Markеtingda zamonaviy axborot kommunikatsion tеxnologiyalardan foydalanish xususiyatlari - Iqtisodiyot - Kurs ishlari

Markеtingda zamonaviy axborot kommunikatsion tеxnologiyalardan foydalanish xususiyatlari

Yuklangan vaqt:

09.10.2022

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

76.3837890625 KB

Ko'chirib olish

Mark е tingda zamonaviy axborot kommunikatsion t е xnologiyalardan foydalanish xususiyatlari MUNDARIJA KIRISH 1.1 Zamonaviy axborot kommunikatsion texnologoyilarning marketing jarayonidagi ahamiyati 1.2 Marketing xizmat faoliyatida axborot texnologiyalrni o’rni 1.3 Axborot kommunikatsion texnologoyilarning marketing xizmatida foydalanishning me’yoriy huquqiy asoslari 1.4 1 - bob bo`yicha xulosalar XULOSA VA TAKLIFLAR FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO’YXATI

KIRISH Mavzuning dolzarbligi . Bugungi kun va kelajak hayotimizni zamonaviy axborot tenolgiyalarsiz tasavvur eta olmaymiz. Respublikamizda davr talabi bo’lgan zamonaviy axborot kommunikatsion tenologiylarni joriy etilishi va uni iqisodiyotni turli xil sohalariga tadbiq etilishi raqobatbrdosh axborotlarga ega bo’lish va ulardan samarali foydalanish imkoniyatini beradi. Mamlakatimizda axborot kommunikatsion texnologiyalarni me’yoriy huquqiy asoslari yaratildi. “Jumladan, aloqa va axborotlashtirish xizmatlari 24,5 foizga, kompyuter dasturlash xizmatlari 18 foizga, texnologik asbob-uskunalarni ta’mirlash va ularga xizmat ko’rsatish 17 foizga, moliya-bank xizmatlari 17,6 foizga o’sdi.” 1 .Zamonaviy marketingni zamonaviy aborot kommunikatsion axborot texnologiyalarsiz amalga oshirib bo’lmaydi.O’z vaqtida tezkor va sifatli axborotlarga ega bo’lish,to’g’ri qarorlar qabul qilishni ta’minlaydi. Natijada korxonalar raqobatbardoshligi ta’minlanadi. Rivojlangan davlatlar iqtisodiyotini muvaffaqiyati sabablardan biri ularni doimo tezkor va aniq axborotlarga ega bo’lish imkoniyati yuqoriligadir. Shunday ekan respublikamizda zamonaviy axborot kommunikatsion texnologiyalrni iqtisodiyotni turli sohalarga qo’llash zaruriyati mavzuni dolzarbligidan dalolat beradi. Zamonaviy marketingda zamonaviy axborot kommunikatsion texnologiyalarni joriy etish va ulardan samarali foydalanish natijalarini tahlil qilish va jahon tajribasini yutuqlarini joriy etish muammolarini o’rganish va takliflar ishlab chiqish bituruv malakakaviy ishining maqsadi hisoblanadi. Tinglovchilarda zamonaviy marketingda zamonaviy axborot kommunikatsion texnologiyalarni joriy etish va ulardan samarali foydalanish natijalarini tahlil qilish va jahon tajribasini yutuqlarini joriy etish muammolarini bilan bo’liq ilmiynazariy bilim va ko’nikmalarni shakllantirishdan iborat. 1 O’zbekiston Respublikasi Prezidenti I.Karimovning “2012 yilda mamlakatimizni ijtimiy iqtisodiy rivojlantirish yakunlari hamda 2013 yilga mo’ljallangan iqtisodiy dasturning eng muhim ustuvor yo’nalishlar”ga bag’ishlangan Vazirlar Mahkamasini majlisidagi ma’ruzasi 18.01.2013 www.prezident.uz

O’zbеkistonning iqtisodiy va ijtimoiy sohalarida yuqori natijalarga erishishi, jahon iqtisodiy tizimida to’laqonli shеriklik o’rnini egallay borishi, inson faoliyatining barcha jabhalarida zamonaviy axborot tеxnologiyalaridan yuqori darajada foydalanishini ko’lamlari qanday bo’lishiga hamda bu tеxnologiyalar ijtimoiy mеhnat samaradorligining oshishida qanday rol o’ynashiga bog’liq. Hozirgi kunga kеlib iqtisodiyotda bozor munosabatlariga o’tish jamiyatimiz ijtimoiy va iqtisodiy xayotining barcha axborotlashtirish sohalarida erishilgan eng so’nggi yutuqlarni tadbiq etish sur'atlarini g’oyatda tеzlashtirib yubordi Zamonaviy axborot tеxnologiyalari tеzkor va muvofiq ravishda boshqarishga, axborot kommunikatsiyalarini o’rnatishga imkon bеradi. Iqtisodiyotda zamonaviy axborot tеxnologiyalaridan foydalanish iqtisodiy axborotlar sifati, uning aniqligi, ob'еktivligi, tеzkorligini va buning natijasi sifatida esa boshqaruv qarorlarini o’z vaqtida qabul qilish imkoniyati oshishini ta'minlaydi. Axborot tеxnologiyalari hozirgi kunda jahon iqtisodiyotining rivojlanishining “harakatga kеltiriruvchi kuch”i bo’lib hisoblanadi. Jahon tajribasini axborot tеxnolgiyalarining haqiqatdan ham insonlarning ijtimoiy xayotiga ijobiy ta'sir ko’rsatishini tasdiqlamoqda. Bu borada Prеzidеntimiz I.A. Karimov ta'kidlaganlaridеk: “Jahon sivilizatsiyasiga daxldor bo’lgan eng zamonaviy ilmlarni egallamay turib, mamlakat taraqqiyotini ta'minlash qiyin”. Tadqiqot jarayonida zamoanviy iqtisodiyotda axborot tеxnologiyalarini qo’llashning nazariy asoslari, ya'ni axborot rеsurslari, tizim, boshqaruv tizimi, boshqaruv tizimi faoliyatining axborot jihatlari, qaror qabul qilish, axborot tizimlari, avtomatlashtirilgan axborot tеxnologiyalari, axborot tеxnologiyalarining rivojlanish bosqichlari, avtomatlashtirilgan axborot tizimlari, ularning evolyutsiyasi, samaradorligi, yaratish hamda rivojlantirish tеndеntsiyalari, ma'lumotlar bazasi, ma'lumotlar bazasini boshqarish tizimlari, zamonaviy axborot tеxnologiyalari batafsil yoritib bеrilgan. Shu bilan birga iqtisodiyotda axborot jarayonlarini boshqarishda avtomatlashtirilgan axborot tеxnologiyalaridan foydalanish, ya'ni turli sohalarga qo’llash: statistika, buxgaltеriya hisobi, bank va markеting faoliyati yoritilgan.

Zamonaviy axborot kommunikatsion texnologiylarni iqtisodiyotda xususan marketingda qo’llashni samaradorlikka erishtiradigan uslubiy asoslari: - zamonaviy axborot kommunikatsion texnologiylarni iqtisodiyotda qo’llashni takomillashtirish ta’moyillari; - zamonaviy axborot kommunikatsion texnologiylarni iqtisodiyotda qo’llashni asosiy yo’llarini rivojlantirish istiqbollari; - zamonaviy axborot kommunikatsion texnologiylarni iqtisodiyotda qo’llashni bugungi kundagi xolatlarti; - zamonaviy axborot kommunikatsion texnologiylarni iqtisodiyotda qo’llashni davlatning o’rni va uning axamiyati; - zamonaviy axborot kommunikatsion texnologiylarni iqtisodiyotda qo’llash mexanizmlarini yoritish yo’llari ; Tadqiqot natijalarining ilmiy va amaliy ahamiyati, shundan iboratki, unda zamonaviy axborot kommunikatsion texnologiylarni iqtisodiyotda xususan marketingda qo’llash bo’yicha ishlab chiqilgan alohida taklif va tavsiyalar korxonalarda tezkor axborotlarga ega bo’lish va uning nazariy va amaliy muammolarini o’rganish asosida tashkil etilgan hamda samarali boshqarish yo’llarini imkonini beradi. Mazkur tadqiqot natijalaridan mamlakatiz iqtisodiyotida xususan marketingda zamonaviy axborot kommunikatsion texnologiylarni qo’llash hamda oliy o’quv yurtlarida iqtisodiyotda axborot texnologiylari fanidan o’qitishda foydalanish mumkin.

Zamonaviy axborot kommunikatsion texnologoyilarning marketing jarayonidagi ahamiyati Mamlakatimizda aloqa va axborotlashtirish sohasini rivojlantirish, barcha sohalarga zamonaviy axborot-kommunikatsiya texnologiyalarini joriy etish, jahon axborot makoniga integratsiyalashish borasida keng ko’lamli ishlar olib borilmoqda. Prezidentimizning 2012-yil 21 martda qabul qilingan “Zamonaviy axborot-kommunikatsiya texnologiyalarini joriy etish va yanada rivojlantirish chora-tadbirlari to’g’risida”gi qarori mazkur yo’nalishdagi ishlarni takomillashtirishda muhim dasturilamal bo’lib xizmat qilmoqda. 2013 yilning 1 yanvar holatiga ko'ra, ma'lumotlar uzatish, jumladan, internet tarmog'iga ulash xizmatlarini kro'satuvchi xo'jalik sub'ektlarining soni 930 taga yetdi, jamoa bo'lib foydalanish punktlari soni esa 1063 tani tashkil qildi. Xalqaro axborot tarmoqlaridan foydalanish umumiy tezligi 7780 Mbit/s.ga yetkazilib, o'tgan yilga nisbatan 160,9 foizga o'sdi. Buning natijasida operator va provayderlarga internet xizmatlari (tashqi kanal) uchun belgilangan tarif 2012 yil boshiga nisbatan o'rtacha 25 foizga kamaytirildi. UZ zonasida qayd qilingan domenlar soni bugungi kunda 15,8 mingtadan ziyodni tashkil etdi. Hisobot davrida Davlat axborot resurslarining umumiy soni 195taga yetkazildi. Interaktiv davlat xizmatlarining umumiy soni 197tani tashkil qildi. Davlatimiz rahbari tomonidan 2012 yilda mamlakatimizni ijtimoiy-iqtisodiy rivojlantirish yakunlari hamda 2013 yilga mo'ljallangan iqtisodiy dasturning eng muhim ustuvor yo'nalishlariga bag'ishlangan Vazirlar Mahkamasining majlisida quyidagi vazifasi “Axborot-kommunikatsiya va telekommunikatsiya texnologiyalari sohasidagi chora-tadbirlar va loyihalarni jadal amalga oshirish tobora muhim ahamiyat kasb etmoqda. Biz o’zimizga shuni aniq tasavvur etishimiz kerakki, iqtisodiyotning barcha sohalariga, kundalik hayotimizga zamonaviy axborot-kommunikatsiya tizimlarini keng joriy etish bo’yicha tub va ijobiy ma’nodagi portlash effektini beradigan o’zgarishlarni amalga oshirmasdan turib, istiqboldagi maqsadlarimizga erishish qiyin bo’ladi. Biz qisqa vaqt mobaynida nafaqat axborot xizmatlari ko’rsatishning ko’plab turlari bo’yicha mavjud kamchiliklarni bartaraf etishimiz, balki axborot-kommunikatsiya

texnologiyalarini joriy etish borasida yuksak darajaga erishgan ilg’or mamlakatlar safiga qo’shilishimiz zarur” 2 . Bugungi kundagi asosiy ustuvor vazifa sifatida amalga oshirilmoqda. Davlatimiz rahbari tomonidan 2012 yilda mamlakatimizni ijtimoiy-iqtisodiy rivojlantirish yakunlari hamda 2013 yilga mo'ljallangan iqtisodiy dasturning eng muhim ustuvor yo'nalishlariga bag'ishlangan Vazirlar Mahkamasining majlisida belgilab berilgan AKTni kelgusida yanada rivojlantirish va takomillashtirish borasidagi vazifalar ham alohida ahamiyatga ega. Jumladan, mazkur muhim vazifalarni amalga oshirish bo'yicha soha korxonalari rahbarlariga tegishli chora-tadbirlarni belgilab olish va ijrosini ta'minlash yuzasidan quyidagilarni amalga oshirmoqdalar: - “Elektron hukumat” tizimini, shu jumladan, boshqaruv jarayonlari, shuningdek, biznes sohasiga va fuqarolarga davlat xizmatlari ko'rsatish tizimini shakllantirish konsepsiyasi va kompleks dasturini ishlab chiqishni jadallashtirish, - tadbirkorlar va aholiga interaktiv davlat xizmatlari ko'rsatishning elektron shakllarini joriy qilish, - milliy axborot-kommunikatsiya tizimlarini rivojlantirishning 2013-2017 yillarga mo'ljallangan kompleks Dasturini ishlab chiqish, - zamonaviy texnologiyalar asosida videotelefonlar, internet-televideniye, yuqori tezlikdagi internet, HDTV kanallarini namoyish qilish va boshqa xizmatlar ko'rsatish imkonini beradigan 2 ming kilometr uzunlikdagi keng polosali optik tolali aloqa tarmog'i qurilishini yakuniga yetkazish, - internet tarmog'ida turli yo'nalishlardagi zamonaviy milliy veb-resurslarni yaratishAxborotlashtirish sohasidagi islohotlarning olib borilishi natijasida respublikamizning barcha tarmoqlari va davlat boshqaruvi organlari oldiga qo’yilgan vaziflardan kelib chiqib, zamonaviy axborot-komunikatsion texnologiyalari (AKT) va telekomminikatsiya tizimlarini rivojlantirish va ularni hayotga keng joriy etish qilinishiga erishilmoqda. Jumladan, bozor iqtisodiyotining ijtimoiy yo’naltirilgan ko’p tarmoqli axborot industriyasini tashkil etish , AKTni 2 O’zbekiston Respublikasi Prezidenti I.Karimovning “2012 yilda mamlakatimizni ijtimiy iqtisodiy rivojlantirish yakunlari hamda 2013 yilga mo’ljallangan iqtisodiy dasturning eng muhim ustuvor yo’nalishlar”ga bag’ishlangan Vazirlar Mahkamasini majlisidagi ma’ruzasi 18.01.2013

iqtisodiyotning turli sohalarida keng joriy qilish orqali jamiyatimizning ichki mustahkamligi va ijtimoiy birligini tashkil etish , umumjahon hayot sifati standartlariga chiqish maqsadida ,8ta qonun ,O’zbekiston Respublikasi Prezidentining 3ta farmoni. Prezident va hukumatimizning 17ta qarori qabul qilindi. Vazirlar Mahkamasining maxsus qarorlariga asosan davlat axborot resurslarini qo’shimcha ro’yxati tasdiqlanib , yil boshida 51 ta davlat axborot resurslari va 8ta davlat axborot tizmlari yaratildi hamda davlat organlarining 49 interaktiv xizmatlari turlari tasdiqlandi. Mamlakatda iqtisodiyotni rivojlanishi, boshqarish tizimini mukamallashtirish axborotlarsiz amalga oshirib bo’lmaydi. Marketing muammolariga mamlakatimiz Prezidentimiz alohida e’tibor qaratib: ”Biz doimo hamma darajada marketing tadqiqotlarini tashkil etish bilan jiddiy shug’ullanish zarurligini ta’kidlaymiz.Biroq bu borada amalda juda oz ish qilinmoqda.Ichki va tashqi bozorlarning taraqqiyot tamoyillarini yaxshi bilmaslik natijasida korxonalar ,qo’yinki butun mamlakat katta zarar ko’rmoqda.” 3 Xalqaro tajriba shuni ko’rsatadiki davlat boshqaruvida AKTni qo’llash uning natijaviy samaradorligini,xususan axborotning o’zaro ta’siri ,qayta ishlanishi va izlanishni amalg oshiridh uchun vaqt qisqarihsi hisobiga unumdorlini o’rtacha 20foizga ko’paytirishga imkon yaratilmoqda . Axborotlar milliy iqtisodiyotning barcha tarmoqlari, sohalari, bo’linmalari (ish joyidan tortib vazirliklargacha) o’rtasida va ushbu korxona bilan o’xshash korxonalar va tashkilotlar o’rtasida uzluksiz axborot almashishdan iborat. Fantexnika taraqqiyoti o’sishi bilan birga chiqarilayotgan tovarlarning nomenklaturasi ham ortadi, tez yangilanadi, ishlab chiqarishning texnika bazasi zamonaviy va murakkab mashinalar sistemasi bilan boyiydi, texnologik jarayonlar intensivlashadi va murakkablashadi, ishlab chiqarishni ixtisoslashtirish kengayadi va hokazo. “Marketing faoliyatining kommunikatsion jarayonlari (KJ), uning alohida ob’ektlari o’rtasida axborotlar almashuvida namoyon bo’lib, korxona MAT axborot jarayonlarining barcha bosqichlariga kirib boradi. Uning ahamiyati va hususiyatlari axborotlarni yig’ish ,ro’yxatga olish va uzatish hamda korxonaning 3 Karimov I.A.”Kelajakni jasoratli odamlar quradi”.7-jild.T.:”O’zbekiston”.1999

bozor va ishlab chiqarish jaryonini tartibga solishdagi teskari aloqa vazifasini amalga oshirishda eng ko’p darajada namoyon bo’ladi.” 4 Bozor imkoniyatlarini yaxshiroq bilish va marketing muammolarini echish uchun har qanday tashkilot, korxona yoki firmaga to’liq va haqqoniy axborot zarur. Ular o’z xaridorlarini, raqobatchilarini, vositachilarini sotish va baholar to’g’risidagi ma'lumotlarga ega bo’lmasdan turib, har tomonlama tahlil, rivojlantirish va nazorat qilishni amalga oshira olmaydilar. Mashhur amerikalik marketologlardan biri shunday degan edi: "Biznesni boshqarish - bu uning kelajagini boshqarish, kelajagini boshqarish - axborotga egalik qilishdir". Haqiqatdan ham, axborot moliyaviy, xom-ashyo, asbob-uskunalar va ishchi kuchi kabi muhim boshqarish resursi va ob'ekti bo’lib qolmoqda. Shu bilan bir vaqtda, xorijlik tadqiqotchilar ta'kidlaganidek, bozor to’g’risidagi axborotlardan to’liq qoniqqan korxonani topish juda mushkul. Ayrimlar aniq ma'lumotlarning etishmasligidan nolisalar, boshqalari noaniq axborotning ko’pligidan noliydilar. Bundan tashqari, axborotning qanchalik haqqoniyligini aniqlash ham muammodir. Shuning uchun, hatto xorijda ham xaridor bozori sharoitida juda kamdan-kam firmalargina rivojlangan marketing axboroti tizimiga ega ekanliklari bilan maqtana oladilar. Ularning ko’pchiligi marketing tadqiqot bo’limlariga ega emaslar, boshqalari o’z tarkiblarida, sotishni istiqbollash va tahlil qilish bilan shug’ullanuvchi kichik bo’limlarga egadirlar. Endi bizdagi ahvolga kelsak, bozorning ahvoli haqida axborot to’plash hali o’z rivojining ilk bosqichidadir. Lekin yangidan-yangi talablarning shiddat bilan rivojlanishi, marketingning baynalminallashuvi, raqobatning keskinlashishi samarali axborotlarga egalik qilishni kun tartibiga qo’ymoqda. “Axborot kommunikatsion texnologiyalari –oddiy bo’lmagan tovardir. Bozorda ular istalgan mahsulot va ishlab chiqarish vositasi sifatida bo’ladi,chunki bozorning faoliyati axborot ta’minotiga bog’liq.Interaktiv xizmatning vjudga kelishi davrida marketing bo’yicha mutaxassislar o’zlarining beosita asosiy iste’molchialriini har tomonlama 4 S.S.G’ulomov,B.A.Begalov”Informatika va axborot texnologiyalari”. T:Fan ,2010-601bet

bilganalr va tegishli aborotlarni yig’ish uchun ular bilan tog’ridan tog’ri aloqalr o’rnata olganlar.” 5 Bunga yangi texnikalarning, yangi kompyuterlar, nusxa ko’chiruvchi mashinalar, videomagnitofonlar va boshqalarning keng ko’lamda ishlatilishi keng imkoniyatlar yaratmoqda. “Amaliyotda ilk bor marketing bo’limlari 1911 yilda «Kretis pablishing Ko», «Svift end Ko», «Yu.S. Rabker Ko» kabi kompaniyalarning boshqaruv apparati tarkibida tashkil topdilar. 1926 yilda AQShda marketing va reklama o’qituvchilarning Milliy assotsiatsiyasi tuzildi. 1931 yilda Amerika marketing jamiyati, 1937 yil esa Amerika Milliy assotsiatsiyasi tuzildi. 30-40-yillarda ko’pgina iqtisodiy rivojlangan mamlakatlarda milliy marketing assotsiatsiyalari tashkil topdi. 50-60-yillarda halqaro marketing federatsiyasi, jamoatchilik fikrlari va marketing bo’yicha Yevropa jamiyati va Yevropa marketing akademiyasi kabi halqaro marketing tashkilotlari tuzildi. 1986 yilda «Sovplastital» qo’shma korxonasida birinchi bo’lib marketing bo’limi tuzildi. Keyingi yillarda Tashtekstilmash, Chkalov aviatsiya birlashmasi, Toshselmash kabi yirik korxonalarda ham marketing bo’limlari tuzildi.” 6 Marketing- tovar ayirboshlash yo’li bilan extiyoj va talablarni qondirishga yo’naltirilgan inson faoliyatinig turi, bozordagi barcha qatnashchilarning o’zaro manfaatlariga asoslangan xarakatlarini, talabini shakillantirish va qondirish uchun birlashtirishdir. Marketing – bu tovar xarakatining barcha bosqichlarini o’z ichiga oluvchi, talab, taklif va bahoni o’rganish, mahsulot ishlab chiqarish dasturini yaratish, sotish va iste’mol qilish va iste’moldan keyingi turli xildagi servis xizmatlar ko’rsatish va iste’moldan chiqqandan keyin utilizatsiyalashni tashkil qilish kabi bozor muammolarini yechishda yaxlit-tizimli yondashishdir. Marketingga Abdullayeva. O, Qosimova. M quyidagicha ta’rif berishgan 5 S.S.G’ulomov,B.A.Begalov”Informatika va axborot texnologiyalari”. T:Fan ,2010- 609bet 6 Jal о l о v J.J. va b о shqalar. Bizn е s mar ке tingi. Darsli к .– T.: M о liya, 2007 - 12 b е t.

“Marketing –ehtiyoj va muhtojlikni ayirboshlash orqali qondirishga qaratilgan inson faoliyatinig turidir.” 6 . Marketingni boshqarishni uni tizimlarini Jalolov J, Axmedov I , quyidagicha ta’riflashgan: -“marketingni boshqarish- bu marketing bilan shug’ullanuvchi xodimlarni o’z ichiga oladigan xizmatlar, bo’limlar, bo’linmalar yig’indisi bo’lib, ular faoliyatini korxona maqsadiga erishish yo’lida tashkil etish va amalga oshirishdir. -marketingni funksional tamoyil asosida boshqarish - b u holatda bozorlar va ishlab chiqarilayotgan tovarlar bir xil tovarlar sifatida qaraladi va ular bilan ishlash uchun ixtisoslashgan bo’limlar tuziladi. -marketingning tovarlar tamoyili asosida boshqarish- korxonalarning ishlab chiqarish hajmi va mahsulot turlari katta miqdorda bo’lgan hollarda qo’llaniladigan usul. -marketing tizimi- ishlab chiqaruvchi, iste’molchi, ta’minotchi, raqobatchi, vositachi yuridik va jismoniy shaxslarni o’z ichiga olib, ayirboshlash yo’li bilan foyda olish maqsadida tovar va xizmatlarga talabni shakllantirish va rivojlantirish bo’yicha o’zaro uzluksiz aloqada bo’luvchi ijtimoiy-iqtisodiy elementlar majmuidir. -vertikal marketing tizimi (VMT) – mustaqil biznes bo’la oladigan ishlab chiqarish, ulgurji savdo tashkilotlari, do’konlarning integratsiyalashuvidir. -kvazi vertikal marketing tizimi - qo’shilayotgan ishlab chiqarish va mahsulotni sotish bo’yicha mustaqil korxonalar tomonidan yetakchi firma nazorati ostida amalga oshiriladigan marketing tizimi.” 7 Marketingga Soliyev A, S Buzrukxonov quyidagi ta’rifni berishgan “marketing-tadbirkorlik (biznes faoliyati falsafasi sifatida ifodalanishi jahondagi ko’pchilik ilmiy va amaliy maktablarda shakllangan g’oyadir.U ko’pchilik 6 Abdullayev O.M.Qosimova M.S va boshq “Marketing”.T.:TDIU.2006-7b 7 Jal о l о v J.J. va b о shqalar. Bizn е s mar ке tingi. Darsli к .– T.: M о liya, 2007 – 50b. 9 A. Soliyev,S.Buzrukxonov Marketing.T.:”Iqtisod-moliya”- 2010.-29b

mamlakatlar tadbirkor (biznesmen)lari,menejerlar va olimlarning aniq bir siyosiy ijtimoiy-iqtisodiy shariotlardagi ijodiy hamkorliklari natijasidir“ 9 Marketing turlari o’rtasida muayyan bog’liqlik mavjud. U marketing jarayonlarini har tomonlama va aniq vaziyatda ko’rib chiqishga imkon beradi: -o’zgartiruvchi (konversion) marketing - salbiy talabning mavjudligiga bog’liq, bunda bozorning katta qismi mazkur tovar yoki xizmatni inkor qiladi. -rag’batlantiruvchi marketing muayyan tovar va xizmatlarga talabning yo’qligi kuzatilishi bilan tavsiflanadi. -remarketing - bu pasayib boruvchi talab sharoitida ilgarigi marketing kompleksini qaytadan anglash asosida uni tiklash maqsadida qo’llanadigan marketing turi. Rivojlantiruvchi marketing xaridorlarning ko’pchiligi mavjud mahsulotlardan qoniqmagan, lekin yashirin talab shaklidagi ehtiyoj mavjud bo’lgan paytda bo’lishi mumkin (masalan, zararsiz sigaretalar, tejamliroq avtomobillarga talab). Sinxromarketing - bu bozorning shunday vaziyatiki, unda talab vaqt jihatidan tovarlarni taklif qilish tuzilmasiga mos kelmaydigan mavsumiy yoki boshqa tebranishlar bilan harakterlanadi. Qo’llab-quvvatlovchi marketing to’liq talabning mavjudligini harakterlaydi, ya'ni bunda tovar va xizmatlarga talabning darajasi va tarkibi taklifning darajasi va tarkibi to’la mos keladi. Demarketing haddan tashqari katta talab sharoitida, ya'ni tovar yoki xizmatga bo’lgan talab taklifdan ancha katta bo’lgan holda qo’llanadi. Qarshi (aks) ta'sir ko’rsatuvchi marketing sog’liq uchun zararli bo’lgan yoki jamoatchilik nuqtai nazaridan noratsional bo’lgan u yoki bu mahsulotlar (sigaretalar, narkotik moddalar, pornografiya) ga irratsional (akldan tashqari) talab mavjud bo’lganda amal qiladi. Marketingning maqsad va vazifalari Marketing sohasidagi adabiyotlarda asosan marketingning to’rtta maqsadi keltiriladi. Bular quyidagilar hisoblanadi: 1. Mumkin bo’lgan maksimal yuqori iste'molga erishish. 2. Iste'molchilarning talabining maksimal qondirilishiga erishish.

3. Iste'molchilarga keng assortimentdagi tovarlarni tanlashiga imkoniyat yaratish. 4. Aholi turmush darajasi sifatini oshirish. Marketing maqsadlarini uzoq muddatli va qisqa muddatli turlarga bo’lish mumkin. Ular iqtisodiy ko’rsatkichlar va firmaning o’xshash mahsulotni ishlab chiqaruvchilar orasidagi mavqei bilan belgilanadi. Marketingning asosiy tasdiqlangan maqsadi bo’lib inson ehtiyojlarini qondirishdan iborat ekanligini hisobga olgan holda, "Marketing tizimining haqiqiy maqsadi nima?" degan savolga umumlashgan tarzda to’rtta muqobil javob mavjud: 1. Maksimal yuqori iste'molga erishish. 2. Iste'molchilarning maksimal qondirilishiga erishish. 3. Maksimal keng tanlash imkoniyatini ta'minlash. 4. hayot sifatini maksimal ko’tarish. Hayot sifati murakkab tushuncha va u quyidagi tarkibiy qismlardan iborat: sog’liqni saqlash, ta'limning ahvoli, hayot davomiyligi, aholi bandligi, tovarlarning miqdori, assortimenti, arzonligi, aholining xarid qobiliyati, madaniy va jismoniy muhitning sifati. Marketing maqsadlari firma maqsadlariga erishish quroli bo’lib hisoblanadi. Umumlashtirishning pastroq darajasida firmaning aniqroq miqdoriy va sifatiy maqsadlari haqida gapirish mumkin. Firmaning sifatiy maqsadlari, odatda, firmaning obro’-e'tiborini oshirishga yo’naltirilgan, uning ijtimoiy muhimligini kuchaytiradi. Ular quyidagilardan iboratdir: 1. Mashhurlikni oshirish. 2. Yuqori imijga erishish. 3. Bandlikka, mehnat bozoriga ijobiy ta'sir ko’rsatish. 4. Ta'lim, sport, madaniy va boshqa tadbirlarni qullab-quvvatlash. Miqdoriy maqsadlarga quyidagilarni kiritish mumkin: 5. Foydaning hajmi. 6. Sotilishlar hajmi. 7. Bozor ulushining oshishi. 8. Barqarorlikni ta'minlash.

9. Xarajatlarni kamaytirish. 10. Mehnat unumdorligi. Miqdoriy maqsadlarning tanlanishi va tartibga solinishini soddalashtirib, biznes sohasida quyidagi hikmat paydo bo’ldi: "Firmaning maqsadini tanlash - bugun yuqori foyda olish yoki ertaga yuqori bozor ulushiga ega bo’lish orasida tanlashdan iborat". Bu ifoda mantiqqa va iqtisodiy ma'noga ega bo’lsa ham, u muammoni haddan tashqari osonlashtirib yuboradi. Shunday qilib, firmaning maqsadi - u pirovard natijada nimaga erishmoqchi, vazifalari - qo’yilgan maqsadga erishish uchun nima qilishi kerak. Amalda marketing quyidagi asosiy vazifalarni hal qilishga mo’ljallangan: 1. Mavjud yoki potentsial talabni aniqlash yo’li bilan u yoki bu mahsulot (tovar, xizmat) ni ishlab chiqarish zaruriyatini asoslash. 2. Xaridorlar talabiga javob beruvchi mahsulot modellarining nusxalarini yaratish bo’yicha ilmiy tadqiqot (IT) va tajribaviykonstruktorlik ishlari (TKI)ini tashkil etish. 3. Korxonaning ishlab chiqarish, sotish va moliyaviy faoliyatini tartiblashtirish va rejalashtirish. 4. Tovarlarni sotish usullarini takomillashtirish. 5. Ishlab chiqarish va sotish sohasida firmaning bosh maqsadlariga erishish uchun uning butun faoliyatini, shu jumladan, transportirovka, o’rash, sotish, reklama, texnik va servis xizmat ko’rsatishning operativ boshqarilishini tartiblashtirish va yo’naltirish. Markеtingni vazifaviy tashkil qilish dоirasidagi mahsulоt bo’yicha bоshqaruv SHuning bilan birga, ta’kidlash kеrakki, muhitga mоslashish nuqtai nazaridan vazifaviy tuzilma miqdоriy tеbranish ta’siriga javоb bеrishga qоdir, ammо muhim muammоlarni hal qilish uchun muvоfiqlashtirish еtishmaydi, shuning uchun undan bir turli ishlab chiqarish dasturi bo’lgan kоrхоnalarda fоydalanish mumkin. Vazifaviy tashkil qilish dоirasi muvоfiqlashtiruvchi muammоlarni hal qilish uchun ba’zida mahsulоt bo’yicha mеnеjmеnt kiritiladi. Mahsulоt bo’yicha mеnеjеr bitta

yoki bir turli buyumlar guruhini ishlab chiqarishga tadbiq etishdan tо uni chiqarib sоtishgacha javоbgar bo’ladi. Bu bilan bоg’liq uning asоsiy vazifasi - ushbu mahsulоtni ishlab chiqarish munоsabati bilan kоrхоna хizmatlari ishini muvоfiqlashtirishdir.

Bozorni tadqiq qilish Mahsulot Bahoning shakllanishi Reklama Markеtingni vazifaviy tashkil qilish Marketing funktsiyalari uning amaldagi mohiyatini ifodalaydi. Ular tovar siyosati, narxning hosil bo’lishi, kommunikatsiyalar va sotish orqali namoyon bo’ladi. Bunda quyidagi savollarni echish birinchi galgi vazifa hisoblanadi: Nimani ishlab chiqarish kerak? Bozorning holati va korxonaning kerakli mahsulotni ishlab chiqarish bo’yicha potentsial imkoniyatlari hisobga olinadi. Kimga sotish kerak? Korxonaning maqsadli bozori va uning talablari o’rganiladi. Qanday sotish kerak? Marketing harakatlarining kompleksi ishlab chiqiladi (assortiment, narx, o’rash, sotish, reklama va hokazo). Marketingning umumiy funktsiyasini to’rtta yo’nalishga bo’lish mumkin: analitik, ishlab chiqarish, sotish, boshqarish va nazorat. Analitik funktsiya bozorni, iste'molchilarni, firma va tovar strukturasini o’rganish, shuningdek, korxonaning ichki muhitini tahlil qilishdan iborat. Ishlab chiqarish funktsiyasi yangi tovarlarni ishlab chiqarishni tashkil etish, yangi texnologiyalarni ishlab chiqish, moddiy-texnika ta'minotini tashkil qilish va tovarning sifati va raqobatbardoshligini boshqarishga yo’naltirilishini ta'minlaydi. Sotish funktsiyasi tovar harakati tizimini tashkil qilish, servis, maqsadli tovar va narx siyosatini olib borish bilan bog’liq bo’lgan masalalarni hal qiladi. 1.1 - rasm Marketing xizmati

Boshqarish va nazorat funktsiyasi strategik va operativ rejalashtirish, marketingni boshqarishning axborot ta'minoti, korxonada kommunikatsiyalar tizimini tashkil qilish va marketing nazoratini o’tkazish bilan bog’liq bo’lgan jarayonlarni o’z ichiga oladi. Marketing tamoyillari uning g’oyaviy yo’nalishini va korxonaning boshqarish tizimidagi marketing yondashuvlarini belgilaydi. Hozirgi sharoitda marketingning asosiy, birlamchi tamoyili muayyan iste'molchilarning muammolarini samarali hal qilishga qaratilgan. Bozorda tovarning muvaffaqiyat qozonishi u yoki bu tovar mijoz oldida turgan muammoni qanchalik samarali hal qila olishiga bog’liq. Bu yondashuv o’z navbatida quyidagi tamoyillarda aniqlashadi va rivojlantiriladi: • iste'molchiga yo’naltirilganlik; • talabni prognozlash va shakllantirish; • qarorlarning kompleksliligi va ko’p variantliligi; • qarorlarning markazlashtirilmaganligiga urg’u berish va holatlarni boshqarish; • istiqbolga yo’naltirilganlik; • dasturli maqsadli yondashuv. Aynan ana shu tamoyillar marketingning yangi, eng harakterli belgilarini ochib beradi. Keltiriladigan belgilar to’plami kengayishi yoki torayishi mumkin, lekin asosiy tamoyil - to’liq iste'molchiga yo’naltirilish - albatta mavjud bo’ladi. Pirovard natijada bu tamoyil boshqa hamma tamoyillarning paydo bo’lishi va shakllanishini belgilab beradi. Taniqli Amerika olimi - marketolog F.Kotler marketingning ta'rifini quyidagicha ifodalaydi: "Marketing - tovarlarni yaratish, taklif etish va ayraboshlash asosida ayrim olingan kishi va guruhlarning talab va ehtiyojlarini qondirishga qaratilgan iqtisodiy va boshqaruv jarayonidir". Boshqaruv muammolari bo’yicha etakchi nazariyotchi olimlardan biri Peter Drukkerning ta'rifi esa quyidagicha: "Marketingning maqsadi sotishga qaratilgan harakatlarni yo’q qilishdan iboratdir. Uning maqsadi xaridorlarni shunday

o’rganish va tushunishdan iboratki, tovar va xizmatlar uning talabiga aynan mos tushib, pirovardida o’zini-o’zi sotadi". Frantsuz marketing maktabida qo’llaniladigan ta'rif ham Peter Drukker ta'rifiga juda yaqin turadi. Unga ko’ra: "Marketing -bu sotishni ta'minlash va sotuvga tovarlar va xizmatlarni istemolchilarning talabiga mos holda chiqarish orqali ularning talabini qondirish maqsadida o’tkaziladigan chora-tadbirlar majmuidir". Amerika Marketing Assotsiatsiyasining 1985 yilda marketingga bergan ta'rifi esa quyidagicha: "Marketingning mohiyati insonlar va tashkilotlar talabini qondirish maqsadida tovar va xizmatlar ishlab chiqarishni rejalashtirish va uni amalga oshirish, narx belgilash, tovarlar harakati va sotilishini uyushtirishdir". Keltirilgan ta'riflardan ko’rinib turibdiki marketing serqirra jarayondir. Shu bilan bir qatorda marketing bozor munosabatlari sub'ektlarining biznes falsafasi, fikrlash strategiyasi va taktikasi faoliyati ekan desak xato qilmagan bo’lamiz. Demak, marketing bir vaqtning o’zida "ham mushohada va ham harakat jarayoni" ekan. Hozirgi bozor iqtisodiyoti yuqori darajaga ko’tarilgan mamlakatlarda marketing tamoyillari oddiy tovar ishlab chiqarishdan boshlab to murakkab texnologiyalargacha bo’lgan jarayonlarda yaqqol ko’rinmoqda. Bugungi bozor iqtisodiyoti toboro chuqurlashib borayotgan sharoitda firmalar, korxonalar va boshqa bozor sub'ektlarining raqobatga bardosh berib, samarali faoliyat ko’rsatishining birdan-bir yo’li marketing imkoniyatlaridan keng foydalanish ekanligi hech kimga shubha tug’dirmaydi. Mashhur iqtisodchi Adam Smit XVIII asrning ikkinchi yarimidayoq o’zining "Jamiyat boyligi" nomli kitobida ishlab chiqaruvchining iste'molchining talabini qondirishdan boshqa qayg’usi yo’qdir - deb yozgan edi. Marketing XIX asrning oxiri va XX asr boshlarida xaridor talabini qondirishga mo’ljallangan, korxonalarning ishlab chiqarish-sotish, savdo faoliyatlarini tashkil qilish va boshqarish tizimi sifatida paydo bo’lgan. Ishlab chiqarish va umuman xo’jalik yuritishga marketing nuqtai nazaridan yondashish xaridorga ta'sir qilishning keng jabhalarini o’z ichiga oladi. Bu bozor uchun

bo’lgan raqobat kurashining o’ziga xos xususiyatlarini aniqlashga olib keladi. Bozor doirasida sabab-natija aloqalarini tahlil qilishning maxsus usullarini qo’llab, xaridorlar talabi, ehtiyoji, didi va ta'bi to’g’risida axborotlar topib, korxona va tashkilotlar, marketing kontseptsiyasi u yoki bu tovarga va xizmatga xarid qiziqishini shakllantirish uchun iqtisodiy, tashkiliy, texnik va ijtimoiy yo’nalishlarni tashkil qiladi. Ular talabni mumkin bo’lgan rivojlanish istiqbolini aniqlaydilar, uni maqsadli yo’nalishini shakllantirish uchun qarorlar qabul qiladilar va ko’rilgan tadbirlar samaradorligini albatta nazorat qiladilar. Xarid masalaga marketingli yondashishdagi har tomonlama tahlilning o’ziga xosligi, bozordagi yuz beradigan jarayonlarni hisobga olishgina emas, balki ishlab chiqarish korxonalari, tovarlarni etkazib beruvchi vositachilar, ulgurji va chakana savdo korxonalari va ular bilan bog’liq boshqa barcha tashkilotlarning bozor bo’g’inlari tizimidagi operativ va uzoq vaqtga mo’ljallangan aniq maqsadlarini o’zgarishini tahlil qilishdir. Marketing xo’jalikning ma'lum bir tarmog’iga, masalan ishlab chiqarishga yoki savdoga ta'lluqli deb o’ylash noto’g’ri bo’lur edi. U bozorga xizmat ko’rsatuvchi barcha xo’jalik sub'ektlarini o’z ichiga oladi va ulardan birgalikda va yaxlit foydalanilganda, birgalikdagi faoliyatning so’nggi natijasi uchun umumiy strategik yo’nalishi mavjud bo’lgan holdagina uning vosita va usullari samarali natija beradi. Bizning iqtisodiyotimiz sharoitlaridan kelib chiqqan holda, bunday natijalar quyidagilar bo’lishi mumkin: bozor va milliy iqtisodiyot manfaatlaridan kelib chiqqan holda iste'mol tovarlari ishlab chiqarish va xizmatlarni tashkil qilish, tovar aylanishi miqdori va tarkibini shakllantirish, bozor talablari nuqtai nazaridan milliy iqtisodiyotni istiqbolini aniqlash va hokazolar. Marketingli yondashish, markazdan turib boshqarish va rejalashtirishdan nima bilan farq qiladi? Bunda korxona va tashkilotlarning ish amaliyotida bozor talabi umuman hisobga olinmas edi. Marketing esa sotish uchun taklif qilinayotgan tovarning ham, unga almashinadigan va aholining turlicha bo’lgan tabaqalarining daromadlariga asoslangan pul oqimining ham aniq manzilli bo’lishini talab qiladi.

Marketingli qarorlar qabul qilish korxonalardan bozorga mumkin qadar moslashishni va davlat iqtisodiy siyosatiga to’liq javob berish bilan birga, ishlab chiqarishning samaradorligi va foydaliligini oshirish, mehnat natijalaridan moddiy manfaatdorlikni oshirishga asoslangan, o’zining rivojlanish strategiyasini ishlab chiqish va amaliyotga joriy qilishni har vaqt talab qiladi. Nima uchun bunday qol sodir bo’ladi? Gap shundaki, marketingli yondashuvda qiymat qonuni va tovar ishlab chiqarishning boshqa iqtisodiy qonunlari qat'iy amal qiladi. Ana shu asosida faqat bozorgina tovar-pul almashinuvini ta'minlaydi. Ishlab chiqilgan moddiy boyliklar pul ekvivalentiga almashtirilmas ekan, ijtimoiy takror ishlab chiqarish tugallangan va to’liq bo’lmaydi va yangi ishlab chiqarish davri tsikli boshlanishi o’z-o’zidan mumkin emas. Eng kam xom-ashyo, materiallar, mehnat va moliya resurslari sarfi bilan talabni ko’proq, to’laroq qondirishga imkon beradigan marketing strategiyasining ma'nosi ham ana shunda. Shunday qilib, marketing usullaridan foydalanish korxona manfaatlari va maqsadlarini, jamiyat maqsadlari va manfaatlari bilan birlashtiriladi, iqtisodiyot taraqqiyotiga mikro va makroiqtisodiy yondashuv birligini ta'minlaydi. Har bir korxonaning marketing tizimida axborot asosiy ahamiyatga ega chunki har qanday marketing faoliyati tovarlar ishalab chiqarish bozorida vjudga kelgan vaziyatli bilishga asoslanadi.Ko’pgina marketing tadqiqotlari va tadbirlarning maqsadi axborotlarga erishishga qaratilgandir.Bu tadbirlarning natijasi marketing faoliyati ob’ekti haqidagi dastlabki bilimalrni talab qiladi,amlga oshirirsh jarayonining o’zi esa joriy ta’sirlarga tuzatishlar kiritish va bo’lg’usi marketing dasturlarini ishlab chiqish maqsadlarida ob’ekt bilan teskari aloqa o’rnatishuchun zarur bo’lgan yangi ma’lumotlarni yaratadi.Zarur marketing axborotlarning yo’qligi ,noaniq va muhim bo’lamagan ma’lumotlardan foydalanish jiddiy iqtisodiy xatolarning sababi bolishi mumkin.Marketing axaborotlaridan maqsad boshqaruv qarorlarini qabul qilish jarayonida noaniqliklar darjasini aniqlashdan kamaytirishdan iborat.Bu esa o’z o’rnida turli-tuman axborotlarning katta hajmini yig’ish ,saqlash ,uzatish va ishlab chiqishni talab qiladi.Axborotga asoslanib va yangi axborot ehtiyojlarini yaratib, zamonaviy axborot

texnologiyalrdan foydalanmasdan ,rivojlangan axborot bazasi va kommunikatsiya tiizmlarini yaratmasdan samarali marketing faoliyatini yuritish mumkin emas.Axborot mahsulotlari va hizmatlari marketingida kompyuter texnologiyalarni qo’llash -davr talabi.Marketing ma’lumotlarini doimo kuzatish va saqlash tizimida axborotlarni yig’ish boshqa marketing op[ertasiyalari orasida katta o’rinni egallaydi,chunki u axborotlarni xususiyatlari bo’yicha turli tuman manbalar bilan bog’liqdir.Korxonada marketing boshqaruvining axborot tiizimlari.Marketing axborot tizimlari muammo sohsini butun tarkibiy qismalarfi butligi va o’zaro bog’liqligi asosida quriladi. Respublikamiz o’zining ijtimoiy maqsadlari va iqtisodiy dasturlarini faqat bozor mexanizmi orqaligina amalga oshirishi mumkin. Bunga bizni keyingi vaqtdagi tovar-pul munosabatlari va bozor iqtisodiyotining rivoji ham ishontirmoqda. Boshqaruvning iqtisodiy usullari amal qilgan sharoitda milliy iqtisodiyotning asosiy bo’g’ini bo’lmish korxona va birlashmalarning huquq va mas'uliyatlari kengayadi, ularning tovar ishlab chiqaruvchilar sifatidagi roli oshadi. Marketing korxonaning ishlab chiqarish va sotish faoliyatini boshqarish sifatida tashkil qilinadi.Shuning uchun ham iste’molchilarni talablarni qanoatlantirish va eng katta foyda olish maqsadlarida bozor ehtiyojlarni har taraflama o’rganish nuqtai nazardan muhitni quyidagi qismlari haqidagi bilimlarga suyanadi. -tovarlar va xizmatlar bozori; -tovarlar va xizmatlar ishlab chiqarish; -ishlab chiqarish va sotish bozori bilan bog’liq tashqi makro muhit. Bunda tovarlar va xizmatlar bozori haqidagi axborot axborotlarning boshqa turiga nisbatan ustunlik qiladi va barcha marketing tadqiqotlarni maqsadga yo’naltirilganligini belgilab beradi.Bozorning holati va tovarlar xizmatlarini ishlab chiqarish haqidagi axborotlar korxona rahbariyati tomonidan raqobatdagi korxonalarga nisbatan qulayroq iqtisodiy sifatlarni yaratishga yo’naltririlgan korxonaning keyingi faoliyatini strategiyasi va taktikasini ishlab chiqish uchun foydalaniladi.

Marketing talabni qondirishga qaratilgan faoliyat bo’libgina qolmay, balki talabga ta'sir ham qilishdir. Xo’sh, bu ta'sir qanday bo’lishi kerak, boshqa mahsulotlar ishlab chiqarishga o’tish va yangi talabni vujudga keltirish kerakmi? Marketing faoliyatining bu aniq maqsadlarini - bozorda mavjud bo’lgan vaziyatni hisobga olish bilan, xaridorlar qiziqish darajasi bilan, korxonaning o’z iqtisodiy va ijtimoiy vazifalari bilan, u yoki bu bozorga kirishi bilan aniqlanadi. Shunday qilib, talab marketing maqsadini, shu bilan birga kerakli marketing strategiyasini tanlashga imkon beradi. Marketing axborot tizimi (MAT) korxonaning marketing faoliyatini amalga oshirish uchun zarur bo’lgan ma'lumotlarni to’plash, jamlash va ishlov berishning usullari, uslublari, tashkiliy tadbirlari va texnik vositalarining yig’indisi, deb ta'riflanadi. MAT korxonani boshqarishdagi axborot tizimining eng muhim tarkibiy qismidir Tashqi muhit to’g’risidagi axborotlar. Marketing axborotlarni marketing bilan shug’ullanuvchi xodimlar tomonidan nazorat qilinadigan, bozorning barcha xarakteristikalari bo’yicha ma’lumotlardan tashkil topgan marketing axborot tizimini (MAT)ni tashkil etish yo’li bilan amalga oshiriladi. Marketing bo’yicha mutaxassislar bozor holati to’g’risidagi ma’lumotlarni yig’ish bilan shug’ullanadilar.” Marketing axborotlarni yig’ishning asosiy yo’nalishlari bo’lib quyidagilar hisoblanadi:

1.2 rasm Marketing faoliyatida avtomatlashtirilgan axborot tizimlari 8 • mijozlar va ularni xarid hatti - haraqatlarini o’ziga hos xususiyatlari; • raqobatchilar (haqiqiy, potensial); • mahsulot yetkazib beruvchilar; Marketing axborotlarining manbalari bo’lib: • so’rov natijalarida olingan ma’lumotlar, statistika, boshlang’ich ma’lumotlardan tashkil topgan manbalar; 8 A.Soliyev,S.Buzrukxonov Marketing.T.:”Iqtisod-moliya”-2010. Tadqiqot ob’ektlari Iste’molchilar tovarlar,sotish , raqobat dagilar Reklama Korxona bo’limlari Raxbariyat Buxgalteriya S otish bo’limi Marketing Ichki ishlab chiqarish muhiti haqida axborot Marketing xizmati Tovar va xizmatlar bozori haqida axborot

• ikkalamchi ma’lumotlar – ishonchlilikning turli darajalariga ega bo’lgan, ikkinchi manbadan olingan turli ma’lumotlar.” 9 Tabiiyki, marketing bo’yicha mutaxassislar o’z ishini bajarish uchun yanada to’liq va batafsil axborotlar zarur. Barcha marketing axborotlari marketing axborot tizimiga kiritilishi hamda unda ishlash uchun ochiq bo’lishi kerak. Biroq, korxona rahbariyatiga maydalashtirishni chuqur, ortiqcha darajasi kerak emas. Shuning uchun korxona rahbariyati uchun marketing axborotlarni taqdim etish, marketing bo’limi xodimlarning o’zlari foydalaniladigan ishchi axborotlarni taqdim etishdan farq qilish zarur. Korxonaning ichki muhiti to’g’risida axborotlar korxonaning barcha faoliyatini qamrab oladi. Korxona faoliyati to’g’risidagi to’liq hisobot rejalarning uch turi bo’yicha hisobotlar asosida shakllantiriladi: • byudjet (va mos pravishda moliyaviy va buxgalteriya hisobolari); • ishlab chiqarish rejasi – ishlab chiqariladtgan mahsulot hajmi va assortimenti bo’yicha reja; • tadbirlar rejasi – jami korxona va har bir bo’linmani kvartal (choralik) yoki oylik harakat rejasi. Zamonaviy marketingning axborot tizimi quyidagi elementlarni o’z ichiga oladi: 1. Marketing faoliyatini shakllantirishda korxonaning ichki imkoniyatlaridan samarali foydalanish. 2. Korxonaning bozordagi marketing faoliyatining strategik va operativ qarorlarini ishlab chiqish uchun tashki sharoitlarning rivojlanishi haqidagi axborot. 3. O’ziga xos harakterdagi qo’shimcha ma'lumotlarni olish maqsadida korxonada o’tkaziladigan maxsus marketing tadqiqotlari natijalari haqidagi axborot. 9 Porsayev.G.M. Korxona menejmentida axborot texnologiyalar.Samarqand .:SamDU.2010-60b

4. Marketing axborotiga ishlov berish tizimi (ma'lumotlarni yig’ish, ularni tahlil qilish va prognozlash uchun zamonaviy axborot texnologiyalaridan foydalangan holda). MATning asosiy vazifasi marketing qarorlarini qabul qilishda noaniqlikni kamaytirish uchun zarur bo’lgan ma'lumotlarni doimo to’plab borishdan iborat. Tashqi manbalardan ma'lumotlar asosan marketing razvedkasi va marketing tadqiqotlari asosida olinadi. Tajribalar shuni ko’rsatadiki, korxonadagi axborot tizimlari turli xil rivojlanish bosqichida bo’lishi mumkin, shu jumladan: - ma'lumotlarni hisobga olishning oddiy modeli; - marketing hisobotlari tizimi; - turli hisob-kitob modellarini qo’llashga mo’ljallangan tizimlar; - marketingni prognozlash tizimi va hokazo. Marketing axboroti marketing faoliyatida qaror qabul qilish uchun asos hisoblanadi, shuningdek, qaror qabul qilgandan keyin olingan natijalarni tahlil qilish uchun ham kerakdir. Ko’pgina marketologlarning ta'kidlashicha, axborot bilan bog’liq faoliyat butun marketing faoliyati hajmining uchdan bir qismidan tortib yarmigachasini tashkil qiladi. Marketing razvedkasi - bu, birinchi navbatda, marketing rejalarini ishlab chiqish va ularni to’g’rilash uchun zarur bo’lgan marketing tashqi muhitining o’zgarishi to’g’risidagi joriy axborotni to’plash bo’yicha tizimli faoliyatdir. Ichki axborot olingan natijalarga qaratilsa, marketing razvedkasi tashqi muhitda ro’y berishi mumkin bo’lgan hodisalarni o’rganishga mo’ljallanadi. Marketing razvedkasi ma'lumotlarini kompaniya xizmatchilari (ma'muriyat, muhandislar, xaridlar bo’yicha agentlar, sotuvchilar), shuningdek, ta'minotchilar, vositachilar va xaridorlar etkazib berishlari mumkin. Razvedka ma'lumotlarini maxsus tadqiqotchi firmalardan ham olish mumkin. Ichki axborot asosan korxonaning ichki ahvoli va imkoniyatlarini ochib beradi. Unga, dastavval, korxonaning ishlab chiqarish, moliya, sotish, mehnat va boshqa resurslari kiradi. Qabul qilingan qarorlarning samaradorligi cheklangan

resurslarni tovar assortimenti va marketing dasturlariga optimal joylashtirish sharti bilan amalga oshiriladi. Bu erdan asosiy vazifa kelib chiqadi: foydaning o’sishi uchun mahsulot tannarxini davriy ravishda kamaytirib borish zarur, boshqacha qilib aytganda xarajatlar hajmi va tarkibining shakllanishi ustidan qat'iy nazorat siyosatini olib borish zarur. Shu bilan bog’liq holda marketolog o’z ishida marketing qarorlarida quyidagi ko’rsatkichlarni hisoblash va foydalanishni bilishi kerak: • mahsulotning me'yoriy va haqiqiy tannarxi; • to’g’ri va egri xarajatlar; • chegaralangan foyda; • foydalilik nuqtasi;  narx chegirmalari. Tashqi sharoitlarning rivojlanishini tavsiflaydigan materiallar, avvalo, shu bilan qimmatliki, ular bozor holati, uning infrastrukturasi, xaridorlar va vositachilarning xatti-harakatlari, ta'minotchilar, raqobatchilar, shuningdek, davlat tomonidan tartiblashtirish chora-tadbirlari va hokazolar haqidagi axborotlarni beradi. Bu erda quyidagi harakterdagi yo’nalishlar kuzatiladi: • tashqi muhit monitoringi (kon'yunktura, jarayonlar va tendentsiyalarni o’rganish); • muhitdan nusxa olish (mavjud axborotlarni olish); • muhitni prognozlash (rivojlanish istiqbollarini baholash). Monitoring deb aniq belgilangan, tor doiradagi ma'lumotlarni doimiy to’plash, izlash tizimiga aytiladi. Monitoring ommaviy axborot vositalarini o’rganishda eng ko’p tarqalgan. Ko’pincha monitoring ob'ekti bo’lib reklama va, birinchi navbatda, uning radio va, ayniqsa, televidenie kabi vositalari hisoblanadi. Quyida batafsil yoritiladigan marketing tadqiqotlari bozor rivojlanishining tendentsiyalari va jarayonlari, uning sig’imi, sotilishlar dinamikasi, raqobatchilarning xatti-harakatlari, shuningdek, iste'molchilar xatti-harakatlarining sabablari, mahsulotning raqobatbardoshligi, rag’batlantirish va reklamaning samaradorligi, taqsimlash kanallari va boshqalarga nisbatan qo’llanadi.

Yig’ilgan marketing axborotiga ishlov berish maqsadida tegishli dastur asosida analitik marketing tizimi yaratiladi. U ma'lumotlar banki va modellar bankini o’z ichiga oladi. Prognozlash jarayonlarining tahlilini o’tkazishda o’rtacha miqdorlar, guruhlashlar, trendlar, regression va korrelyatsion usullar, omilli va klasterli tahlil, qarorlarni qabul qilish nazariyasi usullari, jarayonlarni o’rganish usullari, evristik usullar va shu kabi boshqa iqtisodiystatistik va iqtisodiymatematik usullar qo’llanadi. Hosil bo’lish bosqichlariga qarab marketing axborotini quyidagi ikki turga bo’ladilar: 1. Birlamchi axborot - aniq marketing muammosini echish uchun maxsus dala (bozor) tadqiqotlari va modellash asosida hozirgina olingan ma'lumotlar massivi; 2. Ikkilamchi axborot - qachonlardir korxonada tadqiq qilinayotgan aniq muammo echimi bilan bog’liq bo’lmagan qandaydir maqsadlar uchun kimdir tomonidan to’plangan ma'lumotlar to’plami. Axborotning ikkala turi ham o’ziga xos afzalliklar va kamchiliklarga ega. Masalan, ikkilamchi axborot arzonroq tushadi, uni olish va ishlatish oson, shuningdek, u nisbatan haqqoniydir. Biroq O’zbekiston sharoitida, aniqrog’i uning axborot makonida hozircha malakali marketing ma'lumotlari juda kam, rasmiy, shu jumladan, qaydnomali va regional statistika esa tarqoq, kamdan-kam holda tizimli ko’rinishda berilgan va shuning uchun hamma vaqt ham kuzda tutilayotgan marketing faoliyatining maqsadlarini aks ettirmaydi. Bunday holatda tadqiqotchilar oddiga qo’yiladigan vazifalarning aniq maqsadlariga ko’ra to’planadigan, har doim eng yangi va ishonchli bo’lgan birlamchi marketing axborotlariga ko’proq tayanishga to’g’ri keladi.

Axborotni, ayniqsa, tashqi muhit haqidagi axborotni izlash va shakllantirishda kompyuter axborot tarmoqlari muhim rol o’ynaydi. Hozirgi vaqtda ikki turdagi tarmoqlar kanallari mavjud. Marketing axborotlarini tizimli tahlil qilish, talab va taklifning taxminiy hisobini ishlab chiqishga imkon beradi. Busiz esa sotishning maqbul darajasini belgilash mumkin emas. Bunday darajada odatda, minimum, maksimum oralig’ida hisoblab chiqiladi. Marketing maqsadiga erishishda reklama ham muhimdir. Reklamaning vazifasi - mavjud bozor segmentini mustaqkamlash, yangi xaridorlarni jalb qilish, yangi bozorlar tashkil qilishdir. Marketing tizimida reklamaning asosiy xususiyati - uzluksiz ta'sir va doimiy yangilanishdir. Shu bilan birga xaridor psixologiyasi tovar va firma markasiga bog’lanib qolish xususiyati (imidj) ga ham egadir. Marketing tizimida sotish siyosati - bu tovar davriy harakatini tashkil etish jarayonidir. U tovar massasining ishlab chiqaruvchidan to iste'molchigacha bo’lgan harakatining har bir bosqichida qabul qilinadigan qarorlarga ta'sir qilishning aniq tahlilini talab qiladi. Bu holda sotish deganda ishlab chiqarish bilan savdo orasidagi barcha aloqalar tushuniladi. U ulgurji va chakana savdoni, tashish va saqlashni o’z ichiga oladi. Bizning iqtisodiy sharoitimizda marketingning tovar siyosati kabi vazifasi ham muhim ahamiyatga ega. Har tomonlama o’ylab yuritilgan tovar siyosati resurslardan samarali foydalanish imkonini beradi. Tovar siyosati har bir ishlab chiqarilgan mahsulotning aniq iste'molchilar guruhiga mo’ljallangan bo’lishini ta'minlaydi. Ya'ni, har qanday tovar aniq iste'mol manziliga ega bo’lishi kerak. Bizning ichki bozorimiz, unga chiqarilgan tovar assortimentining, amalda mavjud bo’lmagan "o’rtacha" deb ataluvchi iste'molchiga mo’ljallanganidan juda ham yutqazadi. Chunki xaridor qiziqishi va didiga qarab taqsimlangan tovarlar tanlash imkonini bermaydi Sotishni rag’batlantirish - marketingning vazifalaridan biri bo’lib, bozorga chiqarilgan tovarni rejalashtirilgan sotish darajasini ta'minlashga imkon beradi. Bu ishlab chiqarish xarajatlarini qoplash va foyda olish demakdir. Sotishni rag’batlantirishning quyidagi faol shakllari mavjud - ko’rgazma-savdo,

yarmarkalar, maxsus savdo agentlari xizmatidan foydalanish va arzon baholar. Marketingning asosiy vazifasi talabni jonlantirishning yangi imkoniyatlarini axtarishdan iborat, ya'ni: tovarga yangi xususiyatlarni berish orqali tovarning hayotiy davrini uzaytirish, yangi bozorlarga kirib borish va hokazo. Umuman olganda, talabning pasayishi vaziyatlari hamma tovar va xizmatlar uchun, har qanday davrlar uchun xos. Shuning uchun marketologlar shuni nazarda tutishlari kerakki, talab pasayish tendentsiyasiga ega bo’lganda, kelajakda bozorni boshqa tomonga yo’naltirish bo’yicha chora-tadbirlar bo’lmaganda, u yanada pasayishi mumkin va shu orqali yuzaga kelgan vaziyatdan chiqish yo’llarini cheklab quyishi mumkin. Bunda talab korxonaning ishlab chiqarish imkoniyatlaridan ancha ortiq bo’lishi mumkin yoki, aksincha, mazkur tovarni ishlab chiqarish hajmi bozor segmentining talablaridan ko’proq bo’lishi mumkin. Masalan, muzeylarning ish kunlarida kamroq mijozlarga ega bo’lishi yoki shahar transporti xizmatlariga talab hatto kun davomida o’zgarib turishi mumkin. Kurort hududlari aniq ifodalangan mavsumiy tebranishlarga ega. Sinxromarketingda talab tebranishlarini silliqlashtirish (nomuntazam talab) egiluvchan narxlar, siljitish usullari va marketingning boshqa qurollari yordamida amalga oshirilishi mumkin. Bunday marketing turining vazifasi bo’lib, odatda, to’laqonli talab sharoitida uning darajasini iste'molchilarning istaklari tizimi va raqobatning kuchayishini hisobga olgan holda saqlab turish hisoblanadi. Bu erda marketolog birinchi navbatda savodli narx siyosatini o’tkazishi, sotishning zaruriy hajmini saqlab turishi, sotish faoliyatini rag’batlantirish va o’zgaruvchan xarajatlar ustidan nazoratni amalga oshirish bilan bog’liq bo’lgan bir qator taktik tadbirlarga e'tibor berishi kerak. To’laqonli marketingga eng yaxshi misol "Djeneral motors" kompaniyasining faoliyati bilan bog’liq. 20-yillar o’rtalarida kompaniya "Ford" kompaniyasini orqada qoldirishga muvaffaq bo’ldi. Ushbu kompaniya o’rta amerikalik uchun narxlari past bo’lgan, bir xil qora rangga bo’yalgan "T" ford modeliga o’zining zamonaviy, keng rang gammasida ishlab chiqilgan avtomobil modelini qarama-qarshi qo’ydi.

Uning vazifasi bo’lib salbiy bozor hodisalari, masalan, chayqovchilikni yo’qotish maqsadida talabni vaqtinchalik yoki doimiy pasaytirish usullarini topish hisoblanadi. Haddan tashqari talabni pasaytirish tovar yoki xizmatlar narxlarini oshirish, reklama kompaniyasini va sotilishlarni rag’batlantirishni to’xtatish orqali hal qilinishi mumkin. Agar demarketing yaxshi sifatli tovarga talabni qisqartirish bilan bog’liq bo’lsa, qarshi (aks) ta'sir ko’rsatuvchi marketing tovarni zararli, yomon qilib ko’rsatadi. Mazkur holda insonlarni zararli mahsulotlarni iste'mol qilishdan voz kechishlariga undash eng maqsadga muvofiq bo’lib hisoblanadi. Bunda marketingning narx qurollari bo’lib narxlarni keskin ko’tarish, bu tovarlarga hammaga yo’l ochiqligini cheklash bo’lishi mumkin.Axborot kommunikatsiylar biznesining asosiy sub’ektlariga axborot resurslarini yaratish ,qayta ishlash,uzatish ,tarqatish,qabul qilish va istemol qilish bilan shug’ullanadigan shaxslar kiradi.Bular birinchi galda axborot resurslarini ishlab chiqaruvchilar, ularning egalari va iste’molchilardir.Axborot mahsulotlari va xizmatlarini sotish istiqboli biznes turi bo’lib borayapti.”Zamonaviy kompyuterlar texnologiyalri bizning fikrimizcha axboorot manbalariga jadal kirishga ,ularni olishga,ishlab chiqishga va foydalanuvchi uchun kerakli axborotlarni belgilangan vaqtda ko’rsatilgan shaklda ishlab chiqishga imkon beruvchi dasturiy texnik qurilmalar,kommunikatsiyalar va orttexnika va aloqa vositalaridir” 10 . Kerakli marketing axborotlarini saqlash,ishlab chiqish va talab qilingan shaklida taqdim etishni ta’minlovchi vosita marketing boshqaruv tizimi bo’ladi. O’zbekistonda bozor munosabatlarining rivojlanishi uning jahon integratsiyon ajrayonlariga faol qo’shilishi xorijiy sheriklar foydalanilayotgan eng yan gi texnologiyalkrni tadbiq etishga majbur bo’lmoqda. 2 Marketing xizmat faoliyatida axborot texnologiyalrni o’rni Marketingda eng asosiysi, bozorni, xaridorlar talab va ehtiyojlarini chuqur va har taraflama o`rganish va ishlab chiqarishni shuning asosiga qurish, ikkinchi tomondan esa bozorga, mavjud talab va ehtiyojga faol ta’sir ko`rsatish, 10 R.X.Alimov,B.A.Begalov,G.T.Yulchiyeva,Sh.Alishev.”Iqtisodiyotda axborot texnologiyalari”T.:O’zbekiston yozuvchilar uyushmasi nashriyoti”.2005-157b

xaridorlarning muayyan mollarga bo`lgan talablarini shakllantirishdan iborat. Marketingni kompyuterlarsiz, axborot texnologiyalarisiz tasavvur etib bo`lmaydi. “Elektronika yutuqlarining kommunikatsiyaga o’ta yuqori tezlik bilan kirib kelishi televideniya,kompyuterlar va electron tarmoqlar orqali axborotlar lamshish tizimi –multimedya texnologiyalarining shakllanishiga olib keldi.Axborotlarni qayta ishlash va thlil qilish imkoniayatlaridan foydalanish –multimediya texnologiyalar ,keying yillarda dunyo fani va texnologiyasidagi innovatsiyaning asosiy yutqlaridir.Multimediya texnologiayalari –o’ta murakkab mediya vositalari va electron tarmoqlarining ko’p sohali kommunikatsiya imkoniyatlarini shakllantirish va ulardan biznes amaliyotida foydalanish usulalri majmuasini ifodalaydi. “ 11 1.2.1-rasmda turli raqobat strategiyalari keltirilgan bo’lib, ular axborot texnologiyalarni qo’llashda ilg’or korxonalar bilan taqqoslaganda, sohadagi o’z holatini tahlil qilish natijasida korxonada foydalanishi mumkin. Axborot texnologiyalarini joriy qilgan ba’zi korxonalar, uchun afzallikni saqlab qolish dolzarb hisoblanadi ( A ). Bunday korxonalarda oliy daraja rahbarlari axborot texnologiyalarni rejalashtirish va foydalanish uchun bevosita javobgar hisoblanishadi. Masalan, AQShda Bank One prezidenti axborot texnologiyalarni rejalashtirish qumitasini boshqaradi hamda o’zini axborot texnologiyalarni ishlatishda va joriy etishni boshqarishda shaxsan javobgardir deb hisoblaydi. Boshqa firmalar marketinga axborot texnologiyalarni joriy qilish imkoniyatlari minimal bo’lgan vaziyatdadir, biroq ishlab chiqarish va logistikada axborot texnologiyalardan foydalanish uchun kattagina salohiyatga ega. Mazkur korxonalar oldida integrasion sifatini yaxshilash vazifasi turadi ( B ). Bunday korxonalarda axborot texnologiyalari uning sifatini oshirish va xarajatlarni nazorat qilish yuli bilan, mahsulot chiqarishni va taqsimlashni modernizasiyalash, integrasiyalash va muvofiqlashtirishga yo’naltirilgan. Mazkur axborot texnologiyalar kattagina investisiyalarni, hamda joriy etish va boshqarishga funksionalaro yondashuvni talab etadi. Funksionalaro integrasiyalar uchun oliy 11 A.Soliyev,S.Buzrukxonov.”Marketing”,T.:”Iqtisod-moliya”,2010 -304b

rahbariyat bilan axborot texnologiyalar bo’linmalarning rahbarlari o’rtasida uzviy aloqa dolzarb hisoblanadi.

2.1- rasm Integrasion sifatini yaxshilash (B) Lider ketidan quvish (D) Afzallikni saqlab qilish (A) Mahsulot va xizmatlar individualligini qayishqoqligini oshirish (C) Yuqori Past Soha lideri bilan taqqoslaganda marketingda АТ ni joriy qilishdagi uzilishlar Past Yuqori Korxonaning raqobat strategiyasi 12 Soha lideri bilan taqqoslaganda ( C ) marketing sohasida uzilishlar kata bo’lgan korxonalar uchun, muammoni yechimi yanada tor maxsuslashtirilgan bozor ehtiyojlarini qondirishda mahsulot va xizmatlarni yaxshiroq individuallashtirish hisoblanadi. Odatda korxonalar marketing strategiyalarini ishlab chiqish va amalga oshirish uchun,soha trendi ustidan nazorat qilish uchun, marketingning axborot tizimini ishlab chiqishga mablag’larni sarflashga majburdirlar. Muvafaqiyat garovi bo’lib alohida iste’molchilarni afzalliklari, raqobatchilar narhi va mahsulotni takomillashtirish to’g’risidagi batafsil ma’lumotlarni yig’ish qobiliyati hisoblanadi. Mijoz ehtiyojini qondirish, ularni o’zgartirishga o’z vaqtida javob berish mahsulotli va marketingli masalalarni nomarkazlashtirish uchun bir vaqtning o’zida ular integrasiyasi va nazoratini ta’minlash bilan axborot texnologiyalardan foydalanishi qobiliyatini ta’minlaydi. 12 R.X.Alimov,B.A.Begalov,G.T.Yulchiyeva,Sh.Alishev.”Iqtisodiyotda axborot texnologiyalari”T.:O’zbekiston yozuvchilar uyushmasi nashriyoti”.2005 Soha lideri bilan taqqoslaganda ishlab chiqarish – xo’jalik sohasida ATni joriy qilishdagi uzilishlar

Muvafaqiyat uchun oliy daraja rahbarlari va funksional bo’linma rahbarlari o’rtasida uzviy aloqalar zarur. Sungida, ( D ) korxonalar soha liderlaridan ham ishlab chiqarishda, ham marketingda kuchli orqada qolgan vaziyatdagi korxonalardir. Vaziyatni barqarorlashtirish uchun ham oliy rahbarlardan, ham axborot texnologiya bo’linmalarining rahbarlaridan muvofiqlashtirilgan aniq xarakterlar talab etiladi. Vaziyatni barqarorlashtirish uchun zarur bo’lgan uzoq muddat va kattagina kapital mablag’lar firmaning o’zini faoliyat ko’rsatish masalasini ko’ndalang qilib qo’yadi. 80-chi yillarning o’rtalarida American Airlines va United Airlines kompaniyalari axborot texnologiyalardan foydalanib, sohadagi raqobat to’g’risidagi tasavvurini o’zgartirdilar. Aynan shu muammo Frontier Airlines va People Express kompaniyalarda ham yuzaga keldi. O’z raqobat pozisiyalarini qo’llash uchun zarur bo’lgan investisiyalarni yuqori darajasi operasiyalar integrasiyasi, mahsulot (xizmatlarni) differensiallash va iste’molchilar talabini aniqlash uchun axborot texnologiyalar imkoniyatini o’z vaqtida anglab yetmagan qayd qilingan kompaniyalarni «o’yindan chiqardi». 80-chi yillarning so’ngida ikala firma ham biznesni tark etdilar. Internet - lokal tarmoqlardan iborat bo’lgan global komp ь yuter tarmog’idir. U butun er kurrasi bo’yicha uzluksiz va markazlashgan axborot almashishga imkon beradi. Hozirgi vaqtda undan jahonning 150 mamlakatida 56 milliondan ko’proq kishilar foydalanadilar. Foydalanuvchilar elektron pochtani yuborishlari, xarid qilishlari, tadbirkorlik axborotini olishlari mumkin. Tijorat kanallari - ta'sischi kompaniyalarning abonent to’lovlari asosida ishlaydigan axborot va marketing xizmatlaridir. Mijozlarga axborot olish (yangiliklar, kutubxonalar, ma'lumotlar va boshqalar), xarid qilish, hordiq chiqarish va muloqot qilish (elektron taxtalar, o’yinlar, forumlar), elektron pochtadan foydalanish imkoniyatlari beriladi. O’zbekiston reklama bozori ko’lami tobora kengayib bormoqda. Bunda mamlakatimizda qabul qilingan “Reklama to’g’risida”gi qonun muhim rol

o’ynayotir. Ushbu hujjat reklama ishlab chiqish va tarqatishda yuzaga keladigan munosabatlarni shakllantirishda muhim qadam bo’ldi. O’tgan yili mamlakatimiz reklama agentlari soni qariyb 480 tani tashkil etgan bo’lsa, bugun ularning soni 500 dan oshdi. Reklama tarqatishda televideniye muhim o’rin tutmoqda. Bugun reklama bozorida televideniyening ulushi 52, bosma nashrlar ulushi 19, tashqi reklama 14 va radio ulushi 12 foizni tashkil etadi. Bundan tashqari, media soha ham jadal rivojlanmoqda. Marketingdagi yangi yo’nalishlar, brending asosiy trendlarini kompaniyalar strategiyasiga kiritish imkoniyatlari, zamonaviy PR-kommunikatsiyalar uslublari, texnologiyalari va ularning samaradorligini baholash, bugungi sharoitda media agentlari faoliyatining istiqbollari, an’anaviy ommaviy axborot vositalari noshirlari uchun yangi biznesmodellar, moliyaviy marketing yoki rivojlanishning dolzarb yo’nalishlari, moliya mahsulotlari hamda xizmatlarini ilg’or g’oyalari amalga oshmoqda.Marketing, reklamani ishlab chiqish va tarqatish texnologiyalari, PR- texnologiyalar, mediakonsalting va monitoring, noshirlik ishi, grafika dizayni, audio va videreklamani yaratish usullari takomillashmoqda.Axborot faoliyatining tijoratlashgani sari unga ishlab chiqarishning boshqarishning bozor tamoyillari sifatida marketingning umumiy tamoyillari asoslana boshlandi,bunda xo’jalik qarorlarini qabul qilishning asosida bozor qarorolari yotadi,qarorlarning asoslanganligi esa tovarlarning sotilishi bilan tekhsiriladi.Buning natiajasida axborot marketingi vjudga keladi.Axborot mahsulotlari va xizmatlarini tanlashda foydalanuvchi mohiyati bo’yicha marketinigni axborot mahsulotlari va xizmatlarini ishlab chiqaruvchi kabi usullaridan foydalanishi kerak.”Axborot marketingning asosiy elememntlari quyidagilardan iborat: -axborot bozorini tahlil qilish; -axborot mahsulotlari va xizmatlarini narxlarini shakllantirish; -axborot mahsulotlari va xizmatlarini ishlab chiqaruvchilar va ularning foydalanuvchilar o’rtasida o’zaro munosabatlarini o’rnatish; -reklama-targ’ibot tadbirlarini.” 13 13 S.S.G’ulomov,B.A.Begalov”Informatika va axborot texnologiyalari”. T:Fan ,2010-623b

Axborot marketingning tuzilishi marketingning umumiy tamoyillarini axborot mahsulotlari va xizmatlari sohasida yoyishning tog’ridan to’g’ri natijasi bo’ladi.

3 Axborot kommunikatsion texnologoyilarning marketing xizmatida foydalanishning me’yoriy huquqiy asoslari Kommunikatsion texnologoyilarda marketing xizmatlaridan foydalanish kata ahamiyatga egadir, shu o`rinda O’zbekistonRespublikasi « Ах b о r о tl а shtirish to`g`risida»gi qonunining 3-moddasiga muvofiq axborotlashtirishga quyidagicha ta`rif berilgan - yuridik va jismoniy shaxslarning axborotga bo’lgan e і tiyojlarini qondirish uchun axborot resurslari, axborot texnologiyalari hamda axborot tizimlaridan foydalangan і olda sharoit yaratishning tashkiliy ijtimoiy-iqtisodiy va ilmiy-texnikaviy jarayoni; axborot resursi - axborot tizimi tarkibidagi elektron shakldagi axborot, ma’lumotlar banki, ma’lumotlar bazasi; axborot resurslarining yoki axborot tizimlarining mulkdori - axborot resurslariga yoki axborot tizimlariga egalik qiluvchi, ulardan foydalanuvchi va ularni tasarruf etuvchi yuridik yoki jismoniy shaxs; axborot resurslarining yoki axborot tizimlarining egasi - qonun bilan yoki axborot resurslarining, axborot tizimlarining mulkdori tomonidan belgilangan huquqlar doirasida axborot resurslariga yohud axborot tizimlariga egalik qiluvchi, ulardan foydalanuvchi va ularni tasarruf etuvchi yuridik yoki jismoniy shaxs; axborot texnologiyasi - axborotni to’plash, saqlash, izlash, unga ishlov berish va uni tarqatish uchun foydalaniladigan jami uslublar, qurilmalar, usullar va jarayonlar; axborot tizimi - axborotni to’plash, saqlash, izlash, unga ishlov berish hamda undan foydalanish imkonini beradigan, tashkiliy jihatdan tartibga solingan jami axborot resurslari, axborot texnologiyalar va aloqa vositalari.” 14 “1992 yil 8 dekabrda Axborotlashtirish bo’yicha Bosh boshqarma tuzildi. Vazirlar Mahkamasining 1994-yil 2 dekabrdagi farmoyishi bilan O’zbekiston Respublikasi Axborotlashtirish konsepsiyasi ma’qullandi. Axbortlashtrish konsepsiyasi uchta asosiy maqsadga yo’naltirilgan: 14 « Ах b о r о tl а shtirish to`g`risida»gi O’zbekistonRespublikasi Qonun (11.12.2003)

- Zamonaviy axborot texnologiyalarni rivojlantirish, davlatning barcha sub’ektlari uchun axborot xizmatlarini kengaytirish; - Iqtisodiy va ijtimoiy sohalarda axborot tizimlari shakllanishiga ko’maklashish; - Mamlakatni jahon axborot tizimlari va tarmoqlariga ulash. Jumaladan ,2002-yil 6 iyunda “Kompyuterlashtirishni yanada rivojlantirish va axborot –kommunikatsiya texnologiyalarni joriy etish to’g’riisda “gi qarori qabul qilindi.2002-yil 12 dekabrda “Axborot erkinligi prinsiplari va kafolatlari tog’riisda”gi qonun qabul qilindi.” 15 O’zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 2001 yil 25 maydagi 230- sonli “2001-2005 yillarda kompyuter va axborot texnologiyalarini rivojlantirish, “Internet”ning xalqaro axborot tizimlariga keng kirib borishini ta’minlash dasturini ishlab chiqishni tashkil etish chora-tadbirlari to’g’risida” qaroriga muvofiqbir qator ishlar olib borilmoqda. Iqtisodiy rivojlanish oqibatida O’zbekiston xalqaro iqtisodiyot tizimida tobora o’z mavqe’ini mustahkamlab bormoqda. Bu esa o’z navbatida elektron tijorat infratuzilmasini takomillashtirish, uning jahon bozorida kuchli raqobatchi sifatida paydo bo’lishini ta’minlash zaruriyatini keltirib chiqaradi. Yuqoridagi holatlar inobatga olingan holda elektron tijoratning asosini, ya’ni huquqiy bazasini takomillashtirish bo’yicha bir qancha sezilarli ishlar amalga oshirildi. 2004 yil 29 aprelda N613-II “Elektron tijorat” to’g’risida O’zbekiston Respublikasi qonuni, 2007 yil 30 noyabrda Vazirlar Mahkamasining №21 “Elektron tijoratni rivojlantirish” tog’risidagi va 2007 yil 12 iyunda “Elektron tijorat tizimini amalda qo’llashda to’lov tizimini takomillashtirish” tog’risidagi qarorlar qabul qilindi. Bundan tashqari Respublikada elektron tijoratni rivojlantirish maqsadida “Ekarmon” loyihasi ishlab chiqildi va u samarali tarzda amaliyotga joriy qilinmoqda. Axborotlashtririshni jahon standartlariga qaraydigan bo’lsak:” Xalqaro telekommunikatsiya ittifoqi — BMTning ixtisoslashtirilgan muassasasi hisoblanadi. O’zbekiston aloqa ma'muriyati XTI faoliyatida faol 15 R.X.Alimov,B.A.Begalov,G.T.Yulchiyeva,Sh.Alishev.”Iqtisodiyotda axborot texnologiyalari”T.:O’zbekiston yozuvchilar uyushmasi nashriyoti”.2005-7b

ishtirok etib, uning standartlarini O’zbekistonda targ’ib qilish va keng qo’llash bo’yicha choralar ko’rib kelmoqda. O’zbekiston Respublikasi aloqa ma'muriyati tomonidan XTI TSBBA-12 va XTBBA-12ga bir qator dolzarb takliflar tayyorlanapti. Xalqaro elektraloqa bo’yicha Butunjahon anjumani (XTSBBA-12)da XTI qabul qilgan to’rtta kelishuvlardan biri bo’lgan Xalqaro elektraloqa Reglamenti qayta ko’rib chiqiladi (qolgan uchta hujjat: Ustav, Konvensiya va Radioaloqa reglamenti).” 16 Telekommunikatsiyalarni standartlashtirish bo’yicha Butunjahon assambleasi (TSBBA-12) — har to’rt yilda doimiy ravishda o’tkaziladigan tadbir bo’lib, Elektraloqani standartlashtirish Sektorining (XTI-T) navbatdagi tadqiqot davrida ishlar hajmi va tarkibini belgilaydi. 16 http://xabar.uz

XULOSA VA TAKLIFLAR Zamonaviy axborot texnologiylari-shaxsiy kompyuterlar va telekommunikatsiya vositalaridan foydalangan holda foydalanuvchi ishining do’stona interfeysi axborot texnologiyasidir. Iqtisodiy sohada zamonaviy aborot texnologiyalridan foydalanish iqtisodiy axborotning sifati ,uning aniqligi,ob’ektivligi,tezkorligi va buning natijasida sifatida esa ,boshqaruv qaroqolrini o’z vaqtida qabul qilish imkoniyati oshishini ta’minlaydi.Boshqaruv faoliyatini avtomatlashtrish yangi axborot texnologiyalri asosida ma’lumotlarni qayta ishlash,saqlash va qidiruvini amalga oshiradigan”electron ofis”konsepsiyasini paydo bo’lishiga olib keladi.Marketingda zamonaviy axborot kommunikatsion texnologiyalrni qo’llash natijasida korxonlar marketing faoliyati samaradorligi oshib,ular bozordagi axborotlardan o’z vaqtida to’liq va aniq foydalanadilar. O’zaro bog’liq bo’lgan ko’p sonli korxonalarni kompleksidan tashkil topgan tijorat strukturalari faoliyatida axborotlarni uzatishi mazkur strukturani normal faoliyat ko’rsatishini birinchi darajali va o’zgarmas faktori bo’lib hisoblanadi. Bunda axborotlarni tezkorligi va ishonchliligi muhim ahamiyat kasb etadi. Ko’pgina korxonalar uchun axbortlarni ichki ichki tizimi tashkiliytexnologik jarayonning vazifalarini yechadi hamda ishlab chiqarish xarakteriga ega. Bu eng avvalo, ichki korxona kanallari orqali maxsuslashtirilgan korxonalardan tushadigan korxonani nusxalashtirilgan mahsulotlar bilan ta’minlash jarayoniga tegishlidir. Bu yerda axborot boshqaruv qarorlarini qabul qilish uchun ma’lumotlarni taqdim etishda muhim rol o’ynaydi, hamda ishlab chiqarish xarajatlarini kamaytirish va uning samaradorligini oshirishini ta’minlovchi faktorlardan biri bo’lib hisoblanadi. Tezkor (operativ) qarorlar qabul qilishini talab etuvchi ishlab chiqarish jarayonida rejaviy ko’rsatgichlardan chetlanish yuzaga kelishi to’g’risidagi axborotlar muhim rol o’ynaydi. Qarorlar qabul qilishda mos ravishdagi rolni yangi ilmiy bilimlar , kashfiyotlar to’g’risidagi ma’lumotlar, o’z korxonasi hamda raqobatchi korxonalardagi texnik yangiliklarni o’z ichiga oluvchi ilmiy-texnikaviy axborotlar

o’ynaydi. Bu korxonada yuqori darajali raqobatbardoshlikni ta’minlovchi Amaliy va o’z vaqtida foydalaniladigan potensial bilimlar, texnik vazifalar hamda uzluksiz to’ldiriladigan umumiy fonddan iborat. Axborotlar ishlab chiqish va mos ravishda qarorlar qabul qilish uchun ma’ruza, hisobotlar, takliflar tayyorlashda asos bo’lib xizmat qiladi. Har bir konkret axborotning mazmuni boshqaruv bo’g’inlarining ehtiyojlari va ishlab chiqiladiganboshqaruv qarorlari bilan aniqlanadi. Bugungi kuda mamlaktimizdagi iqtisodiy islohotlarni bosh maqsadi – rivojlangan davlatlar iqtisodiy tizimlari tajribasini tahlil qilgan holda o’zimizga xos bo’lgan milliy iqtisodiy tizimni yartish va takomilashtirib borish. Hozirgi kunda mamlaktimiz jhon bozorlariga raqobatbardosh mahulotlarni eksport qilib o’z ulushiga ega bo’lib bormoqda. Shunday ekan, korxonalarimiz mahsulotlarni bozordagi sotish jarayonlari, reklama va boshqa bozor munosabatlarini o’rganish uchun marketing faoiyatini takomillashtirish kerak. Marketing faoliyatini takomillashtirish uchun zamonaviy axborot komunikatsiyon texnolgiyalardan samarali foydalanish kerak. Zamonviy axborot kommunikatsion texnologiyalardan samarali foydalanish natijasida markeing faoliyatida ishonchli axborotlarga ega bo’lib kelgusi hatti harkatlarini aniq belgilab olish mumkin. Yuqoridagi tadqiqiot natijalari asosida quyidagi takliflarni beramiz: - korxonalarda axborot kommunikatsion texnologiyalar bilan ta’minlash dasturini tuzish; -korxonalarda axborot bo’limlari faoliyatini takomillashtirish; -korxonalar faoliyatida marketing bo’limlarni zamonaviy axborot kommunikatsion texnologiylar bilan ta’minlash; -zarur bo’lgan axborotlarni tahlil qiluvchi xodimlar malakasini oshirish; -zamonaviy marketing amliyotida mavjud bo’lgan tajribalarni o’zlashtirish; -zamonviy axborot texnologiylar bilan ishlovchi sifatli kadrlarni tanlash; -marketing faoliyatiga doir turli xil halqaro konferensiylar o’tkazish; -marketing faoliyatini takomillashtirishga oid me’yoriy huquqiy bazani takomillashtirish;

-marketing strategiyasini tanlashda bozorlar o’zgaruvchanligini aniq baholash; Rivojalangan davlatlar tajribasidan ma’lumki marketing faoliyati korxonlar foliyatini asosiy bo’laglaridan biri hisoblanadi. Chunki bugungi kunda mahsulotlar yoki xizmatlarni ishlab chiqarish emas balki sotish muammo hisoblanadi. Jahon bozorlarida mahsulotlarimiz o’z o’rniga ega bo’lishi uchun : -mahsulotlar haqida ma’lumotlarni batafsil yorqin ranglarda foydalnuvchlarga yetkzish; -mahsulotlar sifati jahon talablariga moslashuvchnanligi ta’minlash; -bugungi kun iste’molchilari istak va imkoniyatlarini tahlil qilish va boshqalar; Yuqoridagilarni amalga oshirish uchun korxonalar marketing faoliyati zamonaviy axborot kommunikatsiyon texnologiyalar va malakali mutaxassislar bilan ta’minlanishi kerak.

F О YDALANILGAN ADABIYOTLAR RO’Y Х ATI I. O’zbekiston Respublikasi q о nunlari 1. O’zbekiston Respublikasining Ко nstitutsiyasi. –T о shk е nt: O’zbekiston, 2010. 2. O’zbekiston Respublikasining 2003 yil 11 d ек abrdagi “ Х ususiy ко r хо na to’g’risida”gi Q о nuni. − O’zbekiston Respublikasi qоnun hujjatlari to’plami. № 3 - T.: Adоlat, 2004. 3. « Ах b о r о tl а shtirish to`g`risida»gi O’zbekistonRespublikasi Qonun.- T .:O’zbekiston Respublikasi qоnun hujjatlari to’plami. № 3 - T.: Adоlat, 2004. II. O’zbekiston Respublikasi Pr е zid е nti farm о nlari va qar о rlari 4. O’zbekiston Respublikasi Pr е zid е ntining « О b о d turmush yili” Davlat dasturi. 2013 yil 27 fеvral. 5. 2011-2015 yillarda O’zbekiston Respublikasi sanоatini rivоjlantirishning ustuvоr yo’nalishlari to’g’risida. O’zbekiston Respublikasi Prеzidеntining Qarоri PQ-1442., 15.12.2010 y. 6. “Кichiк biznеs va хususiy tadbirкоrliк” Davlat dasturi. O’zbekiston Respublikasi Pr е zid е ntining Qar о ri. 07.02.2011 y. № PQ- 1474. 7. O’zbekiston Respublikasi Pr е zid е ntining 2011 yil 24 avgustdagi “ К ichi к bizn е s va х ususiy tadbir ко rli к ni yanada riv о jlantirish

uchun qulay ishbilarm о nli к muhitini sha к llantirishga d о ir qo’shimcha ch о ra-tadbirlar to’g’risida”gi PF-4354s о nli Farm о ni. 8. O’zbekiston Respublikasi Pr е zid е ntining Farm о ni. Iqtis о diyotning r е al s ек t о ri ко r хо nalarini qo’llab-quvvatlash, ularni barqar о r ishlashini ta’minlash va e к sp о rt sal о hiyatini о shirish ch о ra-tadbirlari dasturi to’g’risida. 2008 yil 28 nоyabr PF-4058-sоn. 9. O’zbekiston Respublikasi Prеzidеntining Farmоyishi. Iqtisоdiy nоchоr коrхоnalarni tijоrat banкlariga sоtish tartibini tasdiqlash to’g’risida. 2008 yil 19 nоyabr, F-4010-sоn. 10. O’zbekiston Respublikasi Prеzidеntining Qarоri. Ishlab chiqarish va ijtimоiy infratuzilmani yanada rivоjlantirish yuzasidan qo’shimcha chоra-tadbirlar to’g’risida. 2009 yil 20 yanvar, PQ-1041-sоn. 11. O’zbekiston Respublikasi Prеzidеntining ”Bоzоr islоhоtlarini chuqurlashtirish va iqtisоdiyotni yanada erкinlashtirish sоhasidagi ustuvоr yo’nalishlar amalga оshirilishini jadallashtirish chоra- tadbirlari to’g’risidagi” Farmоni// Хalq so’zi, 2005, 15 iyun. 12. O’zbekiston Respublikasi Prеzidеntining “Tadbirкоrliк sub’екtlarini tекshirishlarni yanada qisqartirish va ular faоliyatini nazоrat qilishni tashкil etish tizimini taкоmillashtirish bоrasidagi qo’shimcha chоra-

tadbirlar to’g’risida”gi 2011 yil 4 aprеldagi Farmоni. // Хalq so’zi, 2011 yil 5 aprеl. III. O’zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahкamasi Qarоrlari va O’zbekiston Respublikasi vazirliкlarining huquqiy - mе’yoriy hujjatlari 13. Elektron tijoratni rivojlantirish chora-tadbirlari to’g’risida: O’zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasi Majlisi Qarori. 2007 yil 30 yanvar, 21-son. //O’zbekiston Respublikasi moliyaviy qonunlari.-2007. I-3.-29b. I V. Darsliкlar 22. S.S. G’ulomov,B.A.Begalov .Informatika va axborot texnologiyalari. T:Fan ,2010-623b 23. Kotler.F. Marketing menejment. Ekspress-kurs / Per. s angl. Pod red.Yu.N. Kapturevskogo .-SPb.: Piter, 2001, str 403 24. A. Soliyev,S.Buzrukxonov.”Marketing”,T.:”Iqtisod -moliya”,2010 -304b 25. R.X.Alimov ,B.A.Begalov va boshqalar.Iqtisodiyotda axborot texnologiyalar.T.:O’zbekiston yozuvchilar uyushmasi adabiyot jamg’armasi nashriyoti.2005-178b 26. Abdullayev O.M.,Qosimova M.S va boshq “Marketing”.T.:TDIU.2006-7b 27.

Jal о l о v J.J. va b о shqalar. Bizn е s mar ке tingi. Darsli к .– T.: M о liya, 2007 - 12 b е t. 28. Q о sim о va M.S., Ergash х o’ja е va SH.J. Mar ке ting. Darsliк. – T.: Iqtisоdiyot, 2011. – 7b 29. Buкin S.О. Оsnоvы marкеtinga v vоprоsaх i оtvеtaх. – Rоstоv n/D.: Fеniкs, 2009. – 154 str. 30. Ergash х o’ja е va va b о shqalar. Mar ке ting. Darsli к .–T.: Fan.,2007–234 b. VI. O’quv qo’llanmalar 31. O’zbekiston Respublikasi Prеzidеnti I.A.Кarimоvning 2011 yilda mamlaкatimizni ijtimоiy-iqtisоdiy rivоjlantirish yaкunlari va 2012 yilga mo’ljallangan eng muhim ustuvоr yo’nalishlarga bag’ishlangan O’zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahкamasining majlisidagi “2012 yil Vatanimiz taraqqiyotini yangi bоsqichga кo’taradigan yil bo’ladi” mavzusidagi ma’ruzasini o’rganish bo’yicha o’quv qo’llanma. – Tоshкеnt: “O’qituvchi” NMIU. - 2012. – 382 b. 32. O’zbekiston Respublikasi Prеzidеnti I.A.Кarimоvning 2010 yilda mamlaкatimizni ijtimоiy-iqtisоdiy rivоjlantirish yaкunlari va 2011 yilga mo’ljallangan eng muhim ustuvоr yo’nalishlarga bag’ishlangan O’zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahкamasining majlisidagi “Barcha rеja va dasturlarimiz Vatanimiz taraqqiyotini yuкsaltirish, хalqimiz

farоvоnligini оshirishga хizmat qiladi” mavzusidagi ma’ruzasini o’rganish bo’yicha O’quv-uslubiy majmua. – Tоshкеnt: Iqtisоdiyot.-2011.–376 b. 33. O’zbekiston Respublikasi Prеzidеnti I.A.Кarimоvning “Mamlaкatimizni mоdеrnizaцiya qilish va кuchli fuqarоliк jamiyati barpо etish – ustuvоr maqsadimizdir” hamda “Asоsiy vazifamiz – Vatanimiz taraqqiyoti va хalqimiz farоvоnligini yanada yuкsaltirishdir” nоmli ma’ruzalarini o’rganish bo’yicha o’quv-uslubiy majmua. – Tоshкеnt: Iqtisоdiyot.-2010. – 281 b. 34. Bu muqaddas Vatanda azizdir ins о n. O’zbekistonning 19 yil mustaqil taraqqiyot yo’lida jamiyatni m о d е rniza ц iyalash va iqtis о diyotni inn о va ц i о n riv о jlantirishning dadil о dimlari va muvaffaqiyatlari: talaba yoshlar va ке ng jam о atchili к bilan uchrashuvlarda f о ydalanish uchun ijtim о iy-iqtis о diy va ma’naviy-ma’rifiy mavzuda ilmiy- о mmab о p ris о la. – T.: “Iqtis о diyot”, 2010. - 148 b. 35. O’zbekiston Respublikasi Pr е zid е nti Isl о m К arim о vning BMT sammitining Ming yilli к riv о jlanish maqsadlariga bag’ishlangan yalpi majlisidagi nutqini o’rganish bo’yicha o’quv-uslubiy majmua. Tоshкеnt: “Iqtisоdiyot” nashriyoti, 2010. – 146 b. 36. Marкеting v оtraslyaх i sfеraх dеyatеlьnоsti. /Pоd rеd. Prоf. V.A. Alекsunina.

Uchеbnое pоsоbiе. – 4-е izd., pеrеrab. I dоp. – M.: Dashкоv i К˚, 2009. – 342 b. 37. Porsayev.G.M. Korxona menejmentida axborot texnologiyalar. O’quv qo’llanma.S.: SamDU,2010.-60b.

O'xshashlar

Tovarlar dizayni va unda ranglar uyg’unligini ta’minlashning xususiyatlari

Davlatlar iqtisodiy rivojlanishi

Tovar tasniflanishini asosiy turlari

Banklarni kreditlash reytingini aniqlash

Ipoteka bank