O’zbekistonda iqtisodiy islohotlarni amalga oshirishda tashqi iqtisodiy faoliyatni erkinlashtrishning ahamiyati - Iqtisodiyot - Kurs ishlari

O’zbekistonda iqtisodiy islohotlarni amalga oshirishda tashqi iqtisodiy faoliyatni erkinlashtrishning ahamiyati

Yuklangan vaqt:

15.08.2023

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

34949.540039062 KB

Ko'chirib olish

OʻZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY TA’LIM, FAN VA INNOVATSIYALAR VAZIRLIGI MOLIYA INSTITUTI SIRTQI FAKULTETI “IQTISODIYOT” KAFEDRASI “IQTISODIYOT NAZARIYASI” FANIDAN KURS ISHI Mavzu: O’zbekistonda iqtisodiy islohotlarni amalga oshirishda tashqi iqtisodiy faoliyatni erkinlashtrishning ahamiyati Bajardi: Guruh: Ilmiy rahbar:

Reja ~ 2 ~O’zbekistonda iqtisodiy islohotlarni amalga oshirishda tashqi iqtisodiy faoliyatni erkinlashtrishning ahamiyati Kirish ........................................................................................................................ 3 1. Jahon bozori va unda O’zbekistonning ishtiroki ........................................... 6 2. Respublikamizda tashqi iqtisodiy aloqalarni rivojlantirishdagi olib borilayotgan islohotlar va davlatning roli ................................................... 14 3. O’zbekiston Respublikasining Osiyo va Jahonning yuqori darajada rivojlangan davlatlari bilan amalga oshirayotgan iqtisodiy aloqalari ............................. 17 4. O’zbekiston iqtisodiyotining jahon bozoridagi o‘rni va iqtisodiy islohotlarning chuqurlashuvi va faoliyatni tartibga solish .................................................. 22 Xulosa ..................................................................................................................... 26 Foydalanilgan adabiyotlar ro’yxati ..................................................................... 29

Mavzuning dolzarbligi. Mustaqillikka erishilgan ilk yillarda Respublikamiz harjihatdanzaiflashibqolganedi.Ma‘lumotlargako‘ra,1-Prezidentimiz I.A.Karimov O‘zbekitonni Mustaqil Respublika deb e‘lon qilganlarida davlatning oziq – ovqat zaxirasi 12 kunga yetadigan darajada bo‘lgan ekan. Bu bilan uzoqqa borib bo‘lmas edi. Ammo, muhtaram Prezidentimizning ichki bozorni to‘ydirish maqsadida ilk yillardanoq olib brogan oqilona iqtisodiy siyosatlari natijasida mamlakatning makroiqtisodiy ko‘rsatkichlari asta – sekin yaxshilana boshladi. Bunga misol, Prezidentimiz tomonlaridan, vaqtida, O‘zbekistonning o‘z taraqqiyon yo‘lini ishlab chiqilgani va unga mos ―O‘zbek modeli‖ning yaratilgani Jahonga Yer yuzida O‘zbekiston degan mustaqil davlatning paydo bo‘lganini yana bir bor ko‘rsatib qo‘ydi. Endilikda mamlakatimiz oldida turgan muhim masalardan biri bu Jahon bozorida o‘z o‘rniga erishish va boshqa davlatlar bilan mustahkam va uzilmas iqtisodiy – birodarlik aloqalarini bog‘lash va mustahkamlashdan iboratdir. Bugungi kunda har qanday davlat o‘zi uchun qulay iqtisodiy muhit, kuchli ijtimoiy jamiyat, chegaralari mustahkamligi va eng asosiysi aholi farovonligiga to‘laqonli erishish uchun faqatgina o‘z doirasidagina emas, balki jahon mamlakatlari bilan ham do‘stona iqtisodiy aloqalarni yo‘lga qo‘yish kerakligini to‘li anglab yeti. Mamlakatimiz mustaqillikka erishganiga endigina 25 yil bo‘lganiga qaramasdan bu yo‘nalishda har qaysi davlat havas qilsa arziydigan muvofaqiyatlarga erishdi. Buni yaqqol isboti, Respublikamiz bugungi kunda dunyoning 130dan ortiq mamlaktlari bilan ikki tomonlama samarali shartnimalarga ega. Hozirda O‘zbekiston dunyoning 80 mamlakatiga zarur bo‘lgan sifatli oziq – ovqat mahsulotlarini yetkazib beradi. Bundan tashqari, 2015-yilda mamlakatimiz Birlashgan Millatlar Tashkilotining Oziq-ovqat va qishloq xo’jaligi tashkiloti (FAO)ga a‘zo davlatlarning oziq-ovqat xavfsizligini ta‘minlash sohasida Mingyillik rivojlanish maqsadlariga erishgani uchun Kirish.

ko’pgina chalkashliklarga olib keladi. Ayrim adabiyotlarda daromadlar yaratiladi va ishlab chiqariladi degan fikrlarninguchrabqolishiningsababihamishlabchiqarishjarayonidagi munosabatlarni bilmaslikdan deb o’ylaymiz. Ma’lumki, ishlab chiqarishda faqat mahsulotishlabchiqariladi,ularsotilibtaqsimlangandankeyinginaturli ko’rinishdagidaromadlarshakllanadi.Shuninguchunbizishlabchiqarish jarayonida sodir bo’ladigan munosabatlarni o’rganish ilmiy va uslubiy ahamiyatga ega deb o’ylaymiz va, shunga ko’ra, bu jarayonni batafsil ko’rib chiqish zarur deb hisoblaymiz. Bu bobda bir-biri bilan uzviy bog’liq bo’lgan ishlab chiqarish omillari va ishlab chiqarish jarayoniga tegishli muammolar qarab chiqiladi. Dastlab ishlab chiqarishning omillari tavsiflanadi, ishlab chiqarishning maqsadi va mazmuni ochib beriladi, so’ngra uning natijalari va samaradorligi bilan bog’liq masalalar bayoni beriladi. Tahlilda ‘ishlab chiqarish imkoniyati’ tushunchasiga ham o’rin ajratiladi. Bobning oxirida keyingi qo’shilgan mahsulot va uning kamayib borishi, keyingi qo’shilganmehnatvakapitalunumdorliginingpasayibborishiqonunining mazmunigategishlimarjinalistikg’oyalarbilantanishtiriladi. beriladigan mukofotiga sazovor bo’lgan 14 ta davlatdan biri sifatida e‘tirof etildi1. Mavzuning o’rganilganlik darajasi. Bu borada O‘zbekistonning yetakchi olimlari A.V.Vahobov, D.A.Tadjibayeva,Sh.X.Xajibakiyev,To‘laxadjayevaM.M,UrazaqovK.B, N.To‘xliyev, Musayev H.N, Zaynalov J.R, G‘ozibekov D.G‘, Dustmuratov R, Fayziyev Sh, Mamatov Z.T, Ilhomov Sh.I, Xudoyberdiyev A.X, A. O‘lmasov va boshqalar keng to‘xtalib, bu mavzuda o‘zlarining nomzodlik dissertatsiyalari, monografiyalari, o‘quv qo‘llanmalari, darsliklari va ilmiy maqolalarini chop ettirmoqdalar. Ishning maqsadi va vazifalari. Ushbu kurs ishining maqsadi – O‘zbekistonning Jahon bozorida tutgan o‘rni, xorijiy davlatlar bilan olib borayotgan Shuning uchun ishlab chiqarish jarayonidagi munosabatlarni bilmaslik

muammolarini va ularnining sabalarini o‘rganib chiqishdan iborat. Kurs ishining obyekti va predmeti. Kurs ishining tadqiqot obyekti bo‘lib O‘zbekistonning eksport salohiyati, Jahon bozorida taklif etadigan mahsulotlari va davlatning tashqi iqtisodiy aqloqalari hisoblanadi. Predmeti esa mavjud qiyinchiliklarga qaramasdan, olib borilayotgan islohotlarni, iqtisodiyotda tarkibiy o’zgarishlarni izchil davom ettirish, xoirjiy hamkorlarni jalb qilish va ular bilan har tomonlama manfaatli kelishuvlarni imzolash, shuningdek jahon bozorida faqat xomashyo bilan emas, balki tayyor mahsulotlar bilan faol qatnashishni ta‘milaydigan har jihatdan qulay, soda va tezkor chora – tadbirlarni rivojlantirish va yaxshilashdir.iqtisodiy aloqalari va eng muhumi mamlakatning Jahon bozoriga kirib borishdagi

1. Jahon bozori va unda O’zbekistonning ishtiroki Ma‘lumki, O‘zbekiston Yevroosiyo materigining deyarli qoq markazida, dunyo okeanlaridan ancha uzoqda joylashgan. Shu sababli dengizga tutash regionlarga xos barcha qulayliklar respublikamizga xos emas. O‘zbekistonning iqtisodiy-geografik joylashuvi xususiyatlarini, uch jixatdan ko‘rib chiqish maqsadga muvofiqdir: I. O’zbekistonning O’rta Osiyodagi mustaqil davlatlarga nisbatan tutgan iqtisodiy-geografik o’rni (mikrogeografik o’rni); O‘zbekistonning O‘rta Osiyo mustaqil davlatlariga nisbatan tutgan o‘rni avvalo uning iqtisodiy mintaqaning markaziy qismida joylashganligi, juda kulay transport imkoniyatlari bilan belgilanadi. Bu respublikaning rivojlanishi uchun qulaylik yaratadi. O‘zbekiston iqtisodiy-geografik o‘rni tufayli (tabiiy sharoiti va resurslari ham) uzoq tarixiy rivojlanish davrlaridan boshlab O‘rta Osiyoning eng rivojlangan o‘lkasi hisoblangan. 1 Respublikamizning iqtisodiy jixatdan rivojlanishiga paxtachilik majmuasi hamda O‘zbekiston Markaziy Osiyoning o‘ziga xos temir yo‘l darvozasi hisoblanishi ham ancha imkoniyatlarni yaratgan. II. O’zbekistonning unga yaqin davlatlar guruxiga nisbatan tutgan iqtisodiy- geografik o’rni (mezogeografik o’rni); O‘zbekistonning mezogeografik o‘rni avvalo uning Markaziy Osiyo- Qozog‘iston mikromintaqasidagi tutgan o‘rni bilan belgilanadi. Bu yerda ham respublikaning markaziy mavqega ega ekanligi asosiy ijobiy holat hisoblanadi. Bu avvalo O‘zbekiston xududining juda katta masofada Qozog‘iston xududi bilan tutashganligida ko‘rinadi. Bu imkoniyatlar Qozog‘iston bilan O‘zbekiston o‘rtasida iqtisodiy aloqalarni rivojlantirish uchun juda qulay. 1 O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi – T.: O‘zbekiston, 2019. – 46 b.

mamlaktalarga nisbatan tutgan iqtisodiy-geografik o‟rni (makrogeografik o‟rni). O‘zbekistonning hamdo‘stlik davlatlaridagi muxim iqtisodiy bazalardan va jahonningiqtisodiyjixatdanrivojlanganmamlaktalarbilanbog‘lanish imkoniyatlarining cheklanganligi hisobga olinsa, respublikamiz iqtisodiy-geografik o‘rnining makrogeografik mavqei birmuncha noqulay ekanligi ma‘lum bo‘ladi. O‘zbekiston respublikasi xalqaro xamjamiyatning teng xuquqli sub‘yekti, jaxon xo‘jaligining ajralmas bir qismi sifatida ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanishning yangi turi – bozor munosabatlarini shakllantirish yo‘lidan bormoqda. AmudaryobilanSirdaryooralig‘idajoylashganO‘zbekistonxalqaro aloqalarni yo‘lga qo‘yish nuqtai nazaridan va o‘z taraqqiyot istiqbollari jixatidan qulay geografik-strategik mavqega ega. Qadim zamonlarda Sharq bilan G‘arbni bog‘lab turgan buyuk ipak yo‘li O‘zbekiston xududi orqali o‘tgan. Bu yerda savdo yo‘llari tutashgan, tashqi aloqalar hamda turli madaniyatlarning bir-birini boyitishi jadal kechgan. Bugungi kunda ham Yevropa va Yaqin Sharqdan Osiyo – Tinch okeani mintaqasiga olib boradigan yo‘llar shu yerda kesishadi. O‘zbekistonningxududiy-makonxususiyatlari,uninggeografiko‘rni bizning ichki va tashki siyosatimizni tanlash va amalga oshirishda katta axamiyatga ega . Markaziyosiyodajug‘rofiy-siyosiyjixatdanmarkaziyo‘rintutgan O‘zbekiston kuchlar tengligi va muvozanatini ta‘minlash, strategik muxim bo‘lgan ushbu mintaqada hamkorlikka mustaxkam zamin yaratish jarayonida sezilarli rol o‘ynash uchun hamma imkoniyatlarga ega. Uning xududi o‘zining mavjud va potentsial tabiiy hamda xom ashyo zaxiralari bilan hozirdanoq 21 –asr arafasida dunyoning siyosiy va iqtisodiy xaritasida aloxida axamiyati kasb etmoqda. Xorijiy mamlaktalar bilan iqtisodiy aloqalarni yo‘lga qo‘yishda O‘zbekiston oldida imkoniyatlar ochilmoqda. III.O‟zbekistonninghamdo‟stlikdavlatlarivaboshqaxorijiy

O‘zbekiston o‘z mustaqilligiga erishgandan buyon iqtisodiy-geografik

o‘rnini tobora yaxshilab bormoqda. Bular natijsida respublika ishlab chiqarish kuchlarining yanada tez rivojlanishiga erishish uchun imkoniyat darajasi ortib bormoqda . O‘zbekistonning noyob tabiiy imkoniyatlari, qulay iqlim sharoitlari, ulkan xom ashyo zaxiralari, strategik materiallar va qishlok xo‘jalik xom ashyosining katta zaxiralari asosli ravishda mintaqa va dunyoning eng boy mamlaktalari qatoriga olib chiqadi . O‘zbekiston zaminida mavjud bo‘lgan boyliklarga ega davlatlar jaxon xaritasida ko‘p emas. Bu boyliklarning ko‘pchiligi hali ishga solinmagan. Bu esa butun dunyoga mashxur chet el kompaniyalari va banklarining e‘tiborini jalb etishi aniq . Prezidentimiz aytib o‘tkanlaridek, O‘zbekiston hududida ―Mendeleyev jadvali‖dagi deyarli barcha elementlarni uchratish mumkin. Mana shunday ekan, biz Yaratgan inom etgan bu ozod, obod, tinch va jaxon hamjamiyatida o‘ziga xos va mos mavqega ega bo‘lgan mamlakatda Allohga ming – ming shukronalar keltirgan holda u bergan ne‘matlardan oqilona foydalanib, yurtimiz tinchligi va farovonligi uchun tinmay mehnat qilib yashamog‘imiz zarurdir. Bugungi kunda mamlakatimizda ishlab chiqarilayotgan barcha turdagi moddiyvanomoddiymaxsulotlaravvaloxalqimiziste‘moliuchun yo‘naltirilmoqada hamda iste‘moldan ortgan qismi Respublikamizda mavjud bo‘lmagan moddiy ne‘matlar, shuningdek fan texnika taraqqiyoti, tejamkor, yuqori mexnat unumdorligiga ega bo‘lgan ishlab chiqarish vositalarini olib kelish maqsadida chet davlatlarga eksport qilinmoqda. Davlat mustaqilligiga erishilgach O‘zbekiston oldida jahon iqtisodiyotiga qo‘shilishdek qiyin jarayon boshlandi. O‘nlab yillar mobaynida iqtisodiy siyosatda yo‘l qo‘yilgan xatoliklar xalq xo‘jaligi tarkibida chuqur nomutanosibliklarga olib

kelgan edi. Ijtimoiy ishlab chiqarishning o‘sishi deyarli faqat respublikaning resurs

imkoniyatlarigamo‘ljallanganbo‘lib,iqtisodiytaraqqiyotmuvozanatsizva nokompleks tarzda kechgan, ijtimoiy omillar e‘tiborga olinmagan, noishlab chiqarish sohasi tarmoqlarining moddiy-texnika bazasi past darajada qolib ketgan edi. Rivojlanishning bunday yo‘li oqibatida respublikada iste‘mol qilinadigan mahsulotlarningchorakqismidanko‘prog‘i,shujumladan, ishlabchiqarish maqsadlarida foydalaniladigan mahsulotlar jami hajmining 2/5 qismi boshqa mamlakatlardan keltirilgan va import qilingan. Mustaqillikning ilk yillarida O‘zbekistondan chetga chiqariladigan mahsulotlarning 80% dan ko‘prog‘ini xom ashyo – paxta va yarim tayyor mahsulotlar tashkil etardi. Umuman olganda O‘zbekistonningrespublikalararoeksportiyalpimilliymahsulotningdeyarli arzimas qismini, tashqi eksportning solishtirma hissasi esa 5% dan kamroqni tashkil etardi. Tovar ayirboshlashning bunday strukturasi va respublikalararo hamda tashqi eksportning foiz nisbati respublika moliya balansi, valyuta resurslari va davlat byudjetida surunkali taqchillikni vujudga keltirgan edi. Shu sababli tashqi iqtisodiy faoliyat sohasida korxonalarning vazifalarini tubdan o‘zgartirish, xo‘jalikni tashqi bozorgayo‘naltirishrespublikadagiahvolnibarqarorlashtirishnita‘minlash maqsadida Prezidentimiz tomonlaridan zarur chora tadbirlar ishlab chiqildi. O‘zbekiston Mustaqillikka erishgandan so‘ng o‘zining mustaqil rivojlanish yo‘lini tanladi va iqtisodiy islohotlarni izchil amalgam oshirishga kirishdi. Bu jarayonda qisqa davr mobaynida shunday rivojlanish yo‘li uchun poydevor yaratildi. Bunga ko‘ra Respublikamiz Prezidenti tomonidan bozor iqtisodiyotiga o‘tishning besh tamoyili taklif qilindi. Taraqqiyotning ―o‘zbek modeli‖ quyidagi tamoyillarga asoslanadi: 1. Iqtisodiyotning siyosatdan ustunligi; 2. Davlat bosh islohotchi; 3. Qonun ustuvorligi;

Eksport qilinadigan mahsulotlar Jahon bozorida savdo qilinadigan mahsulotlar Eksport substitutlari (joriy vaqti ichki bozorda sotilayotgan va ayrim holatlarda xorijga sotilishi mumkin bo‘lgan mahsulotlar4. Kuchli ijtimoiy siyosat yuritish; 5. Bozor iqtisodiyotiga bosqichma – bosqich o‘tish. 2

Import qilinadigan mahsulotlar Eksport qilinadigan mahsulotlar Jahon bozorida savdo qilinadigan mahsulotlar Import substitutlari (zarurat bo‘lganida xorijiy mahsulotlar bilan almashtirilishi mumkin bo‘lgan mahalliy mahsulotlar Real import mahsulotlari Real eksport mahsulotlari Eksport substitutlari (joriy vaqti ichki bozorda sotilayotgan va ayrim holatlarda xorijga sotilishi mumkin bo‘lgan mahsulotlarJahon bozorining holati, konyunkturasi va u bilan bog‘liq narxlar xalqaro savdoqatnashchilariningdoimiydiqqatmarkazidabo‘ladi.Kengma‘noda konyunktura deganda muayyan davriy va geografik miqyosda qator omillar ta‘sirida vujudga keladigan bozorning aniq holati tushuniladi. Konyunkturaga ta‘sir qiluvchi omillar, narxlar darajasi, ularning o‘tgan davrda, hozirda va kelajakda o‘zgarish dinamikasiga asoslangan jahon bozori konyunkturasining rivojlanish yo‘nalishlarini aniqlash uchun murakkab tahliliy va istiqbolli tadqiqotlar amalgam oshiriladi. Jahon bozori konyunkturasi turli darajalarda farqlanadi:  umumiqtisodiy konyunktura (mamlakatlar iqtisodiyoti yoki jahon xo‘jaligi);  jahon bozorining alohida segmentlari va tarmoq konyunkturasi;  ayrim mahsulot va xizmatlar konyunkturasi (u yoki bu Tovar Tovar va xizmatlarning milliy yoki jahon bozori); Vaqt mezonlari bo‘yicha jahon bozori konyunkturasi uchga bo‘linadi:

2 www.stat.uz – O‘zbekiston Respublikasi Davlat Statistika qo‘mitasining rasmiy sayti.

 qisqa va o‘rta muddatli konyunktura;  uzoq muddatli konyunktura. Jahon tovarlar bozorini tizimlashtirish uchun turki xalqaro guruhlashlardan foydalanishmumkin.BuguruhlashtarkibidaBMTningxalqarotarmoqlar guruhlashlari muhim o‘rin egallaydi. Statistik maqsadlarda bu tasniflagichda mashina va asbob – uskunalar, xomashyo va yoqilg‘i, qishloq va o‘rmon xo‘jaligi mahsulotlari ajratib ko‘rsatiladi. 3 Doimiy va o‘zgaruvchan Siklik va nosiklik Bozor rivojlanishini rag‘batlantiruvchi va cheklovchi Qisqa, o‘rta va uzoq muddatli ta‘sirga ega bo‘lganIqtisodiy; Ilmiy – texnik; Siyosiy; Ijtimoiy. Jahon bozori konyunkturasini shakllantiruvchi omillar Jahondagi har bir davlat o‘z hududida proteksionizm siyosatini qo‘llagan holda jahon bozorida qatnashadi. Mamlakatimizda ichki bozorni himoyalash maqsadida joriy etilgan odilona bojxona siyosati orqali O‘zbekiston ham bevosita Jahon bozorida ishtirok etmoqda. Respublikamiz jahon bozorida yuqorida aytib o‘tilganeksportmahsulotlaribilanqatnashadi.O‘zbekistonJahonbozorida faqatgina ekport opertsiyalarini emas balki mamlakat uchun zarur bo‘lgan moddiy va nomoddiy mahsulotlarini sotib olish maqsadida import operatsiyalarini ham amalgam oshiradi. Biz shu o‘rinda, O‘zbekistonning bugungi kunda Jahon bozoriga taqdim etayotga va Jahon bozoridan xarid qilayotgan mahsulotlari haqida qisqacha ma‘lumotni e‘tiboringizga havola etishni joiz deb topdik. ~ 11 ~ joriy konyunktura;

~ 11 ~3 www.soliq.uz – O‘zbekiston Respublikasi Davlat Soliq qo‘mitasi rasmiy sayti.

~ 12 ~4 www.cbu.uz – O‘zbekiston Respublikasi Markaziy banki rasmiy sayti.Tashqi iqtisodiy faoliyat statistikasi 4

2. Respublikamizda tashqi iqtisodiy aloqalarni rivojlantirishdagi olib borilayotgan islohotlar va davlatning roli O‘zbekiston 1994 – yilning iyunidan GATT/JST da kuzatuvchi maqomiga ega. 1994 – yil dekabr oyida O‘zbekiston hukumati tomonidan GATT/JST gat eng huquqli a‘zo bo‘lish to‘g‘risida ariza topshirildi va 1995 – yilning yanvarida O‘zbekistonning JST ga kirishi jarayoni bo‘yicha ishchi guruhi tashkil qilindi. 1998 – yilning sentabr oyida O‘zbekiston Tashqi savdo bo‘yicha memorandum JST da rasmiy ravishda tanishtirildi. O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 1998 – yil 14 – dekabrdagi 520-sonli qarori bilan JST bilan ishlovchi Vazirliklararo komissiya tarkibi tasdiqlandi. JST ga a‘zo bo‘lgach, tashqi iqtisodiy aloqalarni davlat tomonidan tartibga solish, nazorat qilish va takomillashtirish maqsadida 2000 yil 26 – mayda O‘zbekiston Respublikasining ―Tashqi iqtisodiy faoliyat to‘g‘risida‖gi Qonuni qabul qilindi. Bu qonun 31 moddadan tashkil topgan. Qonunga muvofiq: ―Tashqi iqtisodiy faoliyat deganda O’zbekiston Respublikasi yuridik va jismoniy shaxslarining xorijiy davlatlarning yuridik va jismoniy shaxslari, shuningdek xalqaro tashkilotlar bilan o’zaro foydali iqtisodiy aloqalarni o’rnatish va rivojlantirishga qaratilgan faoliyati tushuniladi. O’zbekiston Respublikasida ro’yxatga olingan yuridik shaxslar, shuningdek, O’zbekiston Respublikasining hududida doimiy yashash joyiga ega bo’lgan va yakka tartibdagi tadbirkor sifatida ro’yxatga olingan jismoniy shaxslar tashqi iqtisodiy faoliyat bilan shug’ullanishga haqlidir. O’zbekiston Respublikasining davlat organlari, agar qonun hujjatlarida boshqacha qoida belgilanmagan bo’lsa, tashqi iqtisodiy faoliyatni amalga oshirishlari mumkin‖1. Tashqi iqtisodiy faoliyat to’g’risidagi qonun hujjatlarini

buzganlikda aybdor shaxslar belgilangan tartibda javobgar bo’ladilar. Respublikamizda tashqi iqtisodiy aloqalar bevosita O‘zbekiston Respublikasining

boriladi. Mustaqillik yillarida O‘zbekiston Respublikasi tashqi savdosining tarkibini takomillashtirish va erkinlashtirish borasida izchil islohotlar olib borildi. Ushbu islohotlarni bir necha bosqichlarga bo‘lishimiz mumkin. Tahlillar ko‘rsatishicha, islohotlarning dastlabki bosqichida tashqi savdoni tartibga solishning institutsional va huquqiy bazasi yaratilgan bo‘lsa, keyingi bosqichlarda tashqi savdoni tartibga solishning xalqaro amaliyotiga mos keladigan dastaklari joriy qilindi, eksportga yo‘naltirilgan tashqi savdo siyosati olib borildi, tashqi savdoni bosqichma – bosqich erkinlashtirishnatijasidamilliyvalyutaningjoriyoperatsiyalarbo‘yicha konvertatsiyalashuvigaerishildi.Buo‘znavbatidaeksportgayo‘naltirilgan iqtisodiyotni rivojlantirish uchun kuchli rag‘batlantirish omili bo‘ldi. Hozirgi kunda Prezidentimiz tashabbuslari bilan eksport qiluvchi korxonalar uchun quyidagi imtiyozlar yaratilgan: O’zbekistonRespublikasiQonunchiligigamuvofiqeksportqiluvchi korxonalarga quyidagi soliq imtiyozlar va afzalliklar taqdim etiladi:  qo’shimcha qiymat solig’iga  aksiz solig’iga  foyda solig’iga  mulk solig’iga  qo’shimcha qiymat solig’iga bo’lgan imtiyozlar O’zbekistonRespublikasiSoliqKodeksining212-moddasigaasosan tovarlarni chet el valyutasida eksportga realizatsiya qilish (qimmatbaho metallar bundan mustasno) oborotiga nol darajali stavka bo’yicha qo’shilgan qiymat solig’i solinadi, ya‘ni eksport qilishga mo’ljallangan tovarlar ishlab chiqarish jarayonida moddiy manba uchun qo’shimcha qiymat solig’idan ozod qilinadi.Tashqi iqtisodiy aloqalar, investitsiyalar va savdo vazirligi tomonidan kuzatib

Aksiz solig„iga bo„lgan imtiyozlar: 5

Aksiz to’lanadigan tovarlarni ularning ishlab chiqaruvchilari tomonidan eksportga realizatsiya qilishga aksiz solig’i solinmaydi, O’zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasi tomonidan belgilanadigan aksiz to’lanadigan tovarlarning ayrim turlari bundan mustasno (O’zbekiston Respublikasining Soliq kodeksi, 230- modda) . Quyidagilarga aksiz solig„i solinmaydi: - aksiz to’lanadigan tovarlarni ularning ishlab chiqaruvchilari tomonidan eksportgarealizatsiyaqilishga,bundanO’zbekistonRespublikasiVazirlar Mahkamasi tomonidan belgilanadigan aksiz to’lanadigan tovarlarning ayrim turlari mustasno ; - keyinchalik O’zbekiston Respublikasining bojxona hududidan olib chiqib ketilishishartibilan‘bojxonahududidaqaytaishlash’bojxonarejimiga joylashtirilgan tovarlardan ishlab chiqarilgan qayta ishlash mahsuli bo’lgan aksiz to’lanadigan tovarlarni topshirishga. Foyda va mulk solig„iga bo„lgan imtiyozlar: ― Eksport mahsuloti ishlab chiqaruvchilarni rag’batlantirish borasidagi qo’shimcha chora-tadbirlar to’g’risida‖gi O’zbekiston Respublikasi Prezidentining 05.06.2000y. PF-2613-son Farmoniga asosan eksport qiluvchi korxonalar (xom ashyo tovarlarini sotish bundan mustasno) uchun foyda solig’i va mulk solig’i stavkasi umumiy sotish hajmida o’zi ishlab chiqargan va erkin almashtiriladigan valyutaga sotilgan tovar (ish, xizmat)lar eksportidagi ulushiga bog’liq holda kamaytiriladi: Mazkursoliqimtiyoziyagonasoliqto’lovinihisoblashchog’ida mikrofirmalar va kichik korxonalarga tadbiq etiladi. 5 Mirziyoyev Sh.M. Erkin va farovon, demokratik O‘zbekiston davlatini birgalikda barpo etamiz. – Toshkent: “O‘zbekiston” NMIU, 2017. – 56 b.

3. O’zbekiston Respublikasining Osiyo va Jahonning yuqori darajada rivojlangan davlatlari bilan amalga oshirayotgan iqtisodiy aloqalari. 1991-yil 31-avgust – O’zbekiston Respublikasi mustaqilligining rasmiy e‘lon qilingan kuni – davlatimizning xalqaro hamjamiyatga keng ko’lamli va dinamik integratsiyasi boshlangan sana hisoblanadi. 2015-yil 1-iyul holatiga ko’ra O’zbekiston dunyoning 130 dan ortiq mamlakati bilan diplomatik aloqalar o’rnatgan. O’zbekiston 100 dan ortiq xalqaro tashkilotlarga a‘zo bo’lib, turli xil ko’p tomonlama hamkorlik tuzilmalari bilan aloqalarni rivojlantirmoqda. Mamlakatimizning qulay iqtisodiy geografik mintaqada joylashganligi, xorijiy sheriklar uchun yetarli shart – sharoitlarning yaratilganligi va eng asosiysi Respublikamiz hududida tinchlikning barqarorligi boshqa davlatlarni biz bilan iqtisodiy aloqalarni yo‘lga qo‘yishga undaydi. Yuqorida aytib o‘tilganidek O‘zbekiston bugungi kunda dunyoning deyarli 130 dan ortiq mamlakatlari bilan iqtisodiy ikki tomonlama manfaatga ega bo‘lgan aloqalarni tashkil etgan. Biz quyida e‘tiboringizga shulardan jahon bozorida yetakchilik qilib kelayotgan davlatlar bilan mamlakatimiz o‘rtasidagi o‘zaro iqtisodiy aloqalarni havola etamiz. O’zbekiston va Xitoy iqtisodiy aloqalarining ustuvor yo’nalishlari Xitoyda amalgam oshirilayotgan muvaffaqiyatli iqtisodiy islohotlar, yuqori iqtisodiy o‘sish sur‘atlari va doimiy ravishda ortib borayotgan iqtisodiy salohiyat O‘zbekiston bilan Xitoy o‘rtasidagi o‘zaro iqtisodiy aloqalarni kengaytirish imkoniyatlarini yaratmoqda. Xitoyni O‘zbekistonning eng muhim va istiqbolli hamkorlaridan biri sifatida e‘tirof etish mumkin. Mamlakatimizda 65 ta yirik Xitoy kompaniyalarining vakolatxonalari ochilgan bo‘lib, ular ikki mamlakat o‘rtasidagi savdo – sotiq aloqalarini rivojlanishiga katta hissa qo‘shmoqdalar. O‘zbekiston eksportining tarkibi quyidagicha: paxta tolasi, voylok, ipak, to‘qimachilik mahsulotlari tayyorlash uchun zarur erituvchi materiallar, xizmatlar, mexanik asbob uskunalar, mebel, kimyoviy tolalar, gazlama, paxta ip – kalava va

metallar va undan tayyorlanadigan mahsulotlar, kofe, choy va shirinliklar, mexanik asbob uskunalar, poyabzal, kiyim – kechak, to‘qimachilik va trikotaj, trikotaj polotnosi, ruda, organic kimyoviy birikmalar, kimyoviy tolalar, plastmassa va plastmassa mahsulotlari, xizmatlar, noorganik kimyoviy mahsulotlar, boshqa materiallardan yasalgan mahsulotlar, turli tayyor mahsulotlar va boshqalar. 2012 – yilda O‘zbekiston va Xitoy o‘rtasidagi tovar aylanmasi rspublika tashqi savdo aylanmasiga nisbatan 12.7%ni tashkil etgan. Ikkala mamlakat o‘rtasidagi tashqi savdo aylanmasi, ya‘ni eksport – 1463.1mln. dollar, import – 1894.8mln. dollarni tashkil etgan (2012 – yil yakuni bo‘yicha). Shuningdek, Xitoy bilan hamkorlikda, 2011 – 2020-yillarda umumiy qiymati 1mlrd. Dollarga teng ―Qulbeshkak‖, ― Xojiqazgan‖, ―Doyaxotin‖, ―Suzma‖, ―Qumli‖, ―Chegaraqum‖ kabi gaz konlarini o‘zlashtirish loyihalari ishlab chiqilmoqda. Bu loyihalarning amalgam oshirilishi 2021- yilga borib yiliga 5mlrd. Kub metr gaz qazib chiqarish imkonini beradi. O’zbekiston va Yaponiya Iqtisodiy hamkorligi O’zbekiston va Yaponiya Iqtisodiy hamkorligi YaponiyaO‘zbekistonRespublikasiningmuhimsavdo-iqtisodiy hankorlaridan biri hisoblanadi. 1992 – yildan O‘zbekiston va Yaponiya o‘rtasida iqtisodiy hamkorlikning barcha yo‘nalishlari bo‘yicha faol aloqlar o‘rnatilgan. Ikki mamlakat o‘rtasidagi iqtisodiy hamkorlik aloqlari oziq-ovqat mahsulotlarini ishlab chiqarishni ko‘paytirish, tarkibiy qayta qurilishni amalga oshirish, gummanitar va rasmiy yordam shaklidagi kreditlar, qaytarilmaydigan ssudalar ko‘rsatishdan boshlangan . O‘zbekistonning Yaponiyaga eksport qilayotgan mahsulotlarining tovar tarkibi quyidagicha: noorganik kimyo mahsulotlari, ipak, paxta, kalava, paxtali matolar, gilamlar, tekstil mahsulotlari, kiyim-kechak, spool buyumlar, rangli metallar, mexanik asbob-uskunalar. Yaponiya esa O‘zbekistonga, o‘z navbatida,boshqalar. Xitoyda nimport qilinadigan mahsulotlar tarkibi esa quyidagicha: qora

foto va kino mahsulotlari, kauchuk va rezina mahsulotlari, poligrafiya sanoati mahsulotlari, kimyoviy tola, oyna va oyna mahsulotlari, qora metall, mexanik asbob-uskunalar, elektr asbob-uskunalar, audio va videotexnika, transport vositalari va ehtiyot qismlar, optika, foto va tibbiyot mahsulotlari, soatlar va ehtiyot qismlar, musiqa asboblari va ehtiyot qismlar, mebel, yoritish asboblari. O‘zbekiston va Yaponiya o‘rtasidagi savdo munosabatlari jadal sur‘atlar bilan rivojlanmoqda. O‘zbekistonning eksport-import tarkibida Yaponiyaning ulushi 2012 – yilda 0.1 va 1.3% ga teng bo‘lgan1. O’zbekiston va Rossiya iqtisodiy aloqalarining rivojlanishi O‘zbekiston va Rossiya o‘rtasidagi iqtisodiy hamkorlik aloqalari ikkala mamlakat o‘rtasida 1992 – yil 20 – martdan o‘rnatilgan diplomatic munosabatlardan keyin boshlandi. 1991 – yildan hozirga qadar O‘zbekiston Va Rossiya o‘rtasida 160dan ortiq xalqaro shartnoma va 40dan ortiq boshqa hujjatlar imzolandi. O‘zbekiston Rossiyaga oziq – ovqat mahsulotlari, avtomobillar, kimyo sanoati mahsulotlari va plastmassa, rangli va qora metallar, kabel, xizmatlar, paxta tolasi, tabiiy yoqilg‘i, neft mahsulotlari, sabzavotlar, gazlama, paxta kalavasi, jun, meva va sabzavotdanqaytaishlanganmahsulotlarnieksportqiladi.Oxirgiyillarda O‘zbekiston eksportining tarkibida yengil avtomobillar(1,5-2 marta), meva va poliz ekinlari(5), polietilen(2), tayyor tekstil mahsulotlari(1,4-1,5), transformatorlar(2),quyidagi mahsulotlarni yetkazib beradi: organik kimyoviy birikmalar, bo‘yoqlar,

past voltli apparatlar(1,5), quvur(1,5), havo transporti(1,7), turizm(1,4) ulushi ortib bormoqda1. 2013 – yilda ikki davlat o‘rtasidagi tashqi savdo aylanmasi 7,840mlrd. dollarni tashkil etgan. O’zbekiston 2016 yilning oxiriga qadar Rossiyaga meva- sabzavot eksporti hajmini 500 ming tonnaga yetkazmoqchi. Bu haqda ―Россия сегодня‖ agentligi O’zbekiston Qishloq va suv xo’jaligi vazirligi vakili Olimboy Ortiqovning so’zlariga tayangan holda xabar tarqatdi. O’tgan yili O’zbekistondan Rossiyaga qiymati 300 million dollarga teng 200 ming tonna meva-sabzavot

va 400 million dollar daromad olinishi kutilmoqda. O’zbekiston va AQSH tashqi iqtisodiy aloqalari AQSH va O‘zbekiston o‘rtasidagi iqtisodiy hamkorlikning kelib chiqish tarixi, rivojlanish dinamikasi, shart – sharoitlari va omillariga e‘tibor beradigan bo‘lsak, bu hamkorlik bosqichma – bosqich rivojlanib kelganligi va jadal sur‘atlarda rivojlanayotganligini kuzatish mumkin. O‘zbekiston bilan AQSHning o‘zaro manfaatli savdo munosabatlari strategic sheriklik darajasiga olib chiqildi. O‘tgan davr mobaynida ikki tomonlama savdo munosabatlarini yo‘lga qo‘yish negizida iqtisodiy hamkorlikni rivojlantirishning ustuvor sohalari ham belgilanib bordi. Shunga ko‘ra, Amerika kompaniyalari tog‘ – kon va neft – gaz mazmunda qator ustuvor investitsiya loyihalarini amalgam oshirishda, agrosanoat majmui, oziq – ovqat sanoati va transport infratuzilmasining texnalogik bazasini rivojlantirishda ishtirok etmoqda. Respublikada AQSH investorlari ishtirokida tashkil etilgan 300dan ortiq korxona, jumladan, 200dan ortiq qo‘shma korxonalar va 100ga yaqin to‘liq AQSH sarmoyasiga asoslangan korxonalar faoliyat ko‘rsatmoqda. Misol tariqasida ―Jeneral Motors‖, ―Keyz Korporeyshn‖, ―Koka Kola‖, ―Teksako‖, ― Beyker Xyuz‖, ―Dyunevent‖, ―Prokter end Gembl‖, ―Ey–Ay–Dji‖ kabi yirik kompaniyalarni keltirish mumkin. AQSH O‘zbekistonning yirik savdo–iqtisodiy hamkori hisoblanadi va ikkala mamlakat o‘rtasidagi savdo aylanmasi 2013 – yilda 443,1mln. dollarni tashkil etdi. O’zbekiston va Yevropa Ittifoqi tashqi iqtisodiy aloqalari O‘zbekistonRespublikasivaYevropaIttifoqi(YeI)o‘rtasidao‘zaro hamkorlik aloqalarining rivojlanishida 1992 – yilda «O‘zaro hamkorlik» to‘g‘risida Memorandumning imzolanishi muhim ahamiyatga ega. 1996 – yilda O‘zbekiston RespublikasivaYeIo‘rtasidasavdo–iqtisodiymunosabatlarniyanada rivojlantirishga bag‘ishlangan «O‘zbekiston – YeI va ularga a‘zo davlatlar o‘rtasidayetkazib berilgan edi. Joriy yilda esa bu ko’rsatkich 50-70 ming tonnaga ko’payishi

O‘zbekiston bilan hankorligi quyidagi omillar bilan belgilanadi:O‘zbekistonning geosiyosiy va strategik joylashuvi;O‘zbekistonning tabiiy va Iqtisodiy salohiyati. YeI va O‟zbekiston tashqi savdosining tovar tarkibi, 2017-y. 6 Eksport Import Qiymati, mln. yevro Ulushi% Qiymati, mln. yevro Ulushi% Qishloq xo‘jalik mahsulotlari 152 26.6 26 12.0 Shundan: Oziq – ovqat mahsulotlari 132 9.4 15 6.0 Yoqilg‘i va qazib chiqarish 16 1.2 40 16.1 Shundan: Yoqilg‘i 12 0.9 28 11.3 Sanoat mahsulotlari 1198 72.4 179 85.1 Shundan: Kimyo sanoat mahsulotlari 343 24.3 129 52.4 Mashina va asbob– uskunalar 613 43.6 7 2.9 To‘qimachilik sanoati mahsulotlari 4 0.3 35 14.3 Boshqa mahsulotlar 2 1.0 236 2.9hamkorlik munosabatlarini o‘rnatish» to‘g‘risidagi shartnoma imzolandi. YeI ning

O‘zbekiston va YeI o‘rtasida savdo aloqalari barqaror sur‘atlarda rivojlanib bormoqda. 2017 – yilda O‘zbekiston va YeI o‘rtasidagi tashqi savdo aylanmasi 1 mrld. 655 mln. Yevroni tashkil etdi 6 Mirziyoyev Sh.M. Qonun ustuvorligi va inson manfaatlarini ta‘minlash – yurt taraqqiyoti va xalq farovonligining garovi. – Toshkent: “O‘zbekiston” NMIU, 2017. – 48 b.

4. O’zbekiston iqtisodiyotining jahon bozoridagi o‘rni va iqtisodiy islohotlarning chuqurlashuvi va faoliyatni tartibga solish O’zbekistonning jahon iqtisodiyotiga qo’shilishining shart-sharoitlari va tashqi iqtisodiy faoliyatini amalga oshirish imkoniyatlari Respublika davlat mustaqilligini qo’lga kiritishi bilan vujudga kela boshladi. Bunday vaziyatda tashqi iqtisodiy majmuani boshqarishning o’ziga xos tizimini shakllantirish, tashqi aloqalarni yo’lga qo’yish borasida qoida va tamoyillarni ishlab chiqish, respublikaning jahon iqtisodiy tizimiga qo’shilish yo’llarini belgilash taqozo etiladi. Respublika tashqi siyosatini amalga oshirishning asosiy tamoyillari teng huquqlilik va o’zaro manfaatdorlik negizida qurilsa, uning qoidalari ikki tomonlama va ko’p tomonlama shartnoma munosabatlarida o’zaro manfaatli aloqalar o’rnatish, xalqaro iqtisodiy ittifoqlar doirasidagi hamkorlikni chuqurlashtirishga asoslanadi. O’zbekistonning xalqaro mehnat taqsimoti va jahon xo’jalik aloqalarida ishtirok etishning asosi ochiq turdagi iqtisodiyotni vujudga keltirishdir. Shu sababli respublikamiz mustaqillikka erishgandan keyin qisqa davr ichida 80 dan ortiq davlat bilan diplomatiya munosabatlarini o’rnatdi, dunyoning 20 dan ortiq davlatida diplomatiya elchixonalarini ochdi, ko’pgina xalqaro tashkilotlar – BMT iqtisodiy muassasalari, Jahon banki, Xalqaro bank, Xalqaro valyuta fondi, Xalqaro moliya korporatsiyasi, Iqtisodiy taraqqiyotga ko’maklashuvchi tashkilot kabi boshqa xalqaro moliyaviy-iqtisodiy tashkilotlarga a’zo bo’lib kirdi. O’zbekistonning jahon xo’jaligiga integratsiyalashuvi jarayonlarining o’ziga xos xususiyatlari to’g’risida to’xtalib, Prezidentimiz I.A.Karimov shunday degan edi: «Integratsiya haqida gapirar ekanmiz, manfaatlar birikuvining xilma-xil mexanizmlari va shakllari hamda integratsiya turlari mavjudligiga asoslanamiz. Bunga sherikchilik va hamkorlik qilishga intilayotgan mamlakatlarning

boshlang’ich shart-sharoitlari turlichaligi sababdir. O’zbekiston bir vaqtning o’zida turli darajalarda – dunyo miqyosida va mintaqa ko’lamida – integratsiya

hisobigaboshqasidanuzoqlashmaslikkaamalqiladi.Bizbirsub’ektbilan sherikchilikning mustahkamlanishi boshqalar bilan sherikchilik munosabatlarining zaiflashuvigaolibkelishigaqarshimiz.ShusababliO’zbekistonningjahon hamjamiyatidagi integratsiyalashuvi serqirra jarayondir» Bugungi kunda O’zbekistonning jahon xo’jaligiga integratsiyalashuvi ko’p darajali tizim sifatida amal qilib, uni quyidagi beshta darajaga ajratish mumkin: global; transkontinental; mintaqalararo; mintaqaviy; mahalliy. Har bir darajadagi integratsion aloqalarning o’ziga xos vazifalari mavjud. O’zbekistonning global darajada amalga oshiriluvchi strategik integratsion vazifasi – bu mamlakatdagi barcha xo’jalik sub’ektlarining tashqi bozor bilan o’zaro aloqasini ta’minlash uchun teng huquqli va milliy manfaatlarga mos keluvchi shart-sharoitlarni yaratish asosida uning xalqaro valyuta-moliya va savdo mexanizmlariga bevosita qo’shilishidir. O’zbekistonning BMT, yevropada xavfsizlik va hamkorlik tashkiloti (OBSE), yevropa hamjamiyati, NATO, Jahon banki, Xalqaro valyuta fondi, Iqtisodiy hamkorlik tashkiloti (EKO) kabi tashkilotlar faoliyatidagi faol ishtiroki uning jahon xo’jaligiga yanada kengroq integratsiyalashuvini ta’minlaydi. O’zbekistonning transkontinental darajada amalga oshiriluvchi integratsion vazifasi – bu xalqaro transosiyo Iqtisodiy xamkorlik tashkiloti (EKO) doirasidagi o’zaro aloqalarni yanada kuchaytirishdan iborat. Bu tashkilot 1992 yilda tashkil etilgan bo’lib, o’z ichiga Osiyo qit’asining 10 ta davlati (Turkiya, Eron, Pokiston, Afg’oniston, O’zbekiston, Qozog’iston, Qirg’iziston, Tojikiston, Turkmaniston va Ozarbayjon)nioladi.Uningasosiymaqsadi–xo’jalikningtransport, kommunikatsiyalar,sanoat,qishloqxo’jaligi,savdo,turizm,ishchikuchi resurslarinirivojlantirishkabisohalaridamintaqaviyvaxalqaroiqtisodiy hamkorlikni yo’lga qo’yishdan iborat.jarayonlarida qatnashsa-da, ammo bir muhim qoidaga: bir davlat bilan yaqinlashish

O’zbekiston mintaqalararo darajada yangi mustaqil davlatlar – MDH

mamlakatlari bilan integratsiyaga kirishdi. O’zbekiston birinchilar qatorida MDHni tashkil etish g’oyasini qo’llab-quvvatladi, uning tashkilotchilari tarkibiga kirdi, integratsion va kooperatsion aloqalarini mustahkamlash hamda uning Xalqaro iqtisodiy qo’mita (MEK), Davlatlararo bank (MGB), MDH Statistika qo’mitasi kabi institutsional tuzilmalarini shakllantirishda faol ishtirok etmoqda. O’z o’rnida ta’kidlash lozimki, keyingi paytlarda MDH o’zining tashkil topishi chog’idagi dastlabki maqsadi – ya’ni, mavjud xo’jalik aloqalari va imkoniyatlardan foydalanishda o’zaro manfaatli hamkorlik munosabatlarini yo’lga qo’yish va shu asosda iqtisodiy rivojlanishni ta’minlash maqsadi hamda undan kelib chiquvchi vazifalarga mos kelmay qoldi. Bu tashkilot faoliyat yo’nalishida ko’proq siyosiy masalalar, «integratsion aloqalarni kuchaytirish» shiori ostida kuchli mamlakatlarning nisbatan kuchsiz mamlakatlar ichki ishlariga aralashuvi, ular manfaatlarining siqib qo’yilishi, iqtisodiy va siyosiy tazyiq o’tkazish holatlari ustunlik kasb eta boshladi. Bunday holatlarga 1-Prezidentimiz I.A.Karimov MDHga a’zo mamlakatlarning turli darajadagi yig’ilishlarida tanqidiy nuqtai nazardan qarab, uni tubdan isloh qilish borasida o’zlarining amaliy takliflarini berganlar. O’zbekistonning mintaqaviy darajadagi integratsiyasi – bu umumiy tarixga, yagona madaniy an’analarga, o’xshash turmush tarzi va mentalitetga ega bo’lgan qardoshxalqlarnibirlashtiruvchiMarkaziyOsiyomamlakatlario’rtasidagi hamkorliknimustahkamlash varivojlantirishdan iborat.Bunday integratsion aloqaning aniq shakli sifatida 1992 yilning yanvar oyida tashkil etilgan Markaziy Osiyo mintaqaviy hamkorligi (TSARS) tashkil etildi. Yanabiristiqbolli,kuchlisalohiyatgaegabo’lganmintaqaviy birlashmalardan biri – Shanxay hamkorlik tashkiloti (SHOS)dir. Bu tashkilot 2001 yilning 15 iyunida oltita – O’zbekiston, Qozog’iston, Qirg’iziston, Tojikiston, Rossiya va Xitoy mamlakatlari hamkorligida tashkil etildi.

nufuzi, obro’-e’tibori sezilarli darajada oshib bormoqda. Ushbu tashkilot safidan joy olish istagini bildirgan davlatlar soni ham ko’paymoqda. ShHTning salohiyati haqida gapirganda masalaning faqat iqtisodiy jihati hisobga olinsa ham, uni yirik iqtisodiy-integratsiyaviy tashkilot deb atash uchun barcha asoslar yetarlidir. ShHTning salohiyat va imkoniyatlari to’g’risida so’z ketganda, eng avvalo unga a’zo mamlakatlar egallagan hudud ko’lamining ahamiyatli darajada kattaligini ta’kidlash o’rinlidir. ShHTga a’zo davlatlarning umumiy hududi 30178,7 ming km.kv ni tashkil etib, unda eng katta salmoqni 7 Rossiya (56,6%) va Xitoy (31,8%) egallaydi (1-jadval). Mazkur tashkilotga a’zo davlatlar aholisi soni 1,5 mlrd.dan ko’proq bo’lib, aholi umumiy sonidagi salmog’i jihatidan Xitoy eng katta ulushga ega – 87,0 %. So’nggi yillarda SHHTga a’zo davlatlar tomonidan ishlab chiqarilgan YAIM hajmi 12,1 trln. doll.dan oshadi.O’zbekistonning Shanxay hamkorlik tashkiloti mamlakatlari bilan iqtisodiy integratsiyasining kuchayishi ko’p jihatdan mazkur mamlakatlarning milliy manfaatdorligi bilan belgilanadi. Eng avvalo, O’zbekiston raqobat jihatidan nisbatan ustunlikka ega bo’lgan ishlab chiqarish sohalari tovarlari – paxta xomashyosi, mashinasozlik, kimyo sanoati, qurilish materiallari sanoati, elektr energetikasi tovarlarining savdosini kengaytirishi maqsadga muvofiqdir. Shuningdek, telekommunikatsiyalar, suv va energiya resurslaridan foydalanish, xalqaro turizm, hamkorlikdagi ekologik loyihalarni amalga oshirish borasida integratsiya aloqalarini kuchaytirish lozim.Bugungi kunda SHanxay hamkorlik tashkilotining xalqaro maydondagi

7 D.Tojiboeva “Agrar sohada xo’jalik yuritish shakllari samaradorligini oshirishning institutsional jihatlari” “Fan va texnologiya”nashriyoti Toshkent, 2019

Xulosa . Tarixga nazar tashlaydigan bo‘lsak, biz mamlakatimiz hududida qadim tarixda ham faol savdo aloqalari sodir bo‘lib turganini ko‘rishimiz mumkin. Bunga Qadimgi Baqtriya, Katta Xorazm va Sug‘diyona davlatlari hududida bo‘lgan savdo aloqalarini misol qilib keltirish mumkin. Amir Temur va Temuriylar davrida ayniqsa savdo – sotiq munosabatlari yaxshi rivojlandi. Bunga Amir Temurning olib borgan oqilona davlat siyosati sabab bo‘lgan. Amir Temur Fransiya qiroliga xat yozib, unda Xitoydan boshlanadigan Buyuk Ipak yo‘lini Movaraunnahr orqali Yevropa davlatlariga yetkazish va o‘zaro tashqi iqtosodiy aloqalarni yo‘lga qo‘yish taklifini bildirgan. Mustaqillikka erishganimizdan so‘ng muhtaram 1-Prezidentimiz ham xalqaro munosabatlarni qayta tiklashga bor e‘tiborlarini qaratdilar. Buning natijasida tez fursatlarda davlatimiz yuqori darajada rivojlanib jahon miqyosida o‘zining ishonchli iqtisodiy hamkorlariga ega bo‘ldi. Respublikamizning iqtisodiy geografik jihatdan qulay joylashganligi va boy tabiiy resurs, xomashyolarga egaligi xorijiy davlatlarni biz bilan hamkorlikka chorlaydi. Prezidentimiz Mirziyoyev Sh.M tashabbuslari bilan avvalo bizga qo‘shni bo‘lgan davlatlar bilan o‘zaro mustahkam do‘stlik shartnomalari imzolandi va iqtisodiy aloqalar yo‘lga qo‘yildi. Bunga misol tariqasida mamlakatimizga chegaradosh bo‘lgan Qozog‘iston Respublikasi bilan olib borilayotgan iqtisodiy aloqalarni misol qilib keltirish mumkin. 2016 yilnining 14 – 16 aprel kunlari Qozog‘iston Prezidenti mamlakatimizga amaliy tashrif buyurdi. Mamlakatlarimiz o’rtasidagi o’zaro tovar ayirboshlash hajmi izchil o’sib bormoqda. 2015-yil yakunlariga ko’ra, bu ko’rsatkich 3 milliard dollardan ziyodni tashkil qilgan. Qozog’istonda mamlakatimiz ishbilarmonlari ishtirokida tashkil etilgan 151 korxona faoliyat yuritmoqda. Yurtimizda Qozog‗iston kapitali ishtirokida 206

korxona, shu jumladan, 171 qo’shma korxona ochilgan. O’zbekiston Respublikasi va Qozog‗iston Respublikasi o’rtasidagi hamkorlik bo’yicha hukumatlararo

mart kunlari Ostona shahrida mazkur komissiyaning 15-majlisi bo’lib o’tdi. 2010- 2020-yillarga mo’ljallangan Iqtisodiy hamkorlik strategiyasiga muvofiq savdo, sarmoya, transport, kommunikatsiyalar, bojxona, suv-energetika va innovatsiya yo’nalishlarida amalga oshirilayotgan istiqbolli loyihalar samarasi o’zaro aloqalarga qo’shimchasur‘atbag‗ishlamoqda.Transportkommunikatsiyalarisohasi hamkorlikningustuvoryo’nalishlaridanhisoblanadi.Mamlakatlarimizning avtomobil va temir yo’llari o’zaro integratsiyalashgan. Bu muhim kommunikatsiya tarmog‗i uchinchi davlatlar uchun ham tranzit vazifasini o’tamoqda. O‘zbekiston bugungi kunda dunyoning ko‘pgina davlatlari bilan o‘zaro iqtisodiy aloqalarni yo‘lga qo‘ygan. Respublikamiz Jahon bozorida ham o‘z o‘rniga ega va o‘zining eksport mahsulotlari bilan ishtirok etmoqda. Shu bilan birgalikda Jahon bozoridan o‘zi uchun kerakli tovar va xizmatlarni ham harid qiladi. Prezidentimiz say harakatlari bilan xorijiy hamkorlar bilan iqtisodiy aloqalarni yaxshilash maqsadida tegishli Qonun va Farmonlar qabul qilindi. Shuningdek, xorijiy investitsiyalarni jalb qilish maqsadida xorijiy investorlar uchun qulay investitsion muhit ham yaratildi. Buning natijasida, dunyoning Rossiya, Xitoy, Yaponiya, AQSH va Yevropa ittifoqi davlatlari bilan ikki tarflama kelishuvlar imzolangan. O‘zbekiston Respublikasi mustaqillikkaerishgach,xalqaroiqtisodiymunosabatlartizimigavajahon xo‘jaligigachuqurroqintegratsiyalashibborishgaintilmoqda.Hozirgikunda jahondagiiqtisodiymunosabatlardagloballashuvjarayonitoborakuchayib bormoqda. Bu borada 1-Prezidentimizning « … tobora chuqurlashib borayotgan jahon moliyaviy inqirozi mamlakatimizga ta‘sir ko‘rsatmaydi, bizni chetlab o‘tadi, degan xulosa chiqarmaslik kerak. Masalani bunday tushunish o‘ta soddalik, aytish mumkinki, kechirib bo‘lmas xato bo‘lur edi. Barchamiz bir haqiqatni anglab yetishimiz lozim – O‘zbekiston bugun xalqaro hamjamiyatning va global moliyaviy – iqtisodiy bozorning ajralmas tarkibiy qismi hisoblanadi»1 degan so‘zlarini esgakomissiya o’zaro aloqalarni izchil rivojlantirishga xizmat qilmoqda. Joriy yil 10-11-

mamlakatlari bilan savdo – sotiq aloqalarini kengaytirish, «… eksport qilinadigan mahsulotlarimiznitarkibinivaumuman,tashqisavdoaylammasiniyanada diversifikatsiya qilish dolzarb masala bo‘lib qolmoqda». Xulosa o‘rnida shuni aytish mumkinki, Prezidentimiz Mirziyoyev Sh.M ta‘kidlaganlaridek, biz bugungi shiddat bilan rivojlanib borayotgan jahon bozorida o‘z o‘rnimizni saqlab qolish, mamlakat hududidabarqaroriqtisodiyo‘sishnita‘minlash,xorijiymamlakatlarbilan mustahkam iqtisodiy aloqalarni yo‘lga qo‘yish va ichki bozorni himoya qilgan holda eksport va import operatsiyalarini yanada rivojlantirish uchun tinmay xarakatda bo‘lishimiz, o‘qib o‘rganishimiz va asosiysi bor kuch va e‘tiborimiz bilan yurt tinchligini saqlashimiz zarurdir. Chunki tinchlik bo‘lgan joyda rivojlanish va o‘sish bo‘ladi. olishimiz muhimdir. Shuningdek, dunyoning yirik, jadal iqtisodiy rivojlanayotgan

Qo‘shimcha adabiyotlar 1. O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi – T.: O‘zbekiston, 2019. – 46 b. 2. “O‘zbekiston Respublikasini yanada rivojlantirish bo‘yicha harakatlar strategiyasi to‘g‘risida”gi O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2017 yil 7 fevraldagi PF-4947-sonli Farmoni . 3. Mirziyoyev Sh.M. Buyuk kelajagimizni mard va olijanob xalqimiz bilan birga quramiz. – Toshkent: “O‘zbekiston” NMIU, 2017. – 488 b. 4. Mirziyoyev Sh.M.Tanqidiy tahlil, qat’iy tartib-intizom va shaxsiy javobgarlik – har bir rahbar faoliyatining kundalik qoidasi bo‘lishi kerak. – Toshkent: “O‘zbekiston” NMIU, 2017. – 104 b. 5. Mirziyoyev Sh.M. Erkin va farovon, demokratik O‘zbekiston davlatini birgalikda barpo etamiz. – Toshkent: “O‘zbekiston” NMIU, 2017. – 56 b. 6. Mirziyoyev Sh.M. Qonun ustuvorligi va inson manfaatlarini ta‘minlash – yurt taraqqiyoti va xalq farovonligining garovi. – Toshkent: “O‘zbekiston” NMIU, 2017. – 48 b. 7. Djumanov D., Allaberganov Z. O’quv qo‘llanma. T.: Iqtisodiy ta‘limotlar tarihi. «Iqtisod-moliya», 2017. – 341 bet. 8. Toshmatov SH, Asatullaev X, Allaberganov Z. Darslik. T.: Iqtisodiy ta‘limotlar tarihi« Iqtisod-moliya», 2018. – 362 bet. 9. D.Bababekova, B.Tursunov.: O‘zbekistonda ijtimoiy islohotlar strategiyasini amalga oshirishda raqobat muhitidan samarali foydalanish yo‘nalishlari. Monografiya. “VneshinvestProm”, 2017- 81 bet. 10. D.Tojiboeva “Agrar sohada xo’jalik yuritish shakllari samaradorligini oshirishning institutsional jihatlari” “Fan va texnologiya”nashriyoti Toshkent, 2019

Internet saytlari 11. www.gov.uz – O‘zbekiston Respublikasi hukumat portali. 12. www.mf.uz – O‘zbekiston Respublikasi Moliya vazirligi rasmiy sayti. 13. www.cbu.uz – O‘zbekiston Respublikasi Markaziy banki rasmiy sayti. 14. www.soliq.uz – O‘zbekiston Respublikasi Davlat Soliq qo‘mitasi rasmiy sayti. www.stat.uz – O‘zbekiston Respublikasi Davlat Statistika qo‘mitasining rasmiy sayti.

O'xshashlar

Davlatlar iqtisodiy rivojlanishi

Xalqaro iqtisodiy tashkilotlar va ularning vazifalari

Xalqaro kapitalni jalb qilish yo’llari

Tadbirkorlik faoliyati uning turlari va asosiy belgilari

Inflyatsiya tushunchasi va uning iqtisodiy mazmun mohiyati