O’zbek xalq pedagogikasining imkoniyatlari va istiqbollari - Pedagogika - Kurs ishlari

O’zbek xalq pedagogikasining imkoniyatlari va istiqbollari

Yuklangan vaqt:

09.10.2022

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

153.5 KB

Ko'chirib olish

O’zbek xalq pedagogikasining imkoniyatlari va istiqbollari R e ja : KIRISH ASOSIY QISM 1. Xalq pedagogikasining paydo bilish tarixi 2. Xalq og’zaki ijodi va uning bola tarbiyasidagi o’rni 3 . O’zbek xalq pedagogikasida urf-odatlarning o’ziga xos o’rni XULOSALAR ADABIYoTLAR

KIRISh Prezidentimiz I.A. Karimov: “Biz tariximiz, madaniyatimizni o’zimiz uchun va butun dunyo uchun qayta tiklayapmiz... ...Ularni asrab-avaylash, ko’paytirish, ana shu ma‘naviy xazinadan mumkin qadar ko’proq odamlarni baxramand etish nechog’lik muhim ekanligini anglab yetdik”,-degan edi. Milliy istiqlol tufayli ana shu vazifalarni tula amalga oshirish imkon tug’ildi. Milliy o’zlikni anglash imkoniga ega bo’ldik. Xalq pedagogikasi manbalarni o’rganish ushbu vazifalarni amalga oshirishga yanada ko’proq imkon beradi. Milliy istiqlolgacha xalq pedagogikasi manbalarini sinfiy kurash haqidagi ta‘limot asosi.da baholab keldik. Barcha ma‘naviy qadriyatlarni ikki zid qismga ajratish oqibatida, ularning ko’pchiligidan maxrum bo’ldik. Oqibatda xalq tarbiya usullari eskilik sarqiti deb qaraldi. Etnopedagogika manbalari xalq ma‘naviyati va madaniy boyliklarining tarkibiy qismidir. Xalqning o’zi hayot ekan uni yo’qotib bo’lmaydi. Etnopedagogika asarlari xalq og’zaki ijodi maxsuli bo’lib, og’zakichilik asosida avloddan-avlodga o’tib kelgan. Shu jarayonda uning turli janrlari afsona, rivoyat, ertak, doston, maqol, matal, topishmoq, olqish, qarg’ish, marsiya, aytishuv, naql, latifa, askiya, lof, erkalama, masxaralama, ovutmachoq, sanama, chorlama, tez aytish, marosim va mavsumiy qushiq va aytimlar vujudga kelgan. Ularning mazmunida pedagogik fikrlar targ’ib etilgan. Modomiki shunday ekan, ularni xalq madaniy merosi sifatida ilmiy pedagogik jihatdan o’rganish va ilg’or jihatlaridan pedagogik amaliyotda foydalanish zamon talabi, milliy mafkuramiz taqozasi hisoblanadi. Bo’lajak pedagogik kadrlar etnopedagogika ilmini o’z kasbiy bilimining tarkibiy qismi sifatida o’rganishi zarur bo’ladi.

Xalq pedagogikasida ta‘lim va tarbiya masalalari yaxlit pedagogik jarayonning ajralmas qismlari sifatida talqin etiladi. Shaxsiy namuna, ishontirish, o’rgatish, talab va iltimos, maslahat, va taklif, ma‘qullash, izza berish, rag’batlantirish va jazolash singari rang-barang tarbiya metodlari o’z aksini topganki ulardan xar qadamda pedagogik amaliyotda foydalanish mumkin. Xalq pedagogikasida komil inson tarbiyasi faqat ota-onaning vazifasi emas, balki butun jamiyatning vazifasi sifatida talqin qilinada. Ayni payt tarbiyada ota-ona, oilaning ahamiyati inkor qilinmaydi. “Qush uyasida ko’rganini qiladi”, “Onasini ko’rib qizini ol”, “Bir bolaga yetti mahalla ota- ona” singari maqollar shundan darak beradi. Demak, etnopedagogikada tarbiya ijtimoiy vazifa deb qaraladi. Shunga o’xshash fikrlar bilan fanni o’rganish asnosida alohida mavzularni o’rganish jarayonida tanishamiz. Tadqiqot maqsadi: O’zbek xalq pedagogika va uning tarbiyaviy imkoniyatlari hamda istiqbollarini tadqiq etish Tadqiqot obyekti: O’zbek xalq pedagogikasi manbalari, g’oyalari va tamoyillari Tadqiqot predmeti: O’zbek xalq pedagogikasining tarbiyaviy imkoniyatlari va istiqbollari Tadqiqot vazifalari: 1. Mavzuga oid ilmiy-nazariy manbalar, darslik va qo’llanmalar hamda ilmiy tadqiqot ishlarini tahliliy o’rganish; 2. Xalq pedagogikasining paydo bo’lish tarixini yoritish; 3. Xalq og’zaki ijodi va uning bola tarbiyasidagi o’rni va ahamiyatini tadqiq etish 4. O’zbek xalq pedagogikasida urf-odatlarning o’ziga xos o’rnini aniqlash.

Tadqiqotning metodologik asoslari: O’zbekiston Respublikasi «Kadrlar tayyorlash milliy dasturi» va «Ta’lim to’g’risida»gi Qonuni, o’zbek xalq pedagogikasi manbalari, pedagogika va pedagogika tarixiga oid manbalar, o’zbek xalq pedagogikasi sohasidagi ilmiy tadqiqot ishlari.

ASOSIY QISM 1. Xalq pedagogikasining paydo bilish tarixi O’zbek xalq pedagogikasi kamrovi nihoyatda keng, bag’oyat serkirra va serjilo tushuncha bulib, u shu xalq paydo bulgan butun davrni uz ichiga oladi. Xalq donishmandligi va odobnomasining bu nodir sohasi ijtimoiy va maishiy-axlokiy hayotning barcha tomonlarini, xalq og’zaki ijodi, kadrshunosligi, udumshunosligi va marosimshunosligi yetakchi yunalishlarini, diniy-ahlokiy ta’limotni kamrab olishi bilan xarakterlanadi. U xalqimizning asrlar davomida tuplangan boy tajribalarini, ijtimoiy- siyosiy, axlokiy, falsafiy, m’rifiy, estetik, ma’naviy hamda jismoniy yetuklik borasidagi karashlarini, tajriba-xulosalarini, lunda, ammo bag’oyat teran, donishmandnoma tarzda ifodalaydi. Ilk bor yaratilayotgan uzbek xalq pedagogikasida dono xalqimizning ta’lim-tarbiya, axlok, odob, inson kadriyatlari va uning ma’naviy ustivorligi, iymon-e’tikodi butunligi sohasidagi dunyokarshi, amaliy faoliyati, usul-metodlari, an’analari tabarruk islomning oob-axlok, ilmu fan tarakkiyotidagi ta’limotiga bog’lik holda, mukaddas Kur’oni karim va payg’ambarimiz Muhammad Rasululohning muborak hadisi shariflariga suyangan holda yoritish muljallangan. Ma’lumki, xalqning pedagogik karashlari uzok asrlar davomida shakllangan va ular bizga alohida kullanma-dastur yoxud darsliklar shaklida yetib kelmay, balki asosan xalq og’zaki ijodiga kiruvchi turli janrlardagi asarlar, elshunosdan, kadrshunosdan, udumshunoslar hatida saklab kolingan hamda ollohning suzi bilan bulgan Kur’oni karim va payg’ambarimizning hadislarida uz ifodasini topgan. O’zbek xalq pedagogikasi uzining yunalishi, ibratli xulosalrga boyligi, bebaho asarlari, ma’no-mantik jihatdan mukamalligi, teranligi, uslub, odobnomasi, ibratnomasi bilan har kanday millat, el havas kilsa arziydigan buyuk merosdir.

Xalq pedagogikasi hayotning, tafakkurning, odob-ahlok, ta’lim- tarbiyaning hamma jabhasini, barcha muammolarini kamrab olish bilan xarakterlanadi. Uning oldiga kuyilgan maksad vazifasi anik, ravshan, ayni chog’da xayrli, savobliva iohiydir: hayot guli, sarvari, egasi insonni yuksak fazilatlar ruhida tarbiyalashdir. 1. Xalq pedagogikasi yosh avlodni tarbiyalash, ularni mustakil mehnat faolyatiga tayyorlashning juda kup vositalari, metodlari va usullariga ega. Xalq pedagogikasida tarbiyalanuvchilarni ishontirish, kuniktirish, ular xulki, mehnati va xatti-harakatlrini rag’batlantirish hamda baholashning vositalari va metodlri ham kadimdan ma’lum. Xalq pedagogikasining asosiy koidalaridan biri bolalarni uz tengkurlari muhitida tarbiyalash bulgan. Bolalar muhitida turli uyinlardan foydalanilgan. Tarbiyalanuvchining xatti-harakatlari xalq ma’naviyatiga muvofik bulishi uchun birinchi galda uni uz xulki tug’riligi yoki notug’riligiga ishontirish, unda axlokiylik va axlokiysizlik, adolat va adolatsizlik holda anik tasavvur hosil kilish lozim. Tarbiyalanuvchilarni ishontirish uchun xalq ahlokiy- estetik me’yorlarini tushuntirish, ugitlar berish, eslatish, iltimos, istak bildirish, talab kilish, maslahat va boshka tadbirlar kullanadi. Bolalar katta yoshli kishilar xulki va xatti-xarakatlarini, hatto uzaro suhbatlarini ham muntazam kuzatish natijasida anchagina ahlok me’yorlarini mustakil uzlashtiradilar. Serfarzand uzbek oilasida shakllangan yana bir insoniy fazilat kattalarning kichiklarga mehribonligidir. Ota-ona doimo bolalariga, aka- opalar uka-singillariga g’amhurlik kiladilar. Ma’lumki, ruzg’orda, ayniksa kup bolali oilada mayda-chuyda ishlar nihoyatda kup buladi. Hovli supirish, uy tozalash, kiyim-kechaklarni yuvish, ovkat pishirish va boshka kundalik ishlarni kupincha bollar bemalol bajarishlari mumkin. Fakat ularni shunday ishlarni bajarishga urganish va kuniktirish joiz. Keksalarni hurmat kilish, ular maslahatlari, yul-yuriklariga

binoan ish tutish va unga amal kilish kadimdan uzbeklarga xos odat bulib kelgan. Kattalarning ma’naviy-axlokiy me’yorlarni tushuntirish, kam gapli bulishi, fikrlar kiska ifodalanish kerak degan holda mavjud bulgan va unga amal kilgan. Tushuntirish mehnat tarbiyasida katta urin olgan masalan: ona uzining kiziga u yoki bu taom kanday pishirilishi, unga nimalar solinishi, kancha vakt kaynatilishi, kir yuvishda uni kanday sikish kerakligini tushuntirgan. Kattalarning maslahatlaridan jismoniy tarbiyada kup foydalangan. Ota- onalar, oiladagi kariyalar, ota-bobolarning tajribalari asosida yoshlarga sog’liklarini mustahkamlash, kasalliklardan saklanish va organizmni chiniktirish bolalarning uz xatti-harakatlarining tug’ri yoki notug’riligiga, adolatli yoki adoltsizligiga ishontirishning asosiy usullaridan biri hisoblangan. Xalq pedagogikasida iltimos va istak doim birgalikda bulavermagan. Kupincha ulardan alohida–alohida foydalangan. Ota-onalar aksariyat hollarda uz bolalariga iltimos tarikasida topshiriklar berishgan. O’zbeklar kupincha uz nutklarida sha’ma kilishgan. Bolalarni tarbiyalashda undan foydalangan kishilar sha’ma kilish bevosita kursatma berishdan kuchlirok ta’sir etishni bildirganlar. Sha’madan uz urnida foydlanish bolada muayyan hissiy kuzg’alishni vujudga keltiradi, uni uzining xulki va xatti-xarakatlarini jiddiy tahlil kilishga majbur etadi hamda kamchiliklarini yukotishda yordam beradi. Ota-onalar hamda yoshi ulug’ kishilarning ijobiy namunasi, katta urtoklarning ibrati tarbiyaning asosiy metodlaridan biri bulgan. Kattalar bolalarning urtoklari bilan ahil bulib uynashga yer chopish, ekin ekish, hosil yig’ib-terishda hamkishloklariga yordamlashishga, uz suzida turish, mehmon kutish, sabr-tokatli bulish, irodalilikka odatlantirish uchun harakat kilganlar va bunda turli mashg’ulotlardan foydalanganlar.

Bolalarning mashklari, xususan, mehnat tarbiyasida va akliy tarbiyada katta urin tutgan. Bolalar mustakil holda yoki kattalar yordamida toushlarni hamda suzlarni tug’ri talaffuz etishni, uz fikrlarini anik ifodalashni mashk kilganlar. Xalq pedagogikasida sinash metodiga ham katta ahamiyat berilgan. jismoniy tarbiyada mehnat, shuningdek, turli uyinlar ot poygasi, kamon otish, ov kilishlar sinash vositasi sifatida xizmat kilgan. Xalq pedagogikasida axlokiy tarbiyada jazolash tadbirlaridan ham foydalangan. Jazolashning asosiy usullari tanbeh, ogohlantirish, ta’na kilish, koyish, ayblash va hokoza. Mana shularga asoslanib xalq bolalarni aqliy, ahloqiy va jismoniy kamol toptirishda xususan sog’lom kishilar kilib ustirishda tan jazosining zararini tushungan deyish mumkin va shuni ta’kidlash kerakki, xalq pedagogikasida ug’il va kizlarni tarbiyalashda talabchanlik, jiddiylik hamda ularga insonparvarlik munosabatlari muvaffaqiyatli ravishda uzviy bog’langan. Xullas, xalq kup asrdan tarixida tarbiyaning uziga xos vositalari, metodlari hamda usullarini yaratgan va ular asta-sekin tarbiyaning an’anaviy omillariga aylangan. Xalq pedagogikasi tarbiyalashning xilma-xil uzviy vositalaridan, jamlangan metodlari va usullaridan keng foydalangan; xalq pedagogikasida tarbiya uzluksiz va muntazam yusinda bulgan, uning mazmuni esa mehnat kunikmalari hayotiy-maishiy ehtiyojlariga va vazifalariga bog’langan.

2. Xalq og’zaki ijodi va uning bola tarbiyasidagi o’rni O’tmish ajdodlarimizning ta’lim-tarbiya sohasidagi kup asrlar davomida orttirgan boy tajribasini uzlashtirish asosida yosh avlodni respublikamiz tar-tida faol ishtirok etadigan, sog’lom va bilimdon kilib tarbiyalash hozirgi kunda g’oyat muhim va dolzarb masaladir. Shuning uchun ham Respublika Xalq ta’limi vazirligi xalq pedagogikasini hayotga tadbik etishni, ukuvchilarni milliy-madaniy an’analar va umuminsoniy kadriyatlar asosida tarbiyalashni uz oldiga asosiy vazifa kilib kuydi. Ma’lumki, xalq pedagogikasi deganda xalq og’zaki ijodiyotining barcha janrlarida aks ettirilgan tarbiya borasidagi karashlar, g’oya, urf-odat, rasm hamda an’analar yig’indisi tushuniladi. Bola tarbiyasi borasidagi an’analar uzbek klassik adabiyotida uz aksini topa borgan. Jumladan, IX-XII asr allomalardan Nizomul mulkning «Siyosatnoma», Nosir Xisravning «Saodat na», «Rushnoma», Yusuf Xos Hojibning «Kutadg’u bilig», Mahmud Kashg’ariyning «Devonu lug’ati turk», Ahmad Yugnakiyning «Hibatul hakoyik», Kaykovusning «Kobusnoma» kabi asarlari jahon olimlarining e’tiborini uziga tartgan va ulardagi pedagogik g’oyalar salmog’li urinni egallaydi. Hozirgacha nashr kilingan xalq og’zaki ijodi namunalari va folklor materiallarida bevosita bollar ishtirok kilmagan. Bolalar bevosita ishtirok kilgan xalq ijodi namunalarida esa kay darajada bulmasin, xalq pedagogikasining tarbiyaviy an’analari chetlab utilmaydi. Demak xalq og’zaki ijodi kadim zamonlardan buyon jahon xalqlarining, shu jumladan uzbek xalq pedagogikasining ham yagona tarbiya vositasi bulib kelgan. O’zbek xalq pedagogikasi bola kurish, tarbiya jarayoni va uning jamiyatda tutgan urni, xalq pedagogikasida tarbiyaning tarkibiy asoslari, milliy tarbiyani amalga oshirish usul va vositalari, yoshlarni dastlabki oilaviy

odob koidalariga odatlantirish va uni amalga oshirish yullri, yoshlarni dastlabki oilaviy dastyorlik mehnatiga odatlantirish, uni amalga oshirishda foydalanadigan usul va vositalar, xalq pedagogikasida maktab va hunar ta’limi, shuningdek boshka shu kabi tarbiyafiy taddbirlarni kamrab oladi. Bularning hammasi xlk og’zaki ijodida aks etib kelgan. Xalq pedagogikasi xalq og’zaki ijodida namoyon bulishni alohida ta’kidlsh lozim. ma’lum ma’noda uzbek xalq og’zaki ijodi tug’ridan-tug’ri bola tarbiyasiga ta’yor etish vositasi bulib xizmat kilgan va xizmat kilib kelmokda. Chunonchi, tez aytish-bolalar nutkini ustirishga, topishmok-bolalarning topkirligini tarbiyalashga, maqol-bolalrning odob-ahlok tarbiyasiga, kushik- bolalrning nafasat tarbiyasiga, doston va ertaklar bolaning turli tomonlama tarbiyasiga ijobiy ta’sir kilib kelgan. Onangga boshingni ham qil, Otangga gapingni kam qil. singari maqollarda o’git-nasihat birinchi darajaga kutariladi. Shunday qilib, ona tili va adabiy o’qish mashg’ulotlarida o’rganilayotgan mavzu xususiyatlarga karab xalq og’zaki ijodi namunalari ertak va dostonlarda, maqollarda yozuvchilarning asarlarida aks ettirilgan xalqimizning milliy urf-odatlri ustida keng kulamda suz yuritsa buladi. Asardarda tasvirlangan lavhalarning mazmunini bolalarning uzlari bilgan, eshitgan, an’ana va odatlar bilan takkoslab aytib beradilar. Mehnat ta’limi darslarining kizikarli va mazmunan boy bulishini ta’minlash uchun xalq ertaklari va maqollariga tez-tez murojaat kilib turish lozim. «Mehnat kilishdn uyalma, mehnat kilish ibodat kilish bilan barobardir» «Ketmon chopdim-non tishladim»

Xalqimiz yaratgan «Uch og’ayni botirlar», «Sehrli suz», «Tovuk, urdak va sichkon» ertaklari ham bolalarda yoshlikdan mehnatga muhabbat ruhini tarbyalashda muhim urin tutadi. Ertaklar bolani har tomonlama yetuk kilib tarbiyalashda asosiy omildir. O’zbek oilasida ertak aytib bermay bola ustirgan ota-ona va kattalarni yoki ertak eshitmay ulg’aygan yoshlarni tasavvur kilish kiyin. Buni tarixda utgan ilm-fan vakillari, shoir va adiblar, jamoat arboblari e’tirof etadilar. Ertaklarning tarbiya uchun muhim tomoni shundaki, unda xalq og’zaki ijodidagi topshmok, maqol, kushik kabi janrlar jamlangan bulib, ular pedagogik g’oyalarning mukammalrok, ta’sirchan bulishini ta’minlydi. Ertaklarda bola tarbiyasining deyarli hamma tarkibiy kismlari: xis va akliy kamolot, ilm-va hunarga muhabbat, mehnatsevarlik, ma’naviy sifat hamda nafis didlarning tarkib topishga oid kupdan-kup pedagogik materiallarni uchratish mumkin. Masalan: «Korasoch pari» ertagida Nodir juda yosh chog’ida otadan yetim koladi. Uning oansi - doya Kambar. U Nodirni safarga junatish oldidar «onasi Nodirni bag’riga bosib: Mening uch nasihatimni kulog’ingdan chikarma, birinchi – birovga xiyonat kilma, ikkinchi- birovning dilini og’ritma, uchinchi-kaysi shaharga borsang eng avvalo usha shaharning kariyalari bilan suhbatlashib ish kur!» deb nasihat kildi va bola umrining oxirigacha ona nasihatiga amal kilib, murod-maksadiga yetadi. Shunga uxshash «Erali va Sherali» dostoni, «Zumrad va Kimmat» ertagi, unda Zumradning ochikkungilligi, mehribon va akilligi, donoligi olkishga sazovor. Kimmatning esa erka, tantik, ishyokmas, dangasaligi koralanadi. Makollar odamlarning hayoti va turmushi jarayonida tuplangan tajribalari, dunyokarashi, uzi yashab turgan ijimoiy hayotga bulgan munosabati, utmish hayoti va uning ibratli saboklri, shaxsning ruhiy holati,

umid va orzularini ifodalayd. Shuning uchun ham ular bola tarbiyasiga, xususan axlok va odobga ijobiy ta’sir etishda samarali ta’sir kursatishga kodir. Makollarning uziga xos xususiyati shundaki, uzbek maqollari asosan ikkinchi shaxs- tinglovchiga nisbatan ugit-nasihat yusinida badiiy uxshatishlar orkali aytiladi. Yaxshi bola yog’ keltirar, Yomon bola dog’ keltirar. Yaxshi bola –turga tortar, Yomon bola- gurga. Odob –kishining zebu ziynati Obod –oltindan kimmat Suz kishining uzagi Odob kishining bezagi kabi maqolalarda odob-ahlokning kimmati hakida gap yuritilsa, Oltin olma, duo ol, Duo oltin emasmi.

2.3. O’zbek xalq pedagogikasida urf-odatlarning o’ziga xos urni O’zbek xalq pedagogikasi an’analari, shu jumladan uning ajralmas kismi-og’zaki ijod namunalardagi odob-axlok, ta’lim-tarbiya borasidagi pandnomalar bag’oyat hayotiy, xalqchil va ibratlidir. Xususan an’anaviy xalq kushiklari va maqollari odobnoma darslari ekanligini, folklarning boshka katta-kichik janrlari boshdan-oyok pandnomaligini unutmasligimiz kerak. Darhakikat, hakikiy insonni shaklantiruvchi odob-axlok to’risidagi xalq karashlari, xalq og’zaki ijodi asarlarida yashab keladi, ularda odob-axlok mavzusi uta donishmandlik bilan keng ishlanganiga guvoh bulamiz. Kushik janri yoshlarning nafosat tarbiyasida alohida urin egllaydi. O’zbek xalq kushiklari asosan «Alla», «Yor-yor», «o’lan», «Azayig’i» kabi bir necha turda shaklllangan. Bola dastavval ona «Alla» sini eshitadi. Binobarin, bola kurish baxtiga muyassar bulgan onalarning kay darajada bulmasin «Alla» aytolmasliklarini tasavvur kilish mumkin emas. hatto, kug’irchok uyonashni uddalay olgan jajji kizlar ham «alla» aytish bilan guyo kug’irchoklarini ovuntiradilar va shu orkali kushig’ olamiga ilk bor kadam kuyadilar. Ona «alla» sining tarbiyaviy roli muhimdir. X asr Markaziy osiyo xalqlarining mashhur mutaffakiri va tibbiyotning buyuk siymosi Abu Ali Ibn Sino ona «alla»sining tarbiyaviy hamiyati hakida bolalarning talabini kondirmok uchun unga ikki narsani kullamok kerakligi, chunonchi: biri – bolani sekin-sekin tebratish, ikkinchisi –uni uxlatish uchun odat bulib kolgan musika –allalashdir, degan fikrni ilgari surgan.

Kushiklar (lirik, marosim, mavsum kushiklari, «Yor-yor» lar, «Alla»lar, yiki-yuklov, sog’im, urim, yanchik, bayram-sayllar kushiklari, bolalar folklorining namunalari va boshkalar) guzallik, samimiyat, mehr- shafkat, orzu-umid, kuvonch-shodlik, ham-g’ussa armon, kiskasi mahzun va ma’sum tuyg’ularni tarannum etish orkali har kanday kishida chukur insoniy tuyg’ularni ustiradi, hayotga, tabiatga, insonga cheksiz muhabbatni kamol toptiradi. O’zbek xalq pedagogikasida yukoridagi kabi folklor janrlari bilan bir katorda bola yashab turgan muhit-sharoitning vositachi roli ham mavjudki, ular yoshlarning ma’naviy fazilatlarini shakllantirishda katta va samarali tarbiya vositasi hisoblanadi. Shular jumlasiga: bolalar uyinlari (kup turda), choyxurlik (choyxona gurungi), bolalar gapi (gap aytish), bolalar majlisi, mehmondorchilik, hashar kabilarni kiritish mumkin. Kolaversa, xalqning milliy urf-odatlari, turli marosimlari, n’analari, bayram va marosimlar bolalar tarbiyasida muhim ahamiyat kasb etadi. Chunonchi: a) tuy marosimlari – beshik tuyi, sunnat tuyi, nikoh tuyi, hovli tuyi; b) sayllar – dala sayli, gul sayli, kovun sayli; v) yig’in (tomosha, tug’ilgan kunni nishonlash), yigit bazmi, kiz bazmi (majlisi), kelin salom, ulok, poyga, kurash, turli shakldagi musabokalar; g) aza marosimi, ma’rakasi; d) safarga chikish, ovga borish, ommaviy yig’inu tomoshalarga borish hamda bayramlar. (Ruza hayit, kurbon hayit, navruz). Bunday davralar yoki yig’inlarning tarbiyaviy ta’siri katta bulgan va hozir ham uz ahasiyatini yukotgan emas.

Biz xalq pedagogikasining sharkona va turkona an’analari, oilaviy- maishiy yunalishlari, xalqning uziga xosligining milliy tuylarimiz, ommaviy bayram –sayillari, marosimlar, urf-odatlar va udumlarda ifodalash, xalq sport, jismoniy tarbiyaning turgan urni, milliy maktab muammolari kabi juda dolzarb, zarur va kerakli masalalar hamda kiskacha tuxtalib utishni lozim deb topdik. Bular xalq og’zaki ijodida yosh avlodni ma’naviy-axlokiy tarbiyalash va tarbiya usullri, insoniy kadriyatlar va yurtsevarlik tarbiyasi, dust- birodarlik, ahillik, mehntsevarlik, kasb-hunarga muhabbat, halollik, tug’rilik, olijanoblik tarbiyasi, adolat, insof, dust-birodarlik, botirlik, saxiylik, kamtarlik, sabr-kanoat, muhabbat, vafo, or-nomus, samimiylik, uzlashish, yurish-turish, salomlshish kabi kadriyatlardir. Milliy bayram va an’analar donishmandlik manbai, hayot sabog’i. Tarixiy tarakkiyotning hal kiluvchi kuchi hisoblangan xlk ommasi-milliy bayram va an’analar ijodkoridir. Xalq uz bayram va an’analarini kuz korachig’idek asrash, avlodlarga meros kilib koldirishga harakat kildi. Shaklar milliy, mazmunan umuminsoniy kadriyatlarni uzida mujassamlashtirgan xalq an’analari, urf-odatlari va marosimlari jahon madaniyati xazinasiga kushilgan buyuk hissa bulib hisoblanadi. O’zbek xalqining milliy an’analari ijodiddan avlodga, bobodan otaga, otadan bolaga utib kelmokda va yoshlarni tarbiyalashda katta rol uynamokda. Zero xalqimizning madaniy merosini chukur bilmasdan miliy uzligini anglash va milliy g’urur tuyg’usini karor toptirish mumkin emas. Har bir millat va elat uziga xos bayram, urf-odatlariga ega. Milliy bayram va an’analar. Navruz bayrami, ruza hayit, kurbon hayit, mustakillik kuni:

Nikoh tuyi, kelinchak kulidan choy ichish, chorlar, kizlar majlisi shular jumlasidandir: Yosh avlodning ma’naviy va xlokiy kamol topishiga ta’sir etuvchi an’analar katta tarbiyaviy ahamiyatga ega. Gul sayli uzbeklarning kadimiy bayrami hisoblanadi, bu esa xalqimizning tabiat guzalliklari 5 dan zavk olishi, uta nozik ta’bligidan dalolat beradi. Lola sayli aslida Navruzning davomi, uning jralmas kismi bulgan bu bayrami hamal oyi oxirlarida, dala-kirlarda lolalar kiyg’os ochilgan bahor ayyomida utkazilgan. Marosimlar – an’analarning yana bir kurinishdir. Marosim urf- odatning amaliy ifodasi. Marosim kat’iy tartib – koida, oldidn belgilangan rasm-rusumlar, rejalashtirilgan taomlar bulib muayyan me’yor asosida utkaziladi. Marosimlar tantanali yoki kayg’uli bulishi mumkin. Marosimchilik har kanday g’oya pand-nasihatlardan, afsona va rivoyatlardan kura kishi kalbiga chukur, kuchli ta’sir etadi va mustahkam saklanadi. Bilim egallashga odatlanish, lafzi halollik, mehnatsevarlik, insonparvarlik, mehmondustlik - uzbek xalqini eng yaxshi fazilatlaridir. Yoshlarni yuksak axlok-odob ruhida tarbiyalash – kattalarning azaliy burchi. Milliy an’analar hayot sabog’i, kuchli tarbiya vositasi hisoblanadi. 1. Xalq ohzaki ijodida dostonlarning urni va ularning bola tarbiyasidagi roli. 2. Afsonalarning paydo bulishi tarixi va ularning tarbiyaviy ahamiyati. 3. Xalq dostonlari va afsonalaridan namunalar. Yurtimiz O’zbekiston mustakkilikka erishgandan keyin tarixiy hakikat va adolatni tiklash uchun umumxalq yurishi boshlandi. Ming yillar davomida yaratilgan xalqimiz koni va joniga aylangan ma’naviy

durdonalarga yangicha karala boshlandi. Milliy an’analarning kadri kutarilishi kerakligi e’tirof etildi. Ma’lumki, xalqning pedagogik karashlari uzok asrlar davomida shakllangan va ular bizga alog’ida kullanma, dastur yoxud darsliklar shaklida yetib kelmay, balki asosan xalq og’zaki ijoodiga kiruvchi turli janrlardagi asarlar tarzida yetib kelgan. Xalq og’zaki ijodiyoti asrlar buyi mehnat jarayonida insonni orzusi negizida shakllanib borgan, barkamol insonga karatilgan xlk og’zaki va yozma yodgorliklarida, ya’ni ertak, doston, kushik, topishmok, tez aytish, masal, matal, maqol va hikoyalarda uz aksini topgan. Xalq og’zaki idodiyoti asta-sekin tus olib, rivojlanib borgan. Xalq og’zaki ijodiyotida avvalo komil inson uchun ilm va hunar zarurligi, donishmandlik, akl va zakovat alohida urin egallaydi. Ma’lumki, ota-bobolarimiz kadim zamonlardan yaxshilikni yomonlikka, ma’rifatni jaholatga, nurni zulmatga karma-karshi kuyib, hamisha ma’rifatu-ziyoni, adolatu-ezgulikni olkishlab kelgan. O’zbek xalq og’zaki ijodidagi har bir janr bir olam, odob, ta’lim-tarbiyaning uziga xos darsligi deyish mumking. Xalq odobnomasi va ibratnomasining bu boy, teran, serma’no, mazmunli sohasi insonni har tomonlama tarbiyalash, kamolga yetkazish, ma’naviyatimizning ustivor, iymon’e’tikodimizning butun bulishligini, kadriyatlarimizning kadrlanish garovidir. Afsona va dostonlarning paydo bulishi tarixi «Afsona – nima va u kachon paydo bulgan?» - degan savolga javob izlash uchun avvalambor bu purma’no suzning ma’nosini chukur bilib olishimiz zarur. Afsona – og’izdan og’izga utib kelgan fantastik ba’zan diniy mazmundagi hikoya bulib, aslida sodir bulgani anik, ma’lum bir tarixiy vokea, yoki utgan trixiy shaxs hayoti bilan uzviy bog’lik buladi. Bobil minorasining kurilishi, Nuhturoni yoki Samarkandda Shohizinda

mozori bilan bog’lik afsona bulsi, bularning har birining asosida tarixiy dalil-hakikat yotganligidan dalolat beradi. Ingliz adibi Chesterton aytganlaridek, afsona har kanday dalildan ham tarixiyrokdir. Dalil yolg’iz bir odam hakida suz yuritsa yoki u odamlar katnashgan vokea hakida ma’lumot bersa, afsona yuzlab va millionlab odamlar takdiri hakida, vokeani sodir kilgan odamlar hakida hikoya kiladi. Tarixi fakat xalq xotirasi ramzi bulmish afsonalar, rivoyatlar yordamidagina moddiy mohiyatini kashf eta oladi. Inson xotirasi afsonalarga hamnafas bulgandagina tirikdir. Afsona uzaro bog’lanishi asosida inson bilan vakt bog’lanishidir. «Tarix, deb yozadi N.Berdiyev, tom ma’nodagi afsonadir. Bola tarbiyasida afsonalarning roli, ahamiyati juda kattadir. Bola afsonalar orkali uz tarixini yaxshi urganadi, dunyokarashi kengayadi, axlokiy tarbiya oladi. «Chistoni elik-bek», «Baraktom kal’asi», «Xubbi Afsonasi». Amir Temur bobomiz hakidagi afsonalar yosh avlod tarbiyasida muhim urin tutadi. O’zbek xalq dostonlarining yaratilishi xalq og’zaki ijodiyoti tarixida noyob uchraydigan hodisalardan biri bulib, ular tarakkiyot xazinasiga kushilgan bebaho kushgan hissadir. Alpomish, Gurug’li, Erali va Sherali, Rustamxon, Zaydixon dostonlari shular jumlasidandir. Biz xalq dostonlarini kuzdan kechirar ekanmiz, xalqning nom kuyish odatiga keng urin berilganini kuramiz. Shark xalqlari xususan uzbek xalqida shunday odat bor: bolalarga oiladiga kattalar, elu yurt urtasida mu’tabar bulgan kishilar, e’tiborli kariyalar nom kuyadilar. Bu kadimdan kolgan rasmdir. Masalan: «Erali va Sherali» dostonida aytishicha, usha zamonning rasmiga kura bolaning birini podshoh uz kuliga olib, birni xotiniga kutartirib, ipak alvon chodirlarning ichidan haloyikka karab, bolalarga munosib ot kuyishni suradi.

Birisini berdim, haylo gulima, Birisini uzim oldim kulima. Bir maslahat sizlarday el-kunima, Birodarlar, ot kuyinglar ug’lima. Ba’zilar aytdi: egizak bulganidan keyin Hasan-Husan buladi deb, ba’zi birlar Shamsi va Kamar deyishadi. Hyech birining degani podshoga yokmay turganda, tukson yamokli tun kiygan Chol chikib Erali va Sherali deydi. Bu fikr hammaga ma’kuul buladi. Doston - uzbek folklorining keng tarkalgan va yirik janrlaridan biri hisoblanadi. Uning yaratilish xalqimizning ma’naviy-maishiy kiyofasi, ijtimoiy-siyosiy karashlari, adolat va hakkoniyat, ozodlik va tenglik, kahramonlik va vatanparvarlik hakidagi ideallari bilan chambar-chas bog’likdir. Barhakikat, hakikiy insonni shakllantiruvchi odob-axlok hakidagi xalq karashlari, xalq og’zaki ijodi asarlari, xususan dostonlarda yashab keladi, ularda odob-axlok mavzusi uta donishmandlik bilan keng ishlanganiga guvoh bulamiz. Buning uchun birgina mashhur «Gurug’li» silsilasiga kiruvchi «Zulayxon» dostoniga nazar tashlash kifoya. Ushbu dostonni mashhur Bahodir va yurtboshi Gurug’lining bolaligi va ilk orzu umidlari, doimiy hamrohi va yuldoshi G’irotga ega bulib, or-nomus, kadr- kimmat va shan’ uchun boshdan kechirgan dastlabki haroyib bahodirliklari kursatgan shijoat-jasoratlari, yuksak bdiiy saviyada aks etgan. Bahodir Gurug’li hali bolaligida hayotning achchik-chuchigi, balan-pastini, yaxshi- yomonni, xiyonatu-diyonatini, razolatu-adolatni, yovuzligu-ezgulikni, rostu-yolg’onni, tug’riligu-ayyorlikni hamisha farklay olmaydi. Unga bularni urgatish uchun murabbiy darkor. Ammo, asosiy tarbiyachilar ota- ona yuk. shu sababli bu vazifani bjarish homiy – Xizr va 40 chilton zimmasiga tushadi. Kirk nasihatda insonni sevish, ardoklash, kadrlash,

e’zozlash, uning baxt-saodati uchun kurashish zarurligi kabilar 40 chilton nasihat, duo, olkishlarining asosiy mahzini tashkil etadi. kishilarga muhabbat, dastavval biri akl, biri idrok bulishi, ota va onaga sidkidildan muhabbat, hayot bag’ishlagan azizlarni izzat-hurmatini joyiga kuyishdan boshlanishi insoniy burch ekanligi uktiriladi, isnsonga insonning hurmati, sadokati, mehr-muhabbati ifodlnadi. Bu nasihat, duolar bolalar tarbiyasida katta ahamiyatga ega bulib, ular hozirgi kunda ham uz tarbiyaviy ahamiyatini yukotgani yuk. shuning uchun ham hozirgi paytda tarbiyaga ta’sir kursatuvchi xalq og’zaki ijodiga bulgan e’tibor kuchayib bormokda. Xalq xotirasida saklanayotgan, avloddan-avlodga utib kelayotgan eng yaxshi ertak va dostonlar bolalarni tarbiyalaydi, yaxshilikka, yehnat va hakguylikka undaydi.

X U L O S A Yurtimiz O’zbekiston mustakilikka erishgandan keyin tarixiy hakikat va adolatni tiklash uchun umumxalq yurishi boshlandi. Ming yillar davomida yaratilgan xalqimiz koni va joniga aylangan ma’naviy durdonalarga yangicha karala boshlandi. Milliy an’analarning kadri kutarilishi kerakligi e’tirof etildi. Ma’lumki, xalqning pedagogik karashlari uzok asrlar davomida shakllangan va ular bizga alog’ida kullanma, dastur yoxud darsliklar shaklida yetib kelmay, balki asosan xalq og’zaki ijoodiga kiruvchi turli janrlardagi asarlar tarzida yetib kelgan. Xalq og’zaki ijodiyoti asrlar buyi mehnat jarayonida insonni orzusi negizida shakllanib borgan, barkamol insonga karatilgan xlk og’zaki va yozma yodgorliklarida, ya’ni ertak, doston, kushik, topishmok, tez aytish, masal, matal, maqol va hikoyalarda uz aksini topgan. Xalq og’zaki idodiyoti asta-sekin tus olib, rivojlanib borgan. Xalq og’zaki ijodiyotida avvalo komil inson uchun ilm va hunar zarurligi, donishmandlik, akl va zakovat alohida urin egallaydi. Ma’lumki, ota-bobolarimiz kadim zamonlardan yaxshilikni yomonlikka, ma’rifatni jaholatga, nurni zulmatga karma-karshi kuyib, hamisha ma’rifatu-ziyoni, adolatu-ezgulikni olkishlab kelgan. O’zbek xalq og’zaki ijodidagi har bir janr bir olam, odob, ta’lim- tarbiyaning uziga xos darsligi deyish mumking. Xalq odobnomasi va ibratnomasining bu boy, teran, serma’no, mazmunli sohasi insonni har tomonlama tarbiyalash, kamolga yetkazish, ma’naviyatimizning ustivor, iymon’ e’tikodimizning butun bulishligini, kadriyatlarimizning kadrlanish garovidir

Asosiy adabiyot 1. O’zbekiston Respublikasi «Ta’lim to’g’risida» gi qonuni. T.: «Sharq». 1997. 2. O’zbekiston Respublikasi Kadrlar tayyorlash milliy dasturi. T.:«Sharq». 1997. 3. O’zbekiston Respublikasining Konstitusiyasi. T.:«O’zbekiston» 1992. 46-bet. 4. Pedagogika. Munavvarov tahriri ostida. T.: «O’qituvchi», 1997. 5. Bobomurodov A. Islom odobi va madaniyati. –T.: «Chulpon», 1995. 6. Buyuk siymolar, allomalar. (O’rta Osiyolik mashhur mutafakkirlar va donishmandlar) 1-3kitobi. –T.: «O’zbekiston», 1996, 1997. 7. Ibrohimovu va boshq. Vatan tuyg’usi. –T.: «O’zbekiston», 2000. 8. G’aybullayev N.R. va boshqalar. Pedagogika ma’ruzalar matni. T.: «Universitet» 1999.

O'xshashlar

Tarbiyaviy tadbirlarda xalq rivoyatlaridan foydalanish

Oilada bola tarbiyasi

Sinfdan tashqari tarbiyaviy ishlarning mazmuni, shakli va metodlari

Talabalar mustaqil ishini tashkil etish

Abduqodir Shakuriyning ta’lim tarbiyani rivojlantirishda tutgan o’rni