlol mafkurasini yaratish talab qilinayotgan xozirgi davrda xalq pedagogikasini urganish va tiklash , pedagogika fani soxasida yuz berayotgan yangiliklarni ta’lim tarbiya jarayoniga tatbiq etish maktab urta va oliy uquv yurtlarida ta’limning yuqori saviyada bulishini ta’minlaydi. 3.Tarbiyaviy tadbirlarda rivoyatlarning pedagogik ahamiyati. (Mehridaryo ustozlar tadbiri misolida) O’zbek xalkiga xos milliy hususiyatlar, uning milliy madaniyati, ilm-fan, san’at va adabiyot soxasida erishgan yutuqlarida, oilaviy turmush tarzida bola tarbiyasida qullangan usul va tadbirlarda nomoyondir. Yosh avlodni xayotga tayyorlashda ko’p asrlar davomida qullangan usul va vosita tadbir shakllari, urf-odat va an’analar, tarbiya xaqidagi g’oyalar-xayotiy tajribalar o’zbek halk pedagogikasida mujassamdir. Xali maktab bo’lmagan pedagogika fan sifatida shakllanmagan davrdayoq qabila a’zolarining bolalar tarbiyasi soxasida ortirgan, tajribalari xayotiy mevasi sifatida bizning davrimizga qadar yetib kelgan va xalk pedagogikasi shaklida tarkib topdi. Xar birjamiyatda yashagan xalk ruxi, do’stlik, birodarlik, mardlik, vatan va xalkka sodiqlik g’oyalari, ota-onalarning o’zaro axiligi, ular bilan farzandning o’zaro mexr-muxabbati, qadr-qimmati, insoniy eng yaxshi fazilatlari u ijod etgan maqol, topishmoq, ertak, latifa, lapar, askiya, dostonlarda tarannum etgan. Bu yodgorliklar o’z muxtasarligi, qiziqarliligi, rovonligi, oxangdorligi, pandnomaligi (didaktikligi) g’oyaviyligi bilan, g’oyatda muxim tarbiyaviy axamiyatga egadir. Xalq pedagogikasining eng qadimgi yozuv paydo bo’lishidan oldin shakllandi. SHunga ko’ra, u ilmiy pedagogikaning boshlanishi xisoblandi. Xalq pedagogikasi inson, xalq bunyod bo’lgan davrdan boshlab mavjuddir. Jamoatchilik xususiyati, xayotiylik, xayotiy ifodalilik-xalq pedagogikasining asosiy xususiyatidir. Xalq pedagogikasida xar bir xalkka xos donishmandlik uning tili, atama va shevalarida yorqin ko’rinadi. SHu sababli xam xalq pedagogikasi, keng mexnat axliga tushinarlidir. Ayrim atamalar iste’moldan chiqqanligiga qaramay, yozma adabiyotda, xalq ijodida yashamoqda, g’oyaviy estetik, fazifani bajarmoqda. Xalq 27

pedagogikasiga xos obrazlilik, yorqinlik, ta’sirchanlik, kuchi faqat, sifatlash, mubolag’a, majoz, ritorlik suroq va undoshlarda emas, balki til boyliklari, fonetika, morfologiya, sintaksisda xam nomoyondir. Mehridaryo ustozlar. Zal bayramga xos qilib bezatilgan.Tadbir shiorlari osilgan.O’qituvchilar uchun ajratilgan o’rinlar belgilanadi. Davraga bir nechta o’quvchi chiqib birin ketin davraga o’qituvchilarni tanishtirib taklif qiladilar va gullar taqdim etiladi. 1-boshlovchi: Assalomu alaykum,muhtaram mehmonlar,qadrli ustozlar! Aziz, sharafli va olijanob kasb egasi bo’lgan ustozlar,siz azizlarni umumxalq bayrami-O’qituvchilar vamurabbiylar kuni bilan chin qalbimizdan samimiy muborakbod etamiz. 2-boshlovchi: Assalom dermiz yuralidan avvolo xush keldingiz. Izlaringiz gardi ko’zga go’yo xush keldingiz. Bu ko’ngil ko’zgusini qilmay g’ubori zarraga. Qalbingiz olgay yana nur ziyo xush keldingiz. “Ustozlar” qo’shig’i ijro etiladi. 1-o’quvchi: Ustoz so’zin tilga olsam, Hatto Temur bosh egar. Ustoz rozi bo’lsangiz, Boshim ko’klarga yetadi. 2-o’quvchi: Bugun sen boq atrofingga, 28

Qutlar seni shogirdlaring. Ne bo’lganda ham tilagim, Omon bo’lsin boshlaring. 3-o’quvchi: CHinakam quyoshsiz,nurlaringiz ko’p. Bebaho xazinam nurlaringiz ko’p. Bog’bonsiz, bog’larda gullaringiz ko’p. Jaxondan yaralgan jaxonim ustoz Boshimga soyasiz,soyabon ustoz. 4-o’quvchi: Duolaringizdan yorug’dir yuzlar. Ilm samosida chaqnar yulduzlar Sizni sevib yashar mushtipar ko’zlar Govxardan yaralgan marjonim ustoz. (Raqs ijro etiladi) Davraga ichiga savollar yozib qo’yilgan 4ta xar xil rangli sharlar osib qo’yiladi va 4ta o’qituvchi taklif qilinadi. Ular sharlarni yorib savollarga javob beradilar. 1. Kasbingizni yaxshi ko’rasizmi? 2. Afsuslangan vaqtingiz bo’lganmi? 3. Nega aynan shu kasbni tanlagansiz? 4. Hayotingizdagi eng qiziqarli voqeani so’zlab bering. 1-boshlovchi: Rahmat sizlarga: Bundan keyingi faoliyatingizga omadlar tilab qolamiz. 2-boshlovchi: Endi ustoz va murabbiylarimizni tabriklash uchun so’z maktabimizning a’lochi o’quvchilariga. 1-o’quvchi: 29

Bizga saboq bergan dono muallim, Oliyjanob odob bergan va ta’lim Sizni ko’rsak qaerda, qilamiz ta’zim, El baxtiga omon bo’ling muallim. 2-o’quvchi: To’g’ri yurgin, to’g’ri bo’lgin dedingiz, Aldama deb, necha bor o’rgatdingiz, Unitilmas sizdan olingan ta’lim, El baxtiga omon bo’ling, muallim. 3-o’quvchi: Savollarga ko’mib bizni bir talay, Olmay javob bo’lardingiz noqulay. Kechiribsiz, jilmaydingiz har qalay, El baxtiga omon bo’ling, muallim. 4-o’quvchi: Insonlarga ilmu ma’rifat berish, Savoblar ichra eng oliy savobdir. Bo’larman siz kabi mashhur muallim, El baxtiga omon bo’ling, muallim. 5-o’quvchi: Sizni yo’lingizni yo’llasin taqdir, Unitilmas sizdan olingan ta’lim. Sizni ko’rsak qaerda qilamiz ta’zim, El baxtiga omon bo’ling, muallim. (5 ta o’quvchi xor bo’lib aytadi oxirgi qatorini) (Qo’shiq) 1-boshlovchi: Aziz ustozlar, hozir o’quvchilaringiz sizga sahna ko’rinishi orqali “Muammoli vaziyat”ni ko’rsatib berishadi. Sizlar o’z fikrlaringizni bildirasizlar. 30

Sahna ko’rinishi: “Kechikkan bola” Davraga 4-5 stol ikkitadan qator qilib qo’yiladi, sinfxonasi tasvirlanadi. O’quvchilar joylashib o’tiradilar. O’qituvchi kirib keladi. O’qituvchi: Salom, bolalar! O’quvchilar: Assalomu alaykum! O’qituvchi davomadni aniqlaydi va darsni boshlaydi. Bir o’quvchi kechikib keladi. O’qituvchi: Nega kechikding, Anvar? Anvar: Soatimiz to’xtab qolibdi: 2-kun O’qituvchi: Bugun nega kechikding? Anvar: Kelayotgan edim, daftarim uyda qolib ketibdi. Qaytib borib olib keldim. 3-kun O’qituvchi: Anvar nega sen kechikishni odat qilib olding? Anvar: Ustoz, uyda kichik ukam bor unga qarab turuvdim. Oyim bir joyga chiquvdi. O’qituvchi boshini ushlab o’ylanib qoladi. 2-boshdovchi: Hurmatli ustozlar,o’quvchilarimiz siz bu holatda qanday yul tutishingizni bilishmoqchi. Hozir ular sizlardan “intervyu“ olishmoqchi. 1-o’quvchi chiqib o’qituvchilar fikrini so’rab chiqadi. ( Raqs ijro etiladi) 1-o’quvchi: Ustozlarim,sizga tutay ajib guldasta, To’fonlarda so’lib qolmas bir nafas Bir g’unchaki,xazon uni yopolmas. 2-o’quvchi: Uni ekdim qalbimning eng to’riga, 31

Unga mexr bilan payvand berdingiz. Etaklabon, ilm-fanning yulida Dilda mexr solib qo’ygan edingiz. 3-o’quvchi: Bugun sizga chin yuragimdan, Mehrim toshib tabrik bitaman. Umrim buyi men sadoqatla, Vatanimga xizmat qilaman. 4-o’quvchi: Mexringiz jo’shqin daryo. Qalbingiz cheksiz dunyo. So’zingiz govxar,aьlo, Sizga taьzim muallim. 1-boshlovchi: Ustozlar, aziz o’quvchilar, mehmonlar shuning bilan bugungi “Mehridaryo ustozlar”nomli tadbirimiz o’z yakuniga yetdi. 2-boshlovchi: Etiboringiz uchun rahmat. Yana bir bor ulug’ ayyomingiz muborak bo’lsin! 32

XULOSA Insoniyat taraqqiyotida avloddan-avlodga ko‘chib, tarix sinovlaridan o‘tib kelayotgan umuminsoniy va madaniy-ma’naviy qadriyatlar, milliy an’analar, axloqiy omillar va urf-odatlar muhim ahamiyat kasb etib kelgan. Chunki ular xalqning jamoa ijodkorligining mahsuli bo‘lib, insonlarning talab-ehtiyojlari zamirida aql-zakovat bilan yaratilgan, ularning tasavvuri, dunyoqarashi, tafakkuri, orzu-armonlari, e’tiqodi va axloq-odob qoidalarini o‘zida mujassam etgan, jamiyatning ma’naviy-madaniy rivojiga katta hissa qo‘shuvchi moddiy va ma’naviy boyligi bo‘lgan. Xalqning bu boyligi, birinchi navbatda asrlar davomida avloddan-avlodga o‘tib kelayotgan o‘zbek xalq og‘zaki ijodi asarlari – qo‘shiq, maqol, topishmoq, afsona, rivoyat, latifa, ertak, naql va dostonlarda o‘z aksini topgan. Chunki ularda xalqning pedagogik g‘oyalari, dunyoqarashi, ruhiy kechinmalari, ma’naviy-axloqiy ideallari o‘ziga xos yo‘sinda aniq, ibratli va qiziqarli tasvirlargan, hikoya qilingan voqea-hodisalarda o‘rnak bo‘ladigan o‘gitlar berilgan, xalqning hayotiy tajribasi, milliy an’analari, urf-odatlari va falsafasi bayon etilgan. Xalq og‘zaki ijodi asarlari badiiy jihatdan yuksak takomilga ega ekanligi, tinglovchilarning, ayniqsa, yosh bolalarning oson tushunishiga, idrok etishiga qulayligi tufayli xalq pedagogikasining eng muhim, ko‘p qamrovli va tarbiyaviy ta’siri g‘oyat kuchli tarmog‘i hisoblanadi. Chunonchi, maqollar xalqning ijtimoiy, iktisodiy, siyosiy va madaniy tajribalari, hayotiy kuzatishlari asosida vujudga kelgan fikrlarni lo‘nda, aniq va obrazli ifodalovchi bir vosita bo‘lsa, naqllar hayotiy tajribalari, nasihatomuz fikrlari, donishmandligi, axloq qoidalariva falsafasini sodda syujet, ibratli mazmunda ifodalovchi hikoyalardir. Ertaklar esa falsafa, axloq, din, badiiy to‘qima va hayolotga asoslangan xalq donishmandligining mahsulidir. Shu bois ertakdagi to‘qima voqea-hodisalar silsilasida xalqning ma’naviy qadriyatlari, urf-odatlari, axloq-odobning o‘ziga xos milliy xususiyatlari namoyon bo‘ladi. Rivoyatlar ham asosan ijtimoiy-maishiy voqealarni, tarixiy shaxs va hodisalarni uydirmalar vositasida bayon etuvchi kichik xajmli hikoyalar bo‘lib, ularda lutf va 33

nazokat, aql va idrok, ishq va vafo, adolat va sahovat, vatanparvarlik va mehnatsevarlik madh etiladi, zulm va zo‘rlik, xaqizlik va bosqinchilik qoralanadi. Ayniqsa, xalq og‘zaki ijodining yirik namunasi hisoblangan rivoyatlarda umuminsoniy qadriyatlar mujassamlashgan bo‘lib, ularda xalqning turmush tarzi, axloq-odobi, urf-odatlari, marosimlari, an’analari, orzu-umidlari, erk va ozodlik yo‘lidagi mardonavor kurashlari, vatanparvarligi, sevgi-muhabbatga sadoqati, yaqqol ifodalangan. 34

Foydalangan adabiyotlar ro‘yxati . 1. Milliy istiqlol g‘oyasi: asosiy tushuncha va tamoyillar. T. O’zbekiston. 2000 y. 80 bet. 2. Nishonova S. Komil inson tarbiyasi. T. Istiqlol. 2003 y. 224 bet. 3. Bobolardan-bolalarga (to‘plovchi Barakaev R), Toshkent, «Yulduzcha» nashriyoti, 1989 y. 125-b. 4. Baratov Sh. Kichik yoshdagi o‘quvchilar faoliyatini baholash. «O’qituvchi» nashriyoti, Toshkent, 1992 y, 45 b. 5. Bozorova M. «Kichik maktab yoshidagi o‘quvchilarni do‘stlik va o‘rtoqlik xislarini tarbiyalashda xalq an’analaridan foydalanish». Kand.diss. Toshkent, 1994 y. 6. Beruniy A.R. «Ruhiyat va ta’lim tarbiya haqida». «O’qituvchi» nashriyoti, Toshkent, 1992 yil. 35

O'xshashlar

Sinfdan tashqari tarbiyaviy ishlarning mazmuni, shakli va metodlari

O’quvchilar bilan sinfdan va maktabdan tashqari tarbiyaviy ishlar

O’zbek xalq pedagogikasining imkoniyatlari va istiqbollari

Oilada bola tarbiyasi

Abduqodir Shakuriyning ta’lim tarbiyani rivojlantirishda tutgan o’rni