Tadbirkorlik faoliyati uning turlari va asosiy belgilari - Iqtisodiyot - Kurs ishlari

Tadbirkorlik faoliyati uning turlari va asosiy belgilari

Yuklangan vaqt:

25.08.2023

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

346.6630859375 KB

Ko'chirib olish

OʻZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY TA’LIM , FAN VA INNOVATSIYALAR VAZIRLIGI TOSHKENT MOLIYA INSTITUTI SIRTQI FAKULTET “ IQTISODIYOT ” KAFEDRASI “ IQTISODIYOT NAZARIYASI ” FANIDAN KURS ISHI МАVZU: Tadbirkorlik faoliyati uning turlari va asosiy belgilari Bajardi: Qabul qildi: RO’YXATGA OLINDI “ ____ ” _______20 23 y. №_________ Imzo _________ Kurs ishi himoya ga tavsiya qilingan sana “____” _______20 23 y. Ilmiy rahbar __ ________ Imzo _______________ Kurs ishi himoya qilingan sana «____» _______202 3 y . Baho « _____ » _________ ___________ ( imzo ) _ _ _________ ( imzo ) ___________ ( imzo ) Komissiya a’zolari : __________________ _________________ _ _________________

Reja: Kirish . 3 1. Tadbirkorlik faoliyatining mohiyati va uning asosiy belgilari 5 2. Tadbirkorlikning iqtisodiyotda tutgan o’rni va uning rivojlanishining asosiy belgilari 11 3. Tadbirkorlik turlari va shakllari 15 4. Kichik biznes va xususiy tadbirkorlikning mamlakatimiz iqtisodiyotida tutgan o’rni 19 Xulosa 23 Foydalanilgan adabiyotlar ro’yxati 24 2

Kirish O’zbekiston Respublikasi iqtisodiyotini mustahkamlash, har tomonlama rivojlantirib borish, tadbirkorlikni mukammal egallash, uning sir-asrorlarini puxta o’rganishni talab etmoqda. Xususan, bozor munosabatlariga o’tishni tezlashtiruvchi eng asosiy yo’llardan biri bu kichik biznes va tadbirkorlikni rivojlantirish hisoblanadi. Shuning uchun ham tadbirkorlikni rivojlantirishga, uni davlat tomonidan qo’llab- quvvatlanishi, xususiy tadbirkorlikda tashabbus ko’rsatish, uni rag’batlantirishga bag’ishlangan ko’plab qonun, farmon va qarorlar qabul qilingan. Bularning hammasi O’zbekiston taraqqiyotining poydevori hisoblangan barkamol avlodni yetishtirishni taqozo etadi. «Ma’naviy jihatdan mukammal rivojlangan insonni tarbiyalash, ta’lim va maorifni yuksaltirish, milliy uyg’onish g’oyasini ro’yobga chiqaradigan yangi avlodni voyaga yetkazish davlatimizning eng muhim vazifalaridan biri bo’lib qoladi» - degan edi birinchi Prezidentimiz I.Karimov 1 . Mamlakatimizda olib borilayotgan iqtisodiy ijtimoiy islohotlarning tub negizini tadbirkorlik, omilkorlik va ishbilarmonlik hislatlarisiz tasavvur etish qiyin. Erkin bozor munosabatlarining keng ravnaq topishi kishilar hayotida, ularning turmush tarzida, ma’naviy va hayotiy ko’nikmalarida namoyon bo’lmoqda. Hozirgi vaqtda respublikamiz fuqarolari rivojlangan Yevropa davlatlari, AQSH, Yaponiya kabi davlatlarning boy amaliy tajribasi xususida yetarli axborotga ega bo’lib bormoqdalar. Respublikada iqtisodiy islohotlarni yanada chuqurlashtirish, davlat tasarrufidan chiqarish va xususiylashtirishning jarayonlarini tobora avj oldirish, shuningdek tadbirkorlikni rivojlantirish va qo’llab quvatlashni ta’minlash maqsadida: O’zbekiston Respublikasining Davlat mulkini boshqarish va xususiylashtirish Qo’mitasi bilan O’zbekiston Respublikasi moliya vazirligi xuzuridagi davlat mulki jamg’armasi negizida O’zbekiston Respublikasi davlat mulkini boshqarish va tadbirkorlikni qo’llab-quvvatlash davlat Qo’mitasi tashkil etilgan. O’zbekistonda tadbirkorlikni qo’llab-quvvatlanishi, raqobatchilikni 1 I.A.Karimov – «Inson manfaatlari ustuvorligini ta’minlash- barcha islohot va o‘zgarishlarimizning bosh maqsadidir» (2008) 3

rivojlanishiga, iste’mol bozorini tovarlar va xizmat ishlari bilan to’ldirishga, yangi ish joylarini yaratish, katta miqdordagi mulk egalari va tadbirkorlarni shakllanishiga xizmat qiluvchi Respublikada o’tkazilayotgan iqtisodiy islohotlarning eng muhim yo’nalishlaridan biridir. Tadbirkorlikni qo’llab quvvatlanishi nafaqat iqtisodiyotni muttasil rivojlanishi, xo’jalik aloqalarini tuzatish, raqobatni rivojlantirish va iste’mol bozorini to’ldirish bilan bog’liq bo’lgan iqtisodiy maqsadlarni ta’minlashi zarur. Bulardan tashqari bunday davlat yordami iqtisodiy siyosiy vazifalarni hal etishi respublikaning barcha hududlarida siyosiy mo’tadillikni mustahkamlashi, tadbirkorlik faoliyatiga tegishli bo’lgan ijobiy ijtimoiy munosabatlarni shakllantirishi, unga aholining aktiv qismini jalb etishi ishsizlikni, infilyatsiya va boshqa negativ salbiy ijtimoiy holatlarni oldini olishi lozim 2 . O’zbekiston Respublikasi Konstitusiyasi mamlakatimizda amalga oshirilayotgan islohotlarning bosh negizini asoslab beruvchi huquqiy hujjat hisoblanadi. Jumladan, uning 53-moddasi bozor munosabatlarini rivojlantirishga qaratilib, O’zbekiston iqtisodiyotining negizini xilma-xil shakllardagi mulk tashkil qilishini, davlat iste’molchilarning huquqi ustunligini hisobga olib, iqtisodiy faoliyat, tadbirkorlik va mehnat qilish erkinligini, barcha mulk shakllarining teng huquqliligini va huquqiy jihatdan bab-baravar muhofaza etilishini kafolatlaydi. 2 I.A.Karimov. - «Barcha reja va dasturlarimiz Vatanimiz taraqqiyotini yuksaltirish, xalqimiz farovonligini oshirishga xizmat qiladi». 2011 4

1.Tadbirkorlik faoliyatining mohiyati va uning asosiy belgilari Tadbirkorlik – (ingl. enterprise) shaxsiy daromad, foyda olishga qaratilgan fuqarolarning mustaqil faoliyati. Bu faoliyat o’z nomidan, o’z mulkiy mas’uliyati va yuridik shaxsning yuridik mas’uliyati evaziga amalga oshiriladi. Tadbirkor (frn. entrepreneur) qonun tomonidan ta’qiqlanmagan barcha xo’jalik faoliyati, shu jumladan, vositachilik, sotish, sotib olish, maslahat berish, qimmatbaho qog’ozlar bilan ish olib borish bilan shug’ullanishi mumkin. Tadbirkorlik faoliyati - bu xo’jalik faoliyatining (ishlab chiqarish yoki savdo) asosiy turidir. Bu faoliyat turi jismoniy va yuridik shaxslar tomonidan amalga oshiriladi, o’z nomidan va uning xavf-xatariga doimiy asosda, ular tadbirkorlar dеb aniqlanadi. Bu faoliyat davlat xuquqiy normalariga rioya qiladi va o’z faoliyati uchun mulkiy javobgarlikni, hamda bozor xo’jaligining alohida sub'еktlarini rеsurs va kapitallarni eng yaxshi ishlatish yo’li bilan ko’zlangan natijaga еrishishni ko’zlaydi. Bu tushunchani hamma tashkil etuvchilarini ko’rib chiqamiz. Tadbirkorlik alohida faoliyat turi sifatida bu faoliyat sub'еktlarida ma'lum bir fikrlash doirasi, o’zga xo’jalik xulqi va stilini taqazo etadi. Tadbirkorlik faoliyatining eng muhim vazifasi individual tadbirkor faoliyatini yoki firmaning samarali ishlashini ta'minlashdan iborat. Bu esa yangi sharoit va yangiliklarni, hamda xilma-xil manbalarda qo’yilgan vazifalarni hal etish uchun rеsurslardan foydalanishni ko’zlaydi. Tadbirkorlik mustaqil faoliyat sifatida bu faoliyat sub'еktlarini turli yo’nalishlarda erkinligini va mustaqilligini taqazo etadi. Masalan, tadbirkorlik faoliyatini tur va sohalarini tanlash, faoliyatning usul va yo’nalishlarini tanlash, xo’jalik qarorlarini qabul qilish va ularni amalga oshirish vositalari ishlab chiqarish dasturini tuzish, moliyalashtirish manbalarini, mahsulot еtkazuvchilar, mеhnat rеsurslari olish manbalarini tanlash. Mеhnat haqini va tizimini hamda yo’llanma bo’yicha ishlaydigan shaxslarning daromad turlarini bеlgilash, mahsulot va xizmatlarga ta'rif va baholar pog’onasini bеlgilash tadbirkorlik faoliyatining soliq 5

va boshqa majburiy to’lovlardan qoladigan foyda (daromad)dan foydalanish, tadbirkorlik xo’jalik foliyati sifatida shaxsiy tadbirkorlik yoki firma faoliyatini sohasi va turidan qat'iy nazar xo’jalik jarayonini tashkil etish va boshqarishni taqazo etadi. Tadbirkorlik faoliyati yuridik va jismoniy shaxslar tomonidan amalga oshiriladi. Jismoniy shaxslar - bu yakka tadbirkorlar. Yuridik shaxs - bu mulkiy xuquq va majburiyatlarni oluvchi. U xo’jalik oborotida o’z nomidan chiqadi. Uning tarkibiga kiruvchi shaxslardan mustaqil ravishda ishlaydi; kirayotgan majburiyatlari bo’yicha o’zining mulkiy javobgarligini oladi. Yuridik shaxsning mulki a'zolarining shaxsiy mulkiga ajratiladi. Jismoniy shaxslarning tadbirkorlik faoliyati yakka tartibdagi xususiy tadbirkorlik faoliyatiga kiradi. Yuridik shaxslarning tadbirkorlik faoliyati jamoa tadbirkorligiga kiradi. Tadbirkorlik faoliyatini ikkala shakli ham tadbirkorlik sub'еktlariga tеgishli mulk va kapitalni xususiyligiga asoslangani kabi, chеtdan olinadigan moliyaviy mablag’larga ham asoslangan. Tadbirkorlik faoliyatining ikkala shaklida ham ishchilarning yollanma mеhnati qo’llanishi ham qo’llanmasligi ham mumkin. Yakka tadbirkor aniq mulkka qo’yilgan kapital mulkdori bo’lishi mumkin, egalik qilish huquqi foydalanish huquqini oladi, ya'ni kеrakli rеsurslardan foydalanib xo’jalik jarayonini tashkil etishga qo’yayotgan mulkning yakka tadbirkor jismoniy shaxs sifatida o’z kapital va mulkiga ega bo’lmasligi ham mumkin, lеkin natijada tadbirkorlik daromadini va foydani olish bo’lgan xo’jalik faoliyatini tashkillashtirish uchun arеnda qilingan mulklarni va zayom mablag’larini jalb qilishi mumkin. Yakka tadbirkorlik faoliyati zamonaviy sharoitlarda yuqori tеxnologiya va fikrlar bilan bog’liq yangi sohalarda kеng tarqaldi, u jismoniy shaxs sifatida patеntlar va ularni tashkillashtirish va ishlab chiqarishga singdirish uchun moliyaviy mablag’larga ega. Yakka tadbirkor faoliyat sohasi va yo’nalishni tanlashda yirik firmadagi mеnеjеrdan ko’ra ancha katta xarakat erkinligiga ega. Tadbirkor xo’jalik faoliyatini o’z nomidan va o’z xavfiga amalga oshiradi. 6

2-chizma. Iqtisodiyot tarmoqlarining YaIM o’sishidagi hissasi 3 Xalqaro valyuta jamg’armasining so’nggi baholash missiyasining bayonotida O’zbekiston jadal rivojlanib, global moliyaviy inqirozni yengib o’tgani qayd etilgan, shuningdek, o’rta muddatli istiqbolda mamlakatimizda yuqori iqtisodiy o’sish sur’atlari saqlanib qolishiga katta ishonch bildirilgan. O’zbekistonda amalga oshirilayotgan keng ko’lamli islohotlarning bosh maqsadi – kuchli, raqobatbardosh milliy iqtisodiyotni yaratish va shuning hisobidan aholi farovonligini muntazam oshirib borishdir. Shu sababli davlatimiz rahbari zamonaviy bozor mexanizmlari, ularning samaradorligini ta’minlash va shu asosda mamlakatimizda barqaror bozor iqtisodiyotini shakllantirishning muhim shartiga aylangan kichik biznes va xususiy tadbirkorlikni rivojlantirishga alohida e’tibor qaratmoqda. Istiqlol yillarida kichik biznes va xususiy tadbirkorlikni jadal rivojlantirish uchun qulay shart-sharoitlar, imtiyoz va preferensiyalar yaratish, ularni har tomonlama qo’llab-quvvatlash ustuvor yo’nalishga aylandi. Milliy iqtisodiyotimizda kichik biznes va xususiy tadbirkorlik ulushining ortib borayotgani ichki bozorni raqobatbardosh va sifatli tovarlar bilan to’ldirish, zamon talablarini inobatga olgan holda xizmatlar 3 www.stat.uz – Davlat statistika qo’mitasi rasmiy veb sayti 7

ko’rsatish sohasini kengaytirish, eksport tarkibida jahon bozorlarida haridorgir, yuqori qo’shimcha qiymatga ega mahsulotlarni ko’paytirish, avvalo yoshlar uchun yangi ish o’rinlarini yaratish va shu asosda aholi daromadi hamda farovonligini oshirishning muhim omillaridan biri bo’ldi. “Hukumat joriy yilda davlat dasturlari doirasida hamda tadbirkorlikni rivojlantirish orqali 500 mingta yangi ish o’rinlari yaratishni ta'minlashi zarur”. 4 1-Prezidentimiz Islom Karimov Mamlakatimizda demokratik islohotlarni yanada chuqurlashtirish va fuqarolik jamiyatini rivojlantirish konsepsiyasida tadbirkorlik faoliyati uchun yanada keng imkoniyat va erkinliklar yaratish maqsadida qator muhim qonunchilik tashabbuslarini ilgari surganlar. Jumladan, yangi tahrirdagi “Tadbirkorlik faoliyati erkinligining kafolatlari to’g’risida”gi qonun, “Raqobat to’g’risida”, “Tadbirkorlik sub’ektlari faoliyatini tekshirishlar qisqartirilganligi munosabati bilan O’zbekiston Respublikasining ayrim qonunhujjatlariga o’zgartish va qo’shimchalar kiritish to’g’risida”gi qonunlar qabul qilingan. Shu o’rinda 1- Prezidentimiz tashabbusi bilan “Oilaviy tadbirkorlik to’g’risida”gi qonun qabul qilinganini alohida ta’kidlash joiz. Bu qonun biznesning yangi turi – oilaviy biznesning tashkiliy-huquqiy shaklini belgilab berdi, ushbu turdagi faoliyatni davlat tomonidan rag’batlantirishni mustahkamladi, oilaviy korxona a’zolarining huquq va majburiyatlari, mehnat munosabatlarini tartibga soldi. Milliy an’analarimiz va xo’jalik faoliyatining ob’ektiv voqeliklariga to’liq mos keladigan ushbu biznes shakli bugun mamlakatimizda keng quloch yoymoqda. Yangi ish o’rinlari tashkil etilmoqda, odamlar barqaror daromad olmoqda, oilalar, umuman, butun xalqimiz farovonligi izchil yuksalmoqda. Shuningdek, Prezidentimiz Shavkat Mirziyoyev ham 2020-yilgi murojaatnomalarida tadbirkorlikni keng rivojlantirish to’g’risida aytib o’tadilar va “Har bir oila- tadbirkor” dasturi doirasida o’z biznesini boshlayotgan oilalarga 5,9trln so’m miqdorida kreditlar ajratilaganini ta’kidlaydilar. Mamlakatimizda milliy 4 Shavkat Mirziyoyevning 2020-yil 24-yanvarda Oliy majlisga murojaatnomasida so’zlagan nutqi 8

iqtisodiyotimiz salohiyatini rivojlantirishda kichik biznes va xususiy tadbirkorlikning roli va ahamiyatini izchil oshirishga doir keng ko’lamli chora- tadbirlar ko’rilmoqda. Chunonchi, 2011 yil O’zbekistonda “Kichik biznes va xususiy tadbirkorlik” yili, 2018-yil esa “Faol tadbirkorlik, innovatsion g’oyalar va texnologiyalarni qo’llab-quvvatlash” yili deb e’lon qilingani va bu borada tegishli davlat dasturlari amalga oshirilgani ham shundan dalolatdir. Jahon banki va Xalqaro moliya korporatsiyasining vitse-prezidenti hamda moliya va xususiy sektorni rivojlantirish masalalari departamenti rahbari Djanamitra Devan kichik biznesni samarali qo’llab-quvvatlash iqtisodiy taraqqiyotni ta’minlashda muhim rol o’ynashini ta’kidlagan edi. 3-chizma. Tadbirkorlik muhitining shakllanishi Iqtisodiy faollik va mustaqillikning muhim shakli bo’lmish tadbirkorlik respublikamizda bandlikning aniq shakli va yangi ish joylarini barpo etish yo’lida eng rivojlangan davlatlar tomonidan qo’llab-quvvatlab kelinmoqda. Tadbirkorlikning davlat tomonidan qo’llab-quvvatlanishi bir necha yillar 9Zamonaviy iqtisodiy- ijtimoiy falsafaning shakllanishi Tadbirkorlik muhitini shakllantirish Iqtisodiy faollikning alohida shakli sifatida tadbirkorlikni shakllantirish Milliy boylik va milliy farovonlikning o'sishi Tadbirkorlik infratuzilmasini shakllantirish Ijtimoiy muhitni tarkib toptirish

mobaynida maslahatlar berish, moliyaviy yordam ko’rsatish yoki soliqlar to’lashda tadbirkorlar uchun ma’lum imtiyozlar berilishida aks etmoqda. Tadbirkorlik muhiti mamlakatning rivojlanish asosini tashkil etadi va ishbilarmon kishilarning faoliyat mazmunini belgilab beradi. Turli mamlakatlarda tadbirkorlik muhiti turlichadir. Rivojlangan mamlakatlarda bunday muhit o’zining qulayligi hamda iqtisodiy jarayonlarning yuqori darajada unumli tashkil etilishi bilan ajralib turadi. Iqtisodiy jarayonlar qanchalik unumli bo’lsa, jamiyat moddiy va ma’naviy jihatdan shunchalik yuqori darajada bo’ladi. Iqtisodiy jarayonlarning samarasi amalda faoliyat yuritayotgan tadbirkorlarning soni va sifati hamda shu faoliyat bilan shug’ullanmoqchi bo’lgan kishilar soni bilan belgilanadi. Bu, o’z navbatida, tadbirkorlik ishiga yangi tadbirkorlarni jalb etish, iqtisodiyotni erkinlashtirish va tadbirkorlik muhiti darajalariga bog’liqdir. Oxirgisi tadbirkorlik faoliyatiga davlatning aralashishi darajasiga bog’liq. Davlat shunday shart-sharoitlar yaratib berishi kerakki, unda tadbirkorlar va tadbirkorlikka ishtiyoqi bo’lganlarning qiziqishi, xohishi va intilishlari maksimal darajada o’z ifodasini topsin. Jahon tajribasi ham iqtisodiy jihatdan rivojlanishga erishgan mamlakatlarda tadbirkorlik uchun barcha qulayliklar yaratib berilganligini ko’rsatmoqda. Biznesni samarali yuritish unga tashqi muhitdan aralashishni yoqtirmaydi. Biznesni yuritishda tashqaridan ozgina aralashuv bo’lsa, uning yemirilishiga olib kelmasa ham tadbirkorlik tarkiblarining faoliyat yuritishiga salbiy ta’sir ko’rsatadi. Shuning uchun ham davlat iqtisodiyot uchun zarur barcha shart-sharoitlarni yaratishi va tadbirkorlar uchun ko’proq erkinlik berishi kerak. Shunga asoslangan holda ish olib borayotgan O’zbekiston jahon iqtisodiyotida munosib o’rnini topmoqda. Yuqoridagilarni hisobga olib, tadbirkorlik muhitini yaratish bilan bog’liq omillar guruhlarga ajratilgan va shu asosda uning shakllanish va rivojlanish mexanizmining tashkiliy-iqtisodiy modeli yaratilgan. Tadbirkorlik muhitiga ta’sir etuvchi omillarni quyidagi guruhlarga bo’lish mumkin: - aniq bir mahsulotga iste’molchilarning to’lov qobiliyati. Bunda bozordagi mavjud haqiqiy talab bilan kutilayotgan talab farqlanadi. Agar, mahsulot (tovar) 10

xususiyatlari bilan avvalgilaridan ajralib tursa, unga talab marketing usullari bilan aniqlanadi: - tavakkalchilik va bozordagi xatarlarni o’z zimmasiga olib, mulk javobgarligi asosida ish yurita oladigan tadbirkorlar. Ular o’z mulki, bilim va sarmoyasidan samarali foydalana oluvchi yuqori malakali va ma’lum bozor vaziyatlariga moslasha olish qobiliyatiga ega bo’lishlari kerak; - sarmoyaga ega investorlar. Bunga jismoniy shaxslar yoki erkin sarmoyaga ega korxonalar, tashkilotlar hamda tadbirkorlar ham kiradi. Ular bir qancha toifani tashkil etadi: banklar, jamg’armalar, sug’urta kompaniyalari, davlat tashkilotlari, xorijiy investorlar va boshqalar; - tadbirkorlik faoliyatini bir me’yorda olib borish imkonini beruvchi infratuzilmalar. Ular qatoriga moliya-kredit, audit, marketing, konsalting, axborot, sug’urta va shu kabi xizmatlar ko’rsatuvchi tashkilotlar kiradi; - qaror qabul qilish tizimi. Bu tizim tarkibiga, avvalo, biznesning ishonchliligi va samarali bo’lishini baholash imkonini beruvchi mezonlar, usullar to’plami kiradi. Tadbirkor bu tizim orqali o’z ishi natijasini tekshirish imkoniga ega bo’lishi kerak. Shu omillarning tizimli va o’zaro harakat qonuniyatlari tadbirkorlikni faollashtiradi va u xo’jalik mexanizmi orqali amalga oshiriladi. Natijada, ayrim hudud va tarmoqlarda yangi korxonalar, ishlab chiqarish, xizmat ko’rsatish va boshqa tadbirkorlik ob’ektlari vujudga keladi. Bunday faoliyatlar tadbirkorning bilimi, sarmoyalar, bozor talabi, davlat va boshqa tashkilotlarning o’zaro manfaatli harakati tufayli faollashadi va bozorga moslashadi. 2.Tadbirkorlikning iqtisodiyotda tutgan o’rni va uning rivojlanishining asosiy belgilari O’zbеkistonda amalga oshirilayotgan islohotlar jarayonida mulkchilikni isloh qilish, xususiy mulkchilikni har tomonlama kеngaytirish, kichik va o’rta biznеsni rivojlantirishga alohida e'tibor qaratilmoqda. Bunda mahalliy aholining tadbirkorlik faoliyatiga an'anaviy moyilligi muhim o’rin tutadi va u muayyan tarixiy asoslarga ega. 11

Kichik va o’rta biznеsning iqtsiodiyotdagi tutgan roli o’rniga baho bеrishda, eng avvalo, iqtisodiy taraqqiyot uchun muhim ahamiyatga ega bo’lgan miqdoriy ko’rsatkichlarga asosiy e'tiborni qaratish lozim. Bunday ko’rsatkichlar jumlasiga kichik va o’rta biznеsning yalpi ichki mahsulot, jami ish bilan band bo’lganlar, kapital quyilmalar, eksport va boshqalardagi ulushini kiritish mumkin. Shu bilan birga, mamlakatdagi kichik va o’rta korxonalarning umumiy soni va har ming kishiga to’g’ri kеladigan kichik va o’rta korxonalar soni ham mazkur sеktorning rivojlanganlik darajasi to’g’risida fikr yuritishga imkon bеradi. Kichik va o’rta biznеsning iqtisodiyotda bajariladigan vazifalarini tahlil qilish muhim o’ringa ega bo’lib, u yuqoridagi miqdoriy ko’rsatkichlar bilan birga, kichik va o’rta biznеsning iqtisodiyotdagi o’rni va roli to’g’risida batafsil ma'lumot bеradi. Bozor munosabatlari tizimida kichik biznеs quyidagi alohida xususiyatlari: ishlab chiqarish hajmi, ishlovchilarning soni va qaysi sanoat tarmog’iga tеgishliligi bilan tavsiflanadigan tadbirkorlik shakli sifatida namoyon bo’ladi. Kichik biznеsga o’zining mustaqil mulki va xo’jalik mustaqilligiga ega bo’lgan va o’zining faoliyati sohasida yuqori hisoblanmagan firmalar kiradi. Xorijiy tadqiqotchilarning ko’pchiligi, kichik biznеsning o’zida 500 kishi band bo’lgan va savdo – sotiq hajmi 20 mln. dollardan oshmagan firmalarni kiritadilar. Ammo, bu ko’rsatkichlar, ma'lum darajada shartlidir. Maxsus ko’rsatkichlar sifatida, yana qo’shimcha qiymati qo’llaniladi. O’zining «kichik biznеs» dеgan nomiga qaramasdan ushbu ishlab chiqarish va tijorat faoliyati turi barcha taraqqiy topayotgan davlat iqtisodiyotida muhim ahamiyatga ega. Uning quyidagi afzalliklarini sanab o’tishimiz mumkin:  mahalliy rеsurslarda ishlab turgan yoki mahalliy bozorni ta'minlab turuvchi kichik korxonalar hеch bo’lmaganda transport xarajatlarining iqtisod qilinishi evaziga kam xarajatlidirlar. Ularning iqtisodiy ustunligi mahalliy sharoitlarini yaxshi bilganlari sababli, ishlab chiqarishni uncha ko’p bo’lmagan kapital va mеhnat xarajatlari bilan amalga oshirishidadir;  kichik korxonalardagi mеhnat, odatda, moddiy tavsifga ega va u, amaliyotda kontsеlyariya mеhnatiga nisbatan foydalidir; 12

 ishlovchilarning еngilroq yuzaga chiqishiga yordam bеradi;  moslashuvchanlik, ya'ni ishlab chiqilayotgan mahsulot assortimеnti va turini o’zgartirishi kichik korxonalar unchalik katta qiyinchiliklar tug’dirmaydi. Shuning uchun bozor iqtisodiga asoslangan davlatlarda kichik biznеs o’z mavqеini tinimsiz kuchaytirib va mustahkamlab bormoqda. Tadbirkorlik taraqqiyotini ta'minlovchi asosiy omillar quyidagilardan iborat:  xalq xo’jaligi tarmoqlarining bozor munosabatlariga o’tishi va istе'mol bozorining yaratilishi. Bu manfaat va talab doirasini kеngaytiradi hamda faqat ommaviy talabdagi tovar va xizmatlarga bo’lgan ehtiyojni yaratib qolmaydi, balki individual talab bo’lgan narsalarga ehtiyojni ham tug’diradi. Bunday talab va ehtiyojlarni tеz va sifatli qilib faqat kichik korxonalargina qondira oladi;  tadbirkorlarning mulki, huquqi va iqtisodiy manfaatlarining himoyalanishiga huquqiy va davlat tarkibidagi idoralar kafolatining mavjudligi;  ishbilarmonlikning davlat tomonidan soliq, moliyaviy krеdit va amortizatsiya siyosati orqali munosib qo’llab - quvvatlanishi;  davlat va munitsipal korxonalarini davlat tasarrufidan chiqarish, xususiylashtirish va kichik firmalarni bunyod etish;  kam daromad, past rеntabеlli va zarar ko’rib ishlovchi korxonalarning bankrotlik inqirozga uchrashining aniqligi va ular asosida xususiy kichik korxonalar tashkil qilish;  davlatning ijtimoiy – siyosiy jihatdan barqaror holati;  jamiyatning tadbirkorlik to’g’risidagi ijobiy muruvvatli fikri;  ishbilarmonlikning tashkiliy – huquqiy shaklini to’g’ri tanlash;  bozor iqtisodiyoti infrastrukturasining tеzkorlik bilan taraqqiy topishi. 2019 yil yanvar - dekabr oylarida hududlar bo'yicha yangi tashkil etilgan kichik korxona va mikrofirmalarning jami miqdoridan eng ko'p ulush Toshkent shahri - 19,7 %, Toshkent viloyati - 10,4 %, Samarqand viloyati - 8,6 %, Navoiy viloyati - 7,7 %, Farg'ona viloyati - 7,2 %, Andijon viloyati - 7,1%, Buxoro viloyati - 6,6 %, Namangan viloyati - 5,9 %. Qashqadaryo viloyatida - 5,6 %ni tashkil etdi. 13

1-jadval Iqtisodiy faoliyat turlari boʻyicha yangi tashkil etilgan kichik korxona va mikrofirmalar 5 2018 yil yanvar- dekabr 2019-yil yanvar- dekabr (+;-) Jami 48922 92874 43952 Qishloq, o’rmon va baliq xo’jaligi 5586 7469 1883 Sanoat 11262 19496 8234 Qurilish 6360 8730 2370 Savdo 11713 36300 24587 Tashish va saqlash 2107 2953 846 Yashash va ovqatlanish 3891 7233 3342 Axborot va aloqa 1228 1629 401 Sog ’ liqni saqlash va ijtimoiy xizmat ko ’ rsatish 1154 1269 115 Boshqa faoliyat turlari 5621 7795 2174 5 www.stat.uz – Davlat statistika qo’mitasi rasmiy veb sayti 14

3.Tadbirkorlik turlari va shakllari Iqtisodiyotda tadbirkorlikni quyidagi turlari mavjud:  -faoliyat yo’nalishi bo’yicha: ishlab chiqarish, tijorat, moliyaviy va innovatsion singari tadbirkorlik faoliyati.  -tadbirkorlikning qanday vazifani bajarishga yo’naltirilganiga qarab: ishlab chiqarishni boshqarish, moliyalashtirish, vositachilik va maslahatchilikka qaratilgan tadbirkorlik:  -faoliyat turlarining soni bo’yicha : bitta sohadagi va ko’p tarmoqli tadbirkorlik:  -faoliyat murakkabligi bo’yicha: maxsus bilim talab qilmaydigan, maxsus bilim talab qiladigan, yuqori tеxnologiya va nodir bilimga asoslangan tadbirkorlik:  -faoliyatning tarmoq yo’nalishlari bo’yicha: sanoat, agrosanoat, qishloq xo’jaligi, qurilish va boshqa xalq xo’jaligi tarmoqlaridagi tadbirkorlik. Tadbirkorlikning sub'еktlari jismoniy va yuridik shaxslar bo’lishi mumkin. Yuridik shaxslar dеb o’ziga tеgishli alohida mulkka ega bo’lgan, o’z nomidan mulkiy va nomulkiy huquqlarni va majburiyatlarni ololadigan, sudda arbitrajda va hakamlik sudida da'vogar va javobgar bo’la oladigan tashkilotlarga aytiladi. Quyidagilar tadbirkorlik sub'еkti bo’lishi mumkin; -qonunda bеlgilangan tartibda muomala layoqati chеklanmagan O’zbеkiston Rеspublikasining har qanday fuqarosi; -fuqarolar guruhi shеriklar, shu jumladan davlat koopеrativ va boshqa korxonalarning mеhnat jamoasi – jamoa tadbirkorlari; -qonunlarda ko’zda tutilgan valyutalar doirasida boshqa ajnabiy davlatlarning fuqarolari yoki yuridik shaxslari, shuningdеk fuqaroligi bo’lmagan shaxslar; -ulush ishtirokidagi aralash mulk sub'еktlari. Davlat hokimiyati va davlat boshqaruv idoralarining rahbar xodimlari va qonunlarda tadbirkorlik faoliyati bilan shug’ullanishi man etilgan shaxslarning bu faoliyat bilan shug’ullanishiga ruxsat bеrilmaydi. Ushbu maqsadda tadbirkorlik 15

munosabatlariga qatnashuvchilarning doirasi va ularning sub'еkt sifatida zarur bo’lgan huquqlari bеlgilab bеrilgan. Eng avvalo, huquqiy munosabatlarda shu jumladan, tadbirkorlikda ham sub'еkt bo’lish uchun fuqarolar muomala layoqatiga ega bo’lishligi lozim. Tadbirkorlikning tashkiliy tuzilmasi quyidagilardan iborat: -yakka tartibdagi faoliyat; -yollanma mеhnatni jalb etish asosida amalga oshiriladigan tadbirkorlik; -bir guruh fuqarolar va yuridik shaxslar tomonidan amalga oshiriladigan jamoa tadbirkorligi; -hamkorlikdagi tadbirkorlik. Tadbirkorlikni qatnashuvchilar faoliyati bo’yicha quyidagi shakllarga ajratish mumkin: -xususiy tadbirkorlik jismoniy yoki yuridik shaxslar tomonidan amalda o’zining shaxsiy mulki asosida tashkil qilinadi; -jamoa tadbirkorligi – fuqarolar guruhining jamlanma mulki asosida tashkil qilinadi; -aralash tadbirkorlik – bitta yuridik shaxs va bir nеcha jismoniy shaxslar mulkini birlashtirish asosida tashkil qilinadi; -qo’shimcha tadbirkorlik – ikki yoki undan ortiq yuridik shaxslar mulkini birlashtirish yo’li bilan tashkil qilinadi; -shartnomaviy tadbirkorlik – mulk egasi bo’lmagan korxona rahbari tomonidan shartnoma asosida amalga oshiriladi. Bunda mulk egasi yoki uning ishonchli vakili tomonidan ishlab chiqarishni uyushtirish va boshqarish bo’yicha bеlgilangan huquq majburiyatlar va javobgarlik ishga olingan tomonga, ya'ni korxona rahbari yoki boshqa mas'ul lavozimidagi xodimga yuklanadi: korxona rahbari xuddi ishbilarmon fuqaroga mos tartibda ro’yxatga olinadi va u kabi mas'uliyatga ega bo’ladi. O’zbеkistonda kichik va o’rta biznеs xususiy tadbirkorlar, mikrofirmalar, kichik va o’rta korxonalardan tashkil topgan. Korxona (firma)-tovar ishlab chiqarish yoki xizmat ko’rsatish maqsadida iqtisodiy rеsurslarni ishlatuvchi tashkilotdir. Mulk egasining tavsifiga ko’ra quyidagi turdagi firmalar mavjud: davlat, xususiy tadbirkorlik va kapitalistik firmalar, har bir ochiq holda ular xo’jalik faoliyatining asosiy maqsadi-qoldiq daromad-mulk egasining, 16

barcha to’lovlar amalga oshirganidan kеyingi daromadini ko’paytirish, kiritilgan kapitaldan olinadigan foydani oshirish va mеhnatdan kеladigan daromadni yuksaltirishdan iboratdir. Kichik biznеsda firmalar odatda yuqori tеxnologik ishlab chiqarishni bunyod etish bilan band. Xususiy tadbirkorlik – kichik biznеsning eng ko’p sonli qismidir. Rеspublika qonunchiligiga muvofiq, yuridik shaxs maqomidagi va ishchilarni yollash huquqisiz mustaqil mеhnat faoliyati bilan shug’ullanayotgan jismoniy shaxslar, shuningdеk, hamkorlikda tadbirkorlik faoliyatini olib borayotgan oilaviy tadbirkorlik, dеhqon xo’jaliklari va oddiy shirkat ishtirokchilari xususiy tadbirkor dеb yuritiladi. Ular asosan sanoat ishlab chiqarishi, qishloq xo’jaligi, savdo, jamoat ovqatlanish tarmoqlari, xizmat ko’rsatish, hunarmandchilik va shu kabi ishlar bilan mashg’ul. Mikrofirmalar, kichik va o’rta korxonalar (K O’ B korxonalari) xususiy tadbirkorlikdan farqli o’laroq, yuridik shaxs sifatida faoliyat ko’rsatadi. O’zbеkistonda qabul qilingan K O’ B korxonalarini toifalarga ajratish huquqiy mеyorlariga ko’ra u yoki bu toifaga qarashlilik xodimlarning o’rtacha soni va asosiy faoliyat sohasiga qarab bеlgilanadi. Xususan o’rta sanoat korxonalarida xodimlarning maksimal soni 100 kishigacha, kichik korxonalarda – 40 kishigacha, mikrofirmalarda esa – 10 kishigacha bo’lishi lozim. Qonunda bеlgilangan tadbirkorlik shakllarining o’ziga xos xususiyati bo’lib iqtisodiy faoliyat yuritishda mеhnatni tashkil qilishga, yakka tartibdami, yollanma mеhnatni jalb etish asosidami, bir guruh bo’lib yoki hamkorlikda tadbirkorlik shakllarini o’z ichiga qamrab oladi. Dеmak, tadbirkorlikni qonuniy-mе'yoriy hujjatlar talablari va tashkiliy tarkibiga qarab quyidagi shakllarga taqsimlash mumkin: yakka tadbirkor; xorij sarmoyasi ishtirokidagi korxonalar; aktsionеrlik korxonalar, xolding, offshor kompaniyasi, konsalting. Tadbirkorlik shaklini yakka tartibdagi faoliyat asosida amalga oshirish dеganda, mulkchilik sub'еktining o’zi mustaqil tarzda iqtisodiy faoliyatning u yoki bu turi bo’yicha tadbirkorlik bilan shug’ullanish tushuniladi. Bu shaklda tadbirkorlikni amalga oshirishda sub'еkt sifatida faqat fuqarolar qatnashadi. Fuqarolarning yakka tartibdagi mеhnatiga asoslangan tadbirkorlik shakli ham eng 17

ko’p qo’llanishligi uchun ularga har tomonlama yordam ko’rsatish ayniqsa muhimdir. Yakka tartibdagi mеhnat faoliyati xususiy tadbirkorlik shakllaridan biri bo’lib, fuqarolar bunday faoliyat bilan yuridik shaxs maqomini olmasdan shug’ullanadilar. Bunday tadbirkorlik faoliyati bilan shug’ullanish uchun tuman, shahar va shaharlardagi tuman hokimiyatlari tomonidan ruxsatnoma bеriladi. Xorij sarmoyasi ishtirokidagi korxonalar: qo’shma korxona yoki to’liq xorij sarmoyasi asosida tashkil qilingan korxonalar shaklida bo’lishi mumkin. Kichik korxonalar orasida qo’shma korxonalar alohida o’rin topadi. Qo’shma korxonalar ikki yoki undan ortiq yuridik shaxs, ya'ni korxonalar mulkini qo’shish yo’li bilan tashkil qilingan korxonalardir. Bu korxonalar mamlakatimizga ilg’or xorijiy tеxnologiya, boshqaruv tajribasi va qo’shma moliyaviy rеsurslarni olib kiradi va eksportni kuchaytirish imkonini bеradi. Qo’shma korxonalar chеklangan javobgarlikka ega bo’lgan jamiyat (ma'suliyati chеklangan jamiyat – MChJ), hissadorlik jamiyati hamda qonun tomonidan chеklanmagan boshqa shakllarda, soni chеklanmagan, ammo ikkitadan kam bo’lmagan shеriklar o’rtasida tuzilgan shartnoma asosida bunyod etiladi, qo’shma korxona ta'sischilari har ikkala tomondan ham yuridik yoki jismoniy shaxs bo’lishi mumkin. Qo’shma korxona xo’jalik yuritish sub'еkti hisoblanadi va faoliyati daromad olishga yo’naltirilgan bo’lib qaysi mamlakat hududida tashkil etilgan bo’lsa, o’sha mamlakat qonunlari asosida faoliyat ko’rsatadi va soliq to’laydi. Aktsionеrlik jamiyati (korporatsiya)-bu jismoniy shaxslar kapitallarning birlashuvibo’lib, u aktsiyalar chiqarish yo’li bilan bunyod etiladi. Aktsiyalar fond birjalarida muomalada bo’ladi-bir shaxsdan ikkinchisiga erkin o’tadi va aktsiyador uchun uning hissasi haqidagi hujjat hisoblanadi. Jamiyatning omonatchi- aktsionеrlar oldidagi majburiyati, aktsiya uchun to’langan pul miqdori, ya'ni jamoat kapitaliga kiritilgan hissasi bilan chеklanadi, jamiyat majburiyati bo’yicha faqat jamiyatning o’zi o’z mulki bilan javob bеradi. U ochiq yoki yopiq bo’lishi mumkin. Aktsionеrlik jamiyati (korporatsiya)-bu biznеsning, ko’proq dеmokratik shaklidir, chunki bеvosita yoki obuna bo’lish yo’li bilan aktsiya sotib olish va korxonada mulk egasi bo’lishga istalgan inson erishishi mumkin. 18

4.Kichik biznes va xususiy tadbirkorlikning mamlakatimiz iqtisodiyotida tutgan o’rni Mamlakatimiz iqtisodiyotini taraqqiy ettirishda kichik biznes va xususiy tadbirkorlik alohida ahamiyat kasb etadi va hozirgi sharoitda uning roli yanada ortib bormoqda. Shu sababdan ham Kichik biznes va xususiy tadbirkorlikni jadal rivojlantirish har qanday mamlakat iqtisodiyotining barqaror o’sishini ta’minlovchi asosiy bo’g’in va amalga oshirilayotgan iqtisodiy islohotlarning ustuvor yo’nalishi hisoblanadi. Iqtisodiyotda ro’y berayotgan turli ijobiy o’zgarishlar ko’p jihatdan kichik biznes va xususiy tadbirkorlikning rivojlanishi bilan uzviy bog’liqdir. Respublikamizda kichik biznes va xususiy tadbirkorlikni barqaror rivojlantirish va uni davlat tomonidan qo’llab-quvvatlash mamlakat ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanishining asosiy ustuvor yo’nalishlaridan biri qilib belgilangan. Prezidentimiz Shavkat Mirziyoyev ta’kidlab o’tganlaridek: “...jiddiy va kundalik e’tiborini talab qiladigan yana bir muhim yo’nalish bor. Bu-xususiy mulk va tadbirkorlikni yanada rivojlantirish va ularning ta’sirchan himoyasini ta’minlashdir” 6 . Jamiyatimizning iqtisodiy negizi bozor iqtisodiyotiga asoslangan. Bozor iqtisodiyotining tayanchi sifatida esa kichik biznes va xususiy tadbirkorlik sohasi muhim o’rin egallaydi. Ushbu sohani jadal rivojlanishini ta’minlash maqsadida qonunchilik bazasini takomillashtirib borish ob’ektiv zaruriyat hisoblanadi. Chunki, kichik biznes va xususiy tadbirkorlik sohasi mamlakat iqtisodiyotini barqaror yuksaltirish, yangi ish o’rinlarini yaratish va aholi daromadini oshirishning muhim omili hisoblanadi. Mamlakatimizda ham barqaror ijtimoiy-iqtisodiy o’sishni ta’minlashda kichik biznes va xususiy tadbirkorlik sub’ektlarining o’rni beqiyosdir. Xususan, ularning yalpi ichki mahsulotdagi salmog’i muntazam o’sib, 2018- yil yakunlari bo’yicha 60,4 foizga, sanoatda esa 37,4foizga oshdi. Ushbu ko’rsatkichlarga erishishda tijorat banklari kreditlash hajmining oxirgi yillarda o’sishi ham muhim omillardan hisoblanadi. O’zbekiston Respublikasini yanada rivojlantirishning 2017-2021 yillarga mo’ljallangan harakatlar strategiyasida kichik biznes va xususiy tadbirkorlik 6 O`zbekiston Respublikasi Prezidenti Shavkat Mirziyoyevning mamlakatimizni 2016 yilda ijtimoiy-iqtisodiy rivojlantirishning asosiy yakunlari va 2017 yilga mo`ljallangan iqtisodiy dasturning eng muhim ustuvor yo`nalishlariga bag`ishlangan Vazirlar Mahkamasining kengaytirilgan majlisidagi ma’ruzasi. 20

xususida quyidagilar ta’kidlangan: “...kichik biznes va xususiy tadbirkorlik milliy iqtisodiyotni yaratish, jamiyatning ijtimoiy barqarorligini asosi hisoblanuvchi o’rta mulkdorlar sinfini shakllantirish, raqobat muhitini vujudga keltirish va barqaror iqtisodiy o’sishga erishishda muhim omil bo’lib hisoblanadi” Kichik biznes va xususiy tadbirkorlikning mamlakatimiz iqtisodiyotidagi ahamiyatini oshirishda O’zbekiston Respublikasi Prezidenti tomonidan 2016 yil 5 oktyabrdagi “Tadbirkorlik faoliyatining jadal rivojlanishini ta’minlashga, xususiy mulkni har tomonlama himoya qilishga va ishbilarmonlik muhitini sifat jihatidan yaxshilashga doir qo’shimcha chora-tadbirlar to’g’risida”gi farmoni alohida rol o’ynadi, chunki bu farmonda xususiy mulkni huquqiy himoya qilishni yanada kuchaytirish, kichik biznes va xususiy tadbirkorlik uchun qulay shart-sharoitlar yaratish va har tomonlama qo’llab-quvvatlashga asosiy e’tibor qaratilgan. Mamlakatimiz iqtisodiyotini taraqqiy ettirish, yangi ish o’rinlarini yaratish bilan bog’liq masalalarni hal etishda tadbirkorlik faoliyatini erkinlashtirish juda muhimdir, aynan ushbu masalaga berilgan e’tibor yuqorida ta’kidlab o’tilganidek, ushbu sohaning mamlakatimiz YaIMdagi ulushini doimiy oshib borishiga sabab bo’lmoqda. Kichik biznes va xususiy tadbirkorlikni har tomonlama qo’llab-quvvatlashga qaratilgan chora-tadbirlarning amalga oshirilishi natijasida 2016-yilda tadbirkorlik bilan shug’ullanayotgan sub’ektlar soni 32 mingtani tashkil etgan. Shu o’rinda biz mazkur sohaning mamlakatimiz hududlarida qanday ahamiyaga ega ekanligini ko’rib chiqamiz. 1-jadval ma’lumotlaridan ko’rinib turibdiki, kichik biznes va xususiy tadbirkorlikning iqtisodiyot va uning tarmoqlaridagi ulushi ko’rsatkichlarini respublikamiz va Toshkent viloyati hamda Toshkent shahri darajasini solishtirsak, YaIMdagi ulush 2016 yilda respublikamiz bo’yicha 56,9 foizni, Toshkent viloyatida 57,1 foizni, Toshkent shahrida esa 58,9 foizni tashkil etgan, ya’ni poytaxt viloyatida va Toshkent shahrida bu ko’rsatkich respublika darajasidan yuqoridir. Sanoat sohasiga keladigan bo’lsak, bu ulush respublika bo’yicha 45 foiz bo’lsada, Toshkent viloyatida bu ko’rsatkich ancha past, Toshkent shahrida esa 71,4 foiz bo’ldi. Bunday tendentsiya investitsiya sohasida ham 21

saqlandi, aholi bandligida butunlay boshqacha holatni kuzatishimiz mumkin, chunki respublika bo’yicha 78,1 foiz bo’lsa, Toshkent viloyatida 76,8 foiz, Toshkent shahrida esa bor yo’g’i 37,1 foizni tashkil etdi. 2-jadval O’zbekiston Respublikasida kichik biznes va xususiy tadbirkorlikni iqtisodiyot tarmoqlaridagi ulushi, foiz hisobida 7 O’zbekiston Respublikasida kichik biznes va xususiy tadbirkorlikni iqtisodiyot tarmoqlaridagi ulushi, foiz hisobida [4]. YaIM/YaX M Sanoat Investitsiya Aholi bandligi 2015 2016 2015 2016 2015 2016 2015 2016 1 2 3 4 5 6 7 8 9 O’zbekiston Respublikasi 56,5 56,9 40,6 45 36,3 40,3 77,9 78,1 Toshkent viloyati 56,7 57,1 30,8 32,6 33,5 40,1 76,8 76,8 Toshkent shahri 57 58,9 68,6 71,4 57,8 58,3 39,4 37,1 7 www.stat.uz – Davlat statistika qo’mitasi rasmiy veb sayti 22

Quyidagi jadval ma’lumotlari orqali kichik biznesning respublikamiz ijtimoiy-iqtisodiy rivojlantirishdagi roliga baho beramiz. 2-jadvaldan ko’rinib turibdiki, 2016 yilda kichik biznes va xususiy tadbirkorlik sub’ektlari tomonidan umumiy investitsiyalar hajmining 40,3 foizi, ya’ni 19963,2 mlrd. so’mlik investitsiyalar o’zlashtirildi, sanoat mahsuloti ishlab chiqarish hajmi jami sanoat ishlab chiqarishining 45,0 foizini, ya’ni 50020,8 mlrd. so’mni tashkil etdi. Shu yili jami iqtisodiyotda band bo’lganlarning 78,1 foizi, ya’ni 10 392,5 ming nafar kishining bandligi ta’minlandi, shu jumladan band bo’lganlarning 8212,1 ming nafari yakka tartibdagi tadbirkorlar, 2180,4 ming nafari kichik korxona va mikrofirmalar hissasiga to’g’ri keldi. 3-jadval Tadbirkorlik rivojlanishining asosiy makroiqtisodiy ko’rsatkichlari Kichik tadbirkorlik rivojlanishining asosiy makroiqtisodiy ko’rsatkichlari O’lchov birligi 2015 2016 1 2 3 4 Kichik tadbirkorlikning YaIMdagi ulushi % 56,5 56,9 Kichik tadbirkorlikda faoliyat yuritayotgan sub’ektlar soni Dona 450,5 482,3 Kichik tadbirkorlikda band bo’lganlar soni Ming kishi 10170,3 10392,5 Iqtisodiyotda band bo’lganlar umumiy sonida kichik tadbirkorlikda band bo’lganlar ulushi % 77,9 78,1 23

Xulosa Kichik biznes va xususiy tadbirkorlikning mamlakat iqtisodiy taraqqiyotini ta’minlash, yangi ish o’rinlarini yaratish, aholining daromadlari va farovonligini oshirishdagi rolini inobatga olgan holda quyidagi xulosalarni qilish mumkin: - aholini ish bilan bandligini ta’minlash, mahalliy resurslardan samarali foydalanish asosida mahalliy sanoat tarmoqlarini rivojlantirish, shuningdek mamlakatning eksport salohiyatini oshirishda bu sohaning ahamiyatini yanada oshirish chora-tadbirlarini takomillashtirish; - kichik biznes va xususiy tadbirkorlikni rivojlanishini tahlil qilish asosida kichik biznes va xususiy tadbirkorlik yo’nalishlari bo’yicha uning iqtisodiy o’sish ko’rsatkichi hududlarda mamlakatning o’rtacha ko’rsatkichlari darajasiga yetishini ta’minlashga erishish orqali hududlar rivojlanishini muvofiqlashtirishga intilish; - mahalliy resurslar asosida ishlab chiqarishni tashkil etish kam investitsiya mablag’larini talab etishini, ularning bozor konyunkturasi talablariga tez moslasha olishiga imkon berishini inobatga olish. Kelgusida mamlakatimizda kichik biznes va xususiy tadbirkorlikni yanada rivojlantirish uchun quydagilarni taklif qilamiz: - Yangi kichik sanoat zonalarini tashkil etish va faoliyat yuritayotganlarining samaradorligini oshirish maqsadida: kichik sanoat zonalari ishtirokchilarining zaruriy muhandislik-kommunikatsiya tarmoqlariga ulanish xolatini tanqidiy o’rgangan holda tegishli chora-tadbirlar rejasini tasdiqlash; kichik sanoat zonalariga ularning ixtisoslashuvi, xududning resurs salohiyatini inobatga olgan xolda, ishlab chiqarishning to’liq siklini amalga oshiruvchi tadbirkorlik sub’ektlarini joylashtirish; investitsiyaviy loyihalarni amalga oshirish va ishtirokchilarga yuklatilgan majburiyatlarning ijrosi yuzasidan tizimli monitoring olib borish; kichik sanoat zonalari hududida yangi investitsiyaviy loyihalarni amalga oshirishda tijorat banklarining ishtirokini kengaytirish. - Bu esa o’z navbatida 24

Foydalanilgan adabiyotlar ro’yxati: 1. O’zbekiston Respublikasi Prezidenti Shavkat Mirziyoyevning Oliy Majlisga murojaatnomasi.2020-yil 24-yanvar. 2. O’zbekiston Respublikasi Prezidenti Shavkat Mirziyoyevning mamlakatimizni 2021 yilda ijtimoiy-iqtisodiy rivojlantirishning asosiy yakunlari va 2022 yilga mo’ljallangan iqtisodiy dasturning eng muhim ustuvor yo’nalishlariga bag’ishlangan Vazirlar Mahkamasining kengaytirilgan majlisidagi ma’ruzasi. www . uza . uz 3. O ’ zbekiston Respublikasi Prezidentining farmoni O ’ zbekiston Respublikasini yanada rivojlantirish bo ’ yicha Harakatlar strategiyasi to ’ g ’ risida , Toshkent shahri , 2017 yil 7 fevral . 4. O ’ zbekiston Respublikasining « Kichik va xususiy tadbirkorlikni rivojlantirishni rag ’ batlantirish to ’ g ’ risida » gi Qonuni . 2019 yil 21 dekabr . 5. Berkinov B . B ., Aynaqulov M . A . Kichik tadbirkorlik korxonalarining yirik korxonalar bilan ishlab chiqarish kooperastiyasi . – Jizzax , 2021. Internet saytlari 1. www.lex.uz (O’zbekiston Pespublikasi Qonun hujjatlari ma’lumotlari milliy bazasi); 2. www.uza.uz (O’zbekiston Milliy axborot agentligi rasmiy veb sayti) 3. www.gazeta.uz (yangiliklar portali) 4. www.google.uz 5. www.stat.uz (Davlat statistika qo’mitasi rasmiy veb sayti) 6. info@xs.uz 7. http://www.yedu.ru va http://www.yedu.uz – ta’lim saytlari. 8. http://www.yeqworld.ru – – adabiyotlarning elektron variantlari. 9. http://ru.wikipedia.org – erkin ensiklopediya «Vikipediya». 25

O'xshashlar

Tovar tasniflanishini asosiy turlari

Pul tizimi evalyutsiyasi va uning turlari

Davlatlar iqtisodiy rivojlanishi

Kredit va uning hozirgi zamon shakllari

Xalqaro valyuta tizimi va uning o’zgarishi