Korxonaning baho siyosati - Iqtisodiyot - Kurs ishlari

Korxonaning baho siyosati

Yuklangan vaqt:

22.09.2023

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

90.61328125 KB

Ko'chirib olish

Korxonaning baho siyosati Baho siyosati korxonaning bozordagi umumiy siyosatining ajralmas qismi hisoblanadi. “Siyosat” so’zining ma’nosi mumkin bo’lgan san’at, deyiladi. Bu tarif baho siyosatining tarifiga ham to’g’ri keladi. Bahoni shakllantirish, bu san’at chunki u yuqori aniqsizlik davrida amalga oshiriladi. Korxonaning baho siyosati – bu maksimal darajada baho shakllanishi sohasidagi imkoniyatlardan foydalanishga, salohiyatni xaridor uchun bo’lgan raqobatda yutishga va o’z maqsadlariga erishish uchun bahoni ko’tarishga qaratiladi. Baho siyosati baho strategiyasi orqali amalga oshiriladi. Baho siyosati taktik-operativ aksiyalarni, ma’lumot tizimini (yig’ish, tahlil qilish vositalari), tashkiliy qarorlar (tartib va jarayon jihatlar) ni o’z ichiga oladi. Taktik — operativ aksiyalar o’z ichiga quyidagilarni oladi: qisqa muddatli pog’onalarni shakllantirish, baholar tarkibi, baholar differensiatsiyasi, baholar variatsiyasi, baho chizig’i siyosati, baholarni yo’naltirish. Taktik – operativ aksiyalarning qo’llanilishi korxonaning strategik maqsadlari bilan mos kelishi lozim, u bozorda o’z mavqeyini egallash uchun qilinadi. Shuning uchun baho siyosati strategik baza (baho strategiyasi) ga muhtojlik sezadi. Hozirgi kunda “baho menejmenti” baho siyosatiga sinonim bo’lib hisoblanadi. Bunday o’zgarishlarning asosiy sababi bo’lib quyidagilar hisoblanadi: baholar differensiatsiyasi kuchaydi, buni baho diskriminatsiyasi yoki mahsulot differensiatsiyasi bilan izohlash mumkin. Baholar differensiatsiyasi mahsulot parametrlari va xaridorlar guruhining to’lay olish qobiliyatlariga katta ahamiyat beradi. Tovar differensiatsiyasi raqobat ko’rinishida asosiy vosita bo’lganligi sababli korxonalar xaridorlarning tovarga bo’lgan ichki talablarini aniqlash va tovarni ularga yetkazib berishga katta ahamiyat beradi. Tovar defferensiatsiyasi segmentatsiya va baho bo’yicha olib boriladigan ishlarni murakkablashtirdi va yanada chuqurlashtirdi. Baho tizimida baholar differensiatsiyasi bilan bog’liq bo’lgan korxonaning barcha imkoniyatlari birgalikda rivojlantirilmoqda.

Yangi bozor raqobat sharoitlariga moslashish sifatida yoki qisqa muddatli baho aksiyalari sifatida baholar variatsiyasi doimo kuzatilmoqda. Bularning barchasi baho siyosatini har xil masalalarni yechishga majbur qildi. Globalizatsiya va savdoning kengayishi oqibatida sotish kanallarida baho qarshiligi kuchaydi. Buning oqibatida baho kelishuvlari va sotish siyosatining roli oshdi. Boshqarish kerak bo’lgan yuqori muammoli baholar o’zgarishi yuzaga keldi. Baho siyosatining malakalilik darajasi, bozorni o’rganishning zamonaviy usullari, bahoni rejalashtirish baho nazorati yordamida oshdi, oqibatda ma’lum vaziyatlarda korxonalar raqobat ustunlinligiga ega bo’ldilar. Bozorning javob harakatiga qaratilgan tavakkalchilik. Ko’plab baho siyosati bo’yicha qabul qilingan qarorlar doimo o’zgarib turuvchi va kompleks sharoitlarda qabul qilinadi. Shuning uchun korxonaning “baho - naflilik” birligiga bozorning javobini oldindan bilish qiyin. Shu munosabat oqibatida bozorning javobiga qaratilgan tavakkalchilik, ya’ni baho belgilanganda ko’zda tutilmagan xarajatlar vujudga keladi. Bu tavakkalchiliklar yuqori va past baholar sharoitida bo’lishi mumkin va yo’qotilgan baho imkoniyatlariga kiradi (opportunistik xarajatlar). Yetkazib berish va to’lash shartlaridagi tavakkalchilik. Ishlab chiqaruvchi sotib oluvchilar (xaridorlar) bilan yetkazib berish va to’lash shartlarini shaxsan kelishib oladi. Raqobat ko’p hollarda sotuvchilarni xaridorlarga chegirmalar qilishga majbur qiladi, oqibatda ularning foydasi kamayadi. Alohida xavf nazorat qilinmagan chegirmalar, bonuslar to’lash sharoitlari joriy qilinganda bo’ladi. To’lov tavakkalchiligi. Ular xaridorlar o’z shartnoma majburiyatlarini bajarmaganlarida yuzaga keladi (shartnomani bajarmaslik tavakkalchiligi). Agar xaridorlar to’lash imkoniyatlari yo’qligini sabab qilib, mahsulotlar bahoining bir qismini to’lasa, qolgan pulini kelishilgan muddatda to’lashni kelishib olsa, to’lov tavakkalchiligi vujudga keladi. Dispozitsion tavakkalchilik. Ayrim mamlakatlarda chet el ishlab chiqaruvchilarning (sotuvchilar) baho suvereniteti mamlakatning siyosiy – iqtisodiy manfaatlari tufayli qisqartiriladi.

Baho tavakkalchiligi albatta nafaqat sotuvchilarda, balki xaridorlarda ham kuzatiladi. Baho siyosatida maqsadlarsiz qabul qilinadigan strategiya vositalaridan katta foyda olish qiyin. Maqsadlar tizimini loyihalash baho menejmentining asosiy vazifalaridandir. Rejali baho qarorlari maqsadlar tizimini keltirib chiqaradi. Har bir tashkilot individual ustuvor maqsadlardan kelib chiqqan holda o’z maqsadlar tizimini ishlab chiqadi. Shu sababli ilmiy asoslangan maqsadlar tizimi mavjud emas. Baho siyosatida maqsadlar tizimi ishni amalga oshirish nuqtasidir. Agar potensial baholar maqsadlar piramidasida iyerarxiya ko’rinishida ifodalangan bo’lsa, bu juda yaxshi. Bu o’z ichiga hamma maqsadlarni olmaydi, ammo ifodalangan maqsadlar munosabati baho siyosatini tushunishga yordam beradi. Umuman olganda baho siyosatini korxonaning faqat marketing yo’nalishida emas, balki boshqa yo’nalishda ham qo’llash lozim. Korxona baho siyosati oldiga qo’yadigan maqsadlariga: daromadlarni maksimallashtirish, tizimlarni maksimallashtirish, ma’lum foyda normalarini olish, kelayotgan daromadlarni saqlash, xarajatlar kompensatsiyasi, ishlab chiqarish ko’lamini oshirish, bozorga kirish, raqobatchilarni kamaytirish, potensial raqobatchilarni bozorga kiritmaslik, bozorda mavqeyini saqlash va kengaytirish, o’z faoliyati uchun turg’un va ijobiy muhitni, korxona faoliyatini saqlash kabilar kiradi. U yoki bu maqsadni amalga oshirish uchun marketing vositalaridan foydalaniladi. Biz o’z diqqatimizni marketing maqsadlariga qaratamiz. Baho siyosatida maqsadlar tizimi rivojlanishi yuqoridan pastga qarab sodir bo’ladi. Bunda maqsadlarning agregatlangan variantlari vositasida kirim yoki o’rtacha baho xaridorlarning bahodan qoniqishi yoki bahoga ishonch maqsadi yaqinlashadi. Bu juda muhim, chunki oxir–oqibatda xaridorlarning harakati baho siyosati muvaffaqiyatiga bog’liq. Xaridorlar xaridlariga qarab tuzilgan maqsadlar tizimi xaridorlarga yo’naltirilgan va ularni tashkilot mahsulotlariga ko’niktirishga asoslangan baho siyosatining zamonaviy talabidir. 3-jadval

Baho siyosatining maqsadlar tizimlari bilan bog’liqligi Xavfsizlik Daromad Mustaqillik Xarajatlar Tushum Pul oqimi Ishlab chiqarish quvvati Xarid hajmi Baho Distribyutorlik ulushi Bozor ulushi Bozor hajmi Baho o’zgarishlar Chegirma darajasi Brutto baho Doimiy xaridorlar soni Yangi xaridorlar soni Xaridlar chastotasi Kutilgan baho Bahodan qoniqish Xaridorlar bog’lanishi Baho imiji Baho qabul qilinishi Bahoga ishonch Shunday qilib, maqsadlar piramidasi ko’pgina maqsadlardan va kichkina maqsadlardan (ayniqsa ko’pchiligi qu’yi qismda joylashgan) tashkil topgan to’liq ko’rinishni keltirish qiyin. Shuning uchun ham biz yuqori va o ’ rta maqsadlarni qarab chiqish bilan chegaralanamiz . Baho siyosatining yuqori maqsadlari tashkilotning daromadi , xavfsizligi , mustaqilligi hisoblanadi . Bunda vaziyatga qarab ahamiyati yuqori yoki past bo ’ lgan va boshqa samaralarni to ’ ldiradigan samaralar tanlovi haqida gap ketyapti . Korxonaning foydasi sotish hajmiga o ’ rtacha baho natijasida shakllanishi sababli baho siyosatining keyingi bosqichiga o ’ tiladi . Raqobat bozorida korxonaning o’rtacha baholari raqobatchilar bahoi bilan o’zaro aloqada bo’ladi. Raqobat strategiyasiga muvofiq korxonalar baho yetakchiligiga mustaqil erishadilar yoki raqobatchilar baholariga moslashadilar. Baho siyosati tizimida markaziy aloqa mahsulotning sotish hajmiga tegishlidir.

Bahoning rag’batlantiruvchanlik xususiyatlaridan foydalanish Raqobat sharoitida bozor ulushini egallashda tovarlar bahoining sotuv hajmiga ta’siri, xarajatlarning foydaga ta’siri yaqqol ko’rinadi. Bunday sharoitda korxonaning asosiy vazifasi xaridorlarni o’z tovariga jalb etish, doimiy mijozlar segmentini shakllantirish, yangi mijozlarni jalb etish, bozor ulushini ko’paytirishga harakat qilish, xaridlar miqdori va qaytarilishini ko’paytirishdan iborat. Marketologlar bunday sharoitda iste’molchilarni o’rganib, qanday baholar xaridlarning xarid qobilyatiga to’g’ri keladi, baholarni tartibga solish orqali xaridorlarga ta’sir etish, jalb etishga harakat qilishlari kerak. Samarali baho siyosatini bularning barchasini inobatga olmasdan yuritish mumkin emas. Xaridor xulqatvoriga bog’liq bo’lgan baho modeliga odatda, quyidagi konstruksiyalar kiritiladi: bahodan vujudga keladigan xaridor holati (emotsiyasi), bahoga qiziqish, bahoni qabul qilish va tovarga nisbatan baholash, bahoga tayyorlik, bahodan qoniqishva h.k. Bu alohida omillar o’zaro juda bog’liq bo’lib, ularning har biri o’ziga xos va ularni boshqarish mumkin. Bozorga borgan har qanday xaridor bir tovarni bir necha sotuvchidan uning bahoini so’rab tovarning o’rtacha bahosini o’zi uchun aniqlaydi. Bahoning yuqori yoki pastligi albatta xaridor ruhiyatiga (tashqaridan ko’rinmasada) ozmi, ko’pmi ta’sir etadi. Mavsumiy tovarlarga, ma’naviy eskirgan tovarlarga chegirmalarning berilishi qisqa muddatda talabning oshishiga olib keladi. Xaridorga ijobiy ta’sir ko’rsatib, uning xarid qilish haqidagi qaroriga oson ta’sir etadi. Firma do’konlaridagi yuqori baholar ba’zi xaridorlarni qoniqtirsa, boshqalarini do’kondan tezroq chiqib ketishga undaydi. Shuning uchun bunday savdo markazlarida chegirmalar qo’yilgan tovarlarning «mavjudligi» qo’shimcha, sovg’a sifatida bir buyumni qo’shib sotilishi ham iste’molchida ijobiy kayfiyatni tug’diradi va xarid qilishga qiziqtiradi.

Bahoga bog’liq bo’lgan kayfiyatni turlicha namoyon etish mumkin. Masalan, bahoga bog’liq quvonch, xaridor o’z imkoniyatiga mos kelgan bahoda kerakli tovarni sotib oldi: baho eyforiyasi – xaridor past bahoda tovarni kechki bozorda, kunduzgi baholarga nisbatan 10-15 % arzon sotib oldi. Yoki «Korzinka. uz» da yangi yil arafasida «baxtli soat», “yangi yil sovg’asi” aksiyasida sotib olingan tovarlari bahoidan 10% chegirma qilinishi xaridor kayfiyatini ko’tarishi tabiiy. Bahodan rag’batlanish – hozirda ko’pgina savdo markazlari ( “ Аты - Баты ”,«Korzinka.uz») da xaridor ma’lum miqdorda tovar sotib olsa, unga chegirma beradi yoki kartochka (jamg’arib boriladigan) taqdim etadi. U har safar xarid qilganda xarid summasidan 1 % kartochkaga o’tkaziladi yoki tovar xarid summasi belgilangan summaga yetsa, yoki ortsa 15% gacha chegirmalar beriladi. Bahodan stress hosil bo’lish turli vaziyatlarda vujudga keladi. Mijoz kutmagan holda bahoning haddan tashqari yuqoriligiga duch kelsa va shunga o’xshash holatlar stressni yuzaga keltiradi. Bahoning iste’molchi ruhiyatiga ta’siri psixologlar tomonidan o’rganilgan, bu holat uning xarid qilish haqida qaror qabul qilishiga bevosita ta’sir etadi. Baho xaridor xulq-atvoriga ta’sir etuvchi, motivatsion omil bo’lib hisoblanadi. Baho – navoga qiziqish, ma’lum tovarning turli ishlab chiqaruvchilar tomonidan har xil baholarda bozorga chiqarilishi raqobatni yanada kuchaytiradi. Xaridor baho haqida axborotlarni to’plab o’zi uchun qulay, xarid qobiliyatiga mos keluvchi bahoda tovar sotib olishga harakat qiladi. Bahoga qiziqishda 3 indikator ajratiladi. 1) bahoning muhimligi; 2) alternativ (muqobil) bahoni anglash; 3) baholarni kuzatish. Xaridor uchun baho miqdori muhim indikator hisoblanib, xarid qilishda qaror qabul qilishga bevosita ta’sir etadi. Tovar bahoini shakllantirishda bahoning har bir komponenti (baho darajasi, chegirmalar, xarajatlarni moliyalashtirish va boshqalar) tovar nafliligini oshirishga ta’sir etadi.

Alternaniv xaridlarni anglash – bunday talab holati xaridor bir necha xil bir iste’mol ehtiyojini qondiradigan tovarlardan eng optimal bahodagi va va naflilik darajasi yuqori bo’lgan tovarlarni sotib olishga qaror qiladi. Variantlar qancha ko’p bo’lsa, qaror qabul qilish va optimal bahoda tovar sotib olish oson kechadi. Bahoni kuzatish–xaridor tomonidan ma’lum tovar bo’yicha baho axborotini to’plash, ularni solishtirish, bahoning xarid qobilyatiga mos kelishiga qarab xaridor o’zi uchun qaysi tovarni sotib olish haqida qaror qabul qiladi. Baholarning turli darajada ekanligi, bir tovarning turli savdo markazlarida 10-15% farq bilan sotilishi iste’molchida baholarni kuzatish va axborotlar yig’ishga qiziqishini vujudga keltiradi. Bahoga qiziqishda to’rt rag’bat (motivatsiya) mavjud: 1. Iste’mol ehtiyoji. 2. Ijtimoiy talablar. 3. Intilish. 4. Rag’batli ish. Birinchi navbatda, bahoga qiziqish iste’mol ehtiyojidan kelib chiqadi. Oilaning daromadi, oilaning katta — kichikligi bahoga bo’lgan qiziqishni vujudga keltiradi. Kam ta’minlangan oilalar uchun bahoning pastligi eng muhim indikator hisoblanadi. Bu narsaga ikki tomonlama yondashish kerak. Cheklangan moliyaviy resurslarga ega oila, agar qimmat va sifatli mahsulotni olsa, u unga uzoq vaqt xizmat qilishi mumkin. Masalan, qishki etikning sifatlisi 2-3 mavsumga yetadi. Arzoni esa bir kishi uchun bir mavsumga ham xizmat qilmasligi mumkin. Ijtimoiy ehtiyojlar bahoga bo’lgan qiziqish uyg’onishning ikkinchi motivatsiyasi hisoblanidi. Xaridorning ijtimoiy maqomi – uning ijtimoiy ehtiyojlarini tug’diradi. Yaxshi yashashga intilish, yuqori turmush darajasini ta’minlash, qimmatbaho buyumlarni olishga qiziqish va hokazo. Juda ham band xaridorlarning bahoni kuzatishga, solishtirishga vaqti yo’q. Ular tezkor ravishda zarur, kundalik ehtiyojni qondiruvchi mahsulotlarni sotib oladilar va kundalik majburiyatlardan xoli bo’ladilar. Bunday xaridorlarda bahoni kuzatish, unga qiziqish holati nisbatan kam bo’ladi. Iste’molchilarning turli segmentlari o’zlari uchun bahodan motivatsiyalashda individual yondashadilar. Bu yerda baholarni differensiyalash,

turli segmentlarga moslashtirish, ishlab chiqarish korxonalari tovar assortimenti, ularning baho siyosatini diversifikatsiyalash talab etiladi. Baho siyosati va baholarning shakllanishi bozor sharoitida turli iste’molchilar segmentiga moslashtirilgan holda korxonalar tomonidan olib borilishi uning bozorda mustahkam pozitsiyani egallashga va turli iste’molchilar segmentidan iborat mijozlarni o’ziga jalb qilishga olib keladi. Daromad darajasining, turmush tarzining o’sishi yuqori sifatli «Lyuks» sinfli tovarlarga talab o’sishini ko’rsatmoqda. Axborot bilan ta’minlanganlik, yangi tovarlar haqidagi ma’lumotlarning Super va Gipermarketlardagi ko’zga tushadigan joylarga o’rnatilgan axborot taxta (doska) chalari xaridorlarni o’ziga tez jalb qilib, ularda tovarga nisbatan qiziqish uyg’otaddi. Empirik tadqiqotlar shuni ko’rsatmoqdaki, tovarlar bahoiga bo’lgan qiziqish borgan sari o’sib bormoqda. Bahoi qimmat bo’lsa ham o’ta sifatli brend markali tovarlarning xaridori ko’paymoqda. Shuning uchun ham zamonaviy bozor sharoitida marka nomiga sodiq xaridorlar segmenti uchun maxsus «Adidas», «Mexx», «Samsung» kabi savdo markazlari xaridorlarni maqsadli ravishda o’zlariga jalb etadilar va u do’konlardan mijozlar xaridsiz chiqmaydilar. «Elektron savdoning» avj olishi, Internet do’konlarining chet mamlakatlaridan ham xarid qilish imkoniyatini berayotgani, tovarlarlar bahoining differensialligi va chegirmalarning mavjudligi savdo jarayonlarini faollashtirmoqda. Baho siyosatining bozor sharoitidagi o’ziga xosligi, xaridorlarning baho navoga qiziqqonligi turli iste’molchilar segmentida turlicha kechadi. Agar tovarning naflilik darajasi, sifati, qadoq shakli, unga tavsiya etilgan servisning yuqoriligi iste’molchini jalb qila olsa, u xaridor sifatida uning bahoiga ikkinchi darajada ahamiyat beradi. Baho haqida ma’lum bilimlarga ega bo’lish, xaridorlarda turli emotsional holatlarga tayyor bo’lishga va o’ylab optimal qaror qabul qilishga olib keladi. Tovarlar bahoi haqidagi bilimlar kognitiv jarayonlar natijasida to’planadi. Baho – navoga tegishli bilimlar iste’molchida uning xotirasida uzoq vaqt jamlanib

shakllanadi. Bunday bilimlar (axborotlar) xaridor uchun subyektiv darajada muhim bo’lib, bahoiga loyiq tovar sotib olishda ahamiyatli hisoblanadi. Bahoga oid bilimlar xaridor tomonidan quyidagicha xarakterlanadi: mazmunan (obyektlar va bahoga tegishli axborotlar sifati), hajm (bahoga oid axborot hajmi) aniqlik, axborotni to’plash, Baho haqida fikr yuritilayotganda uning qaysi determinantlari qanday funksiyalarni bajaradi: birinchidan, baho haqida bilimlar ratsional xarid asosi hisoblanib, to’g’ri qaror qabul qilishga yordam beradi, ikkinchidan baho ma’lumotlari tahlili yana qanday ma’lumotlar kerakligini bildiradi. Baho haqida bilimlarning o’lchami uchun quyidagilar zarur: baholar bo’yicha savolnomaga qatnashganlar baholarni o’zlari erkin ravishda eslashlari, javoblarning aniqligi, savolnoma o’tkazish muddati, savolnomaga kiritilgan mahsulotlar, do’konlar (do’konga qatnash chastotasi (tez-tez qaytarilishi). Mahsulotlar artikuli, turli do’konlardagi baholar darajasi ham tadqiq qilinishi kerak. Iste’molchi uchun mos keladigan tovar «savati» (iste’mol savati)ni shakllantirish asosiy muammo bo’lib hisoblanadi. Bu savatga qancha va qanday mahsulotlar kirishi kerak. • Tanlangan mahsulotlar barcha do’konlarda sotiladimi? Agar siz xohlagan artikul do’konda umuman bo’lmasa, yoki sizga boshqa artikuldagi tovar tavsiya etilsa, nima qilish kerak? • Savolnomaga qatnashayotganlar uchun artikullar birday ahamiyatga egami? Ular oila «budjetini» qay darajada yuklaydilar? • Do’konning baho siyosati uchun baholar ko’tarilgan davr reprezintativ hisoblanadimi?

1 – rasm. Bahoga oid bilimlar mazmuni Shunday qilib, bahoga qiziqish, baho siyosatini bilish, bahoga oid axborotlarga ega bo’lish, bahoga bog’liq ruhiy holatlarning yuzaga kelishi ham amaliy jihatdan juda qiziq va tovarni sotilish hajmi korxona foydasiga bevosita ta’sir etuvchi omillar bo’lib hisoblanadi. Baholarni qabul qilish. Baholarni xaridor tomonidan qabul qilinishi yuqori darajada subyektiv bo’lib, u yoki bu darajada real voqelikdir. Baho siyosati doirasida, baholarning qabul qilish sohasida psixologiya nazariyalari, moslashish nazariyalari, assimetriya va kontrast nazariyasi, istiqbol nazariyalaridan foydalaniladi. Baholarni qabul qilish, deganda individum orqali baho haqidagi ma’lumotni sensorli ravishda qabul qilish tushuniladi. Natijada xaridor tomonidan ijobiy yoki salbiy, ruhiy holat yuzaga keladi. Baholarni his qilish turli xaridorlarda turlicha namoyon bo’lib, bir xil mahsulotga bir xaridorda uni sotib olish qarori Bitta markalar bir joy Bir donasi narxi Bir necha marka bir necha sotish joyi Turli markalar bo‘yicha Turli xarid obyektlari bo‘yicha Turli do’konlar bo‘yicha Tavsiya qilingan narx Narxni kelishish Turli muddatlar bo‘yicha Narx bilimlari Narxni taqsimlash Narxni baholash bazasi

shakllansa, ikkinchi boshqa pastroq bahodagi xuddi shunday tovarni qidirishga tushadi. Xaridor xulq–atvori juda ko’p shaxsiy – ichki va tashqi omillarga bog’liq. Xarid qobilyati muhim omil hisoblanadi va baho hissiyotiga bevosita ta’sir etadi. Albatta puli ko’p xaridor uchun xarid qilsh kam ta’minlangan, puli cheklangan xaridorga nisbatan juda oson va tez kechadi. U baholarni bozor bo’yicha o’rganmasdan eng sifatli va qimmat tovarni tezda xarid qiladi va aksincha, puli cheklangan va oz pulga ko’p narsa olishi kerak bo’lgan xaridor arzon baholarni qidiradi. Axir u barcha iste’mol ehtiyojini cheklangan holda bo’lsada qondirishi kerak. Fiziologik ehtiyojlarni qondirish birinchi navbatda turadi. Bahoni qabul qilishga bir necha omillar ta’sir ko’rsatadi: 1. Motivatsion (rag’batlantiruvchi) omillar: shaxsiy ishtirok, ijtimoiy tan olinganlikka intilish sifati, qulaylikka, iqtisodiy jihatdan naflilik ko’rsatkichlari iste’molchida rag’batni (motivatsiyani) shakllantiradi. 2. Kognitiv omillar: sifat jihatdan to’g’ri baholashga layoqatlilik, zehnning o’tkirligi (axborotlarning ko’pligi, bahoga oid bilimlarga egalik), aqliy salohiyat, tajriba, sotuvchiga ishonch, o’ziga ishonch, markaga sodiqlik va boshqalar. 3. Vaziyatli omillar: bahoni taklif etish usuli (shakli, baho strukturasi) to’lov shakli, vaqt bosimi, raqobatchi takliflari va baholari, xaridorning kopmleks muammolari, baholarning o’zgaruvchangligi, baho etiketkalarining mavjudligi, mahsulotni ishlatishdan maqsad, xaridorning xarid qobilyati, sotish joyi (Gipermarket yoki oddiy chakana savdo do’koni) ning baho imiji. Xaridorlarning xarid qobilyati va tovarga nisbatan ishonchliligi bahodan o’zi uchun kerakli mahsulot yoki xizmatni sotib olishga tayyorligi ta’sir etuvchi determinantlar hisoblanadi. Potensial iste’molchilarni so’rovnoma qilib ularning bahoga nisbatan xaridga tayyorligi aniqlanadi. Shu bilan birga baho ostonasi ham aniqlanadi. Agar baho ostonasi yuqori darajadan o’tib ketsa xaridor u tovarni sotib olmaydi. Individual xarid ehtimolligi nolga teng bo’ladi.

Bahoning absolyut quyi chegarasi xaridorda tovar sifatiga shubha uyg’otadi. Natijada xaridorlar past bahodagi mahsulotni boshqa sotib olmaydilar. Xaridorlarning bunday xulq-atvori, ma’lum sharoitlar bilan bog’liq bo’lib, ular juda arzon tovarni olib tavakkal qilishdan qo’rqishlarini ko’rsatadi. Baholarning uch turi (ostonasi) farqlanadi: silliq baholar yaxlit raqam bilan tugaydi (masalan,75000 so’m); yaxlitlangan baholar ya’ni 63 ming 480 so’m= 63 ming 500 so’m; siniq baholar ko’pincha 9 raqami bilan tugaydi (32,999 so’m). Savdo do’konlarida chegirmalar vaqtida yaxlit baholar, juda oz kamaytirilib oxirgi raqamlari (5,999) bilan tugaydi. Masalan 6,800 turgan tovar (5,999 ga pasaytirilib) 5 raqami xaridor e’tiborini jalb qiladi, baho pasayibdi, deb xaridor shu tovarni sotib oladi. Amalda har bir xaridor bunday baholarga duch keladi. Raqamlar bir qarashda 1 birlikka kamayganday ko’rinsada, aslida 0,5 – 0,7 birlikka kamaygan bo’ladi. Baho «ostonasi» samarasi quyidagilar bilan izohlanadi. • iste’molchilar baho shkalasini diskret kategoriyalarda o’zlari uchun bo’ladilar (masalan 5000 so’m o’rniga 4,899— beshdan kam). • iste’molchilar o’zlarining subyektiv maksimal baholarini yaxlit- langan raqamlarda belgilaydilar (masalan uchdan (3) past, 5 dan yuqori). • xaridorlarda yaxlit baholardan ko’ra siniq baholarda tovar olganda iqtisod qildim, deb o’ylaydilar. • birinchi raqamni iste’molchilar kuchliroq his etadilar. 10 o’rniga, 9,95. Shunga qaramasdan ba ’ zi tadqiqotchilar siniq baholarning mahsulot sifatini xaridor tomonidan to ’ g ’ ri his etilishiga salbiy ta ’ sirini ko ’ rsatadilar ( imij - samara ). Siniq baholarning shakllanishi bozor iqtisodiyoti amaliyotining mahsuli bo ’ lib , iste ’ molchi xulq — atvoriga tez ta ’ sir ko ’ rsatishi va supermarketlarda savdo aylanmasining keskin oshishiga olib kelishi amalda o ’ zini oqlayapti ( Korzinka . uz ., Megaplanet , Makro va boshqalar ).

Xaridor tomonidan bahoning ijobiy qabul qilinishi uchun baho optikasi qo’llaniladi. Baho optikasi, deganda sotuvchi tomonidan tovar bahoi, reklamasi, bahoni kelishish kabi chora – tadbirlardagi barcha urinishlar tushuniladi. Bahoning iste’molchi tomonidan qabul qilinishiga turli omillar ta’sir etadi. Shu omillar ta’siri ostida xaridorning xarid xulq-atvori shakllanadi. Iste’molchining xarid xulq-atvoriga quyidagi omillar turlicha ta’sir ko’rsatadi. • komplekt uchun yagona (umumiy) bahoning qo’yilishi, uning har bir alohida qismi uchun qo’yilgan bahoga nisbatan ijobiy qabul qilinadi. • komplektga qo’yilgan chegirma, uning har bir alohida qismi uchun qo’yilgan chegirmada baho iste’molchi tomonidan yaxshiroq his etiladi. • mahsulotning naflilik darajasi ko’rsatilganda uning har bir ingrediyentining foydaliligi ko’rsatilsa iste’molchini ko’proq jalb etadi. • soliq stavkalarining o’sishi bilan baholarning keskin o’sishi, bahoni o’z-o’zdan ko’p marta oshirilganidan yaxshiroq his etiladi. • bir necha marta oz-ozdan bahoning pasaytirilishi, bir marta ko’p pasaytirilgandan ko’ra xaridorga ijobiy ta’sir ko’rsatadi. • yuqori baholarda tovarga kichik «sovg’a» qo’shib sotish ham iste’molchini o’ziga jalb etadi (avtomat kir yuvish mashinasiga, dazmol yoki changyutgich qo’shib berish, juda ham qiziqarli). • kreditga maishiy - texnika tovarlarini sotish. • naqd pul oqimi kamligida pul o’tkazish yo’li bilan, plastik kartochkalar orqali to’lovni oshirish ham iste’molchini yetarli jalb qilish hisoblanadi. Yuqoridagi baholarning shakllanishi xususiyatlari bozor sharoitida iste’molchi xulq-atvoriga ta’sir etib, uning xarid qilish haqida qaror qabul qilishida muhim omil hisoblanadi. Xaridorlarning bahodan yuqori darajada qoniqqanligi korxona marketingining bosh vazifasi bo’lib hisoblanadi. Xaridorlarning yuqori darajada

qoniqishi korxona ishlab chiqarish hajmining o’sishiga, foydaning ko’payishiga olib keladi. Iste’molchilarning qoniqqanligini tadqiq qilishda, avvalo, tovarning iste’molchiga qanchalik foyda keltirgani, ya’ni naflilik darajasi bilan baholanadi. Bunday tadqiqotlarda tovar bahoiga ikkinchi darajali sifatida qaraladi. Iste’molchining bahodan qoniqqanlik darajasi modelini 2- rasmda ko’rish mumkin. Bahoning qabul qilish natija bilan solishtirish 2.-rasm. Bahodan qoniqqanlikning vujudga kelishi va oqibatlari Qoniqqanlik – bu tovarlar sifatini kutilgan daraja bilan solishtirish, o’rganish demakdir. Qoniqqanlik darajasining uch fazasi farqlanadi. 1. Kutishning shakllanishi. Xaridorlar baholarga nisbatan kutgan holatlarini, baho ularning ehtiyojlarini qondirishini, reklama va servis darajasini o’rganadi. Normativ kutish kutilgandan ortig’iga duch kelishi: 2. Qiyoslash jarayoni. Xarid jarayonida xaridor tovar bahoining alohida atributlarini his qiladi. Mavjud baholar kutilgan baholar bilan qiyoslanadi. Agar natijalar kutilgandan yomon bo’lsa, bahodan qoniqmaslik vujudga keladi. Aksincha, xaridor bahodan qoniqadi. Narxni qabul qilish Narxni kutish Ehtiyojlar Kutish Og‘zaki reklama Ishlab chiqaruvchi, sotuvchi bilan aloqa

3. Bahodan qoniqqanlikning oqibatlari. Bahodan qoniqish ham chakana xaridor uchun, ham ulgurji xaridor uchun ko’p ijobiy natijalarga, yangi bitimlar tuzilishiga sabab bo’ladi. Xaridorlarning takroriy xarid qilib, firma mijoziga aylanishiga olib keladi. Bahodan qoniqishni differensiallashgan holda ko’rib chiqish lozim: 1. Xaridorlar tovarni baholayotganda uning har bir belgisini baholaydilar. Masalan, avtomat kir yuvish mashinasining funksiyalari sonini, energiyani tejashini, dasturlar sonini, kir vazniga mo’ljallanganini baholaydilar. 2. Xaridorlar tovarning bir atributidan qoniqishsa, boshqasi uni qoniqtirmaydi. Masalan, avtomobil dizayni, markasi, bahoi yoqsa, uning ko’p benzin sarf qilishi yoqmaydi. 3. Bahodan qoniqishning defferensial o’lchovi o’ziga xos axborot hisoblanib, yuqori diagnostik ahamiyatga ega. Amaliy ahamiyati ko’p bo’lib, bahodan qoniqishning o’lchami hisoblanadi. Tovar bahoidan qoniqish ko’p tomonlama baholangani uchun avval baho-navoni bo’lishi mumkin bo’lgan ehtimolli darajasini kutilgan daraja bilan baholab mahsulotdan mahsulotga, tarmoqdan tarmoqqa, sotuvchidan sotuvchigacha bo’lgan holati o’rganiladi. Bahoning sofligi (tiniqligi). Baho sofligi, aniqligi haqida iste’molchi to’liq ma’lumotga ega bo’lib, korxonaning tovarga qo’ygan bahoiga xaridorda ishonch hosil bo’lishi kerak. Bahoning sof belgilanganligi xaridorning qoniqish darajasini mezoni bo’lib hisoblanadi. Bu holda 4 vaziyatga e’tibor qaratish kerak. 1 – vaziyat. Tovar yoki xizmatning yuqori nafliligi va bahoning past darajadagi tiniqligi. 2 – vaziyat. Tovar nafliligining yuqori darajasi va bahoning yuqori darajasi tiniqligi. Bu holda xaridor tovardan yuqori naf olish bilan uning bahoiga ishonch hosil qilib undan qoniqadi.

3 – vaziyat. Xaridor tovardan, uning nafliligidan qoniqmaydi. Bu holda tovarga nima uchun pul to’layotganidan ham qoniqmaydi. Bunday holat raqobatchi firmalar uchun juda qulay bo’lib, u o’z mahsulotlari bilan xaridorlarni o’ziga jalb qilib oladi. 4 – vaziyat. Tovar nafliligi kam va aniq bozordagi bahoga nisbatan past daraja. Bu vaqtda korxona mahsuloti bahoini raqobatdagi korxonaga nisbatan past baho belgilaydi, bunda undan ko’radigan samara yuqori bo’lmaydi. Baho tiniqligini ko’pgina chora-tadbirlar orqali ta’minlash mumkin: baholarni muhokama qilish, xaridorlarni so’rov qilish, baholarning barqarorligini ko’rsatish. Baho afzalligi. Bu tushuncha asosida tovarning «bahoi» va uning «naflilik» nisbati yotadi. Baho afzalligi mahsulotning naflilik darajasiga bevosita bog’liq. Xaridor tomonidan sotib olinayotgan mahsulotning naflilik ko’rsatkichlarini his etish, ya’ni qabul qilish ikki omilni his etish bilan bevosita bog’liq. Xarid qilinadigan tovarlarning qimmatliligi (nafligi) va baho (bahosi). Bozorda turli baholarda va turli qimmatga ega bo’lgan tovarlar taklifiga duch kelgan xaridor o’zi uchun eng optimal variantni izlaydi. Xaridor har doim o’zi mo’ljallagan, kutgan bahoda tovar sotib olishni xohlaydi. Raqobat muhitida korxona raqobatdosh bo’lib faoliyat ko’rsatishi uchun «Baho – sifat» nisbatini muntazam yaxshilashga urinadi. Bunga erishish uchun korxona iste’molchilar ehtiyojlari va talablarini muntazam o’rganib borishi, tovarga innovatsion yondashishi, uni mukammallashtirishi kerak. Raqobatning mavjudligi sifat uchun kurashdan faqat iste’molchilar yutadi. Raqobat har bir korxonaning tovarini sifatli, naflilik darajasi yuqori, qadoq shakli, vazni turli iste’molchilar segmentlariga mo’ljallangan bo’lishi korxona savdo aylanmasi va foydasining yuqori bo’lishiga olib keladi. Korxonalarning «baho–sifat» nisbatini yaxshilashga doimiy urinishida avvalo, iste’molchilarning to’lov qobilyatini ham o’rgangan holda (ya’ni to’lov qobilyatining maksimal darajasi) mahsulot sifatini eng yuqori darajaga ko’tarish, mahsulot tanbahoini qanchaga olib kelishini hisob–kitob qilishlari kerak. Bu aniq maqsadga yo’naltirilgan bahoni Target costing (maqsadli) usulini qo’llab topish

mumkin. Bu «maqsadli baho» korxonada «yangi mahsulot» ishlab chiqarish uchun ketadigan umumiy xarajatlarning shakllanishi uchun bazaviy bo’lib hisoblanadi. Maqsadli bahodan qancha foyda olish mo’ljallangan bo’lsa, o’sha miqdor ayriladi, natijada maqsadli xarajatlar miqdori kelib chiqadi. Maqsadli xarajatlarni mahsulotga ketadigan barcha ingrediyentlariga bo’lib chiqib, butun mahsulotning bozor bahosi aniqlanadi. Ya’ni mahsulot kalkulyatsiyasi hisoblanib, uning tanbahoi va sotilish baholari (chakana, ulgurji) belgilanadi. Baho qulayligi . Raqobatchilar mahsulotlarga ko’ra sizning firmangiz mahsuloti va uning bahoini ijobiy qabul qilgan xaridor o’zida qoniqish hosil qiladi. Katta hajmdagi ulgurji xaridorlardan bitim tuzish orqali «bahoning qulayligi»dan xaridor ko’p iqtisod qiladi. Ya’ni foyda ko’radi. O’zida bor pulga baho arzon bo’lgani uchun 1 tonna emas, 1,5 tonna mahsulot sotib olish imkoni tug’iladi. Xaridorda bahodan qoniqishni ko’tarish uchun bir necha imkoniyatlar mavjud. Birinchi imkoniyat - turli aksiyalar, bayram chegirmalari, mavsumiy chegirmalar, sovg’a qo’shib sotish, sotuvdan so’ng kafolatlangan bepul servis ko’rsatish kabilar xaridorning bahodan qoniqishini oshiradi. Ikkinchi imkoniyat – baholarni shunday shakllantirishdan iboratki, u xaridorni o’ziga tez jalb qilsin. Masalan, A mahsulot – 600 so’m, B mahsulot – 1000 so’m, bular orasidagi 400 so’m farq xaridor ko’ziga tez tashlanadi. Boshqa mahsulotning bahoi 20000 so’m, ikkinchisiniki 19600 so’m, bu yerdagi 400 so’m farq esa xaridor tomonidan sezilmasligi ham mumkin. Demak, bundan shunday xulosa qilish mumkinki, bahodagi farqlar absolyut holda qabul qilinmaydi. Bu yerda baho «ostonalari» ahamiyatga ega bo’lib, masalan, bir qator kichik baho ko’tarilishlari birdaniga katta baho ko’tarilishiga qaraganda iste’molchi tomonidan yengilroq qabul qilinadi. Chakana savdoda yaxlit baholardan ko’ra «siniq» baholar ko’proq qo’llanadi. (6000 so’m o’rniga 5,899 so’m xaridor tomonidani yaxshiroq qabul qilinadi). Baho xavfsizligi tushunchasi xaridor haqiqatdan ham taklif qilinayotgan baho u uchun manfatli ekanligiga ishonch hosil qilinishini bildiradi. Baho xavfsizligini oshirishning 2 yo’li bor.

1. Tovar sifatini turli tadbirlar orqali iste’molchiga talqin qilish, yetkazish, sifatini kafolatlash, iste’molchiga tovar sifati yoqmasa qaytarib olish shartini taklif etish kabilar iste’molchiga tovar sifatiga ishonchni orttiradi va baho xavfsizligini bildiradi. 2. Baho xavsizligi reklama orqali ite’molchiga yetkazilishi uning bahoi tovar naflilik darajasiga mos kelishini bildirishdan iborat. Bahoning ishonchliligi tushunchasi xaridorni mahsulot bahoini kutgan darajada, ya’ni xarid qobilyatiga mos ravishda bo’lishini bildiradi. Baholarning doimiyligi, oldindan kelishilgan holda belgilanishi (katta bitimlar uchun), sarf–xarajatlarni ortiqcha qilib yuborib, bahoni ko’tarishdan qochish xaridorni bahoga bo’lgan ishonchini oshiradi. Baho belgilashda haqqoniylikning ikki jihati mavjud. • Xaridorning «baho – qimmatlilik, naflilik» nisbatidan qoniqishi. • Tovarning real bahosi bilan uning ijtimoiy tan olinganligi. Bahodagi haqqoniylik qoidalariga rioya qilish, sotuvchi tomonidan xaridorni aldashga yo’l qo’ymaslik iste’molchining bahodan qoniqish darajasini oshiradi. Bank xizmatlaridagi foiz stavkalarining haddan tashqari oshirilishi, kredit to’lash muddatini qisqartirib, foizini oshirish, maishiy xizmat turlariga bahoning yuqori belgilanishi iste’molchilarda bahoga ishonmaslik hissini uyg’otib, ular xizmatidan boshqa foydalanmaslikka undaydi. Iste’molchilarning bahodan qoniqishini baholash juda murakkab jarayon. Iste’molchi o’z xarid qobiliyatini qoniqtiradigan va o’z iste’mol ehtiyojlari uchun zarur bo’lgan tovarlarni olish imkoniyatiga ega bo’lsa, unda bahodan u yoki bu darajada qoniqish hosil bo’ladi. Xarid jarayonida tavakkalchilikka yo’l qo’yish, qaror qabul qilish xaridorni xarid qilish, qilmasligini qiyinlashtiradi. Bahodan qoniqish darajasini o’lchash uchun belgi va umumiy darajada bir necha ko’p o’lchovli shkalalardan foydalanish mumkin. Alohida baho belgilarining nisbiy muhimligi regression tahlil orqali aniqlanadi. Bunda umumiy bahodan qoniqish o’zgaruvchan kattalik bo’lib, belgilardan qoniqish o’zgarmas kattalik bo’ladi. Har qanday tovar belgilarining (qismlari)

alohida naflilik darajasi, ularning qimmatini, bahoni mos yoki mos emasligini ko’rsatadi. Masalan, maishiy texnika buyumining ko’p funksiyalardan iboratligi, ekspluatatsiya qilishning osonligi, elektr energiyasini kam sarflashi, ta’mirlash uchun kafolatning mavjudligi va hokazolar iste’molchining tovar bahoidan qoniqqanligini bildiradi. Bahodan qoniqish menejmenti uchun yuqorida sanab o’tilgan juda ko’p axborotlar zarur bo’lib, maqsadli marketing chora tadbirlari ham o’zaro bir -biriga chambarchas bog’liq jarayonlar hisoblanadi. Bahodan qoniqishni o’rganish birlamchi axborot manbayi bo’lib, iste’molchilarni so’rovnoma qilish hisoblanadi. So’rovnoma tovarning har bir belgisi (qismi) bo’yicha savollar, bahoi, foydaliliga, nafi va boshqa ko’rsatkichlarni o’z ichiga olgan bo’lishi kerak. Ko’p hollarda, yangi tovar chiqarilishi oldidan so’rovnomalar o’tkazilib, xaridorlar qanday bahoda tovarni sotib olishlari mumkinligi aniqlanadi. Natijalarga qarab yangi tovarga defferensial yondashib baholar belgilanadi. Xulosa qilib, shuni aytish mumkinki, bozor sharoitida tovar bahoini belgilash ko’p omillarga bog’liq. Xaridorning tovar bahoidan qoniqishi, bahoning uning naflilik darajasiga mosligi eng asosiy mezoni hisoblanadi. Tovar hayotiylik davrining turli bosqichlarida uning bahoini ham o’zgartirish, iste’molchilarda talabni saqlab qolish, shu tovar hayotiylik davrini uzaytirishi mumkin. Baho siyosatidagi turli chora-tadbirlar xaridorning bahodan qoniqish darajasini oshiradi. Raqobat mavjud bo’lgan joyda iste’molchini o’z xaridoriga aylantirish har bir sotuvchining maqsadi bo’lib, u iloji boricha uni nafaqat bir marotabali xaridor, balki doimiy mijozga aylanishini xohlaydi. Tovar hayotiylik davrining birinchi bosqichida yuqori baho belgilab, «qaymog’ini olish» strategiyasini qo’llasa, 4 – talabning pasayishi bosqichida rag’batlantiruvchi strategiyalarni qo’llash maqsadga muvofiq bo’ladi. Iste’molchini rag’batlantirish, sotuv jarayonini faollashtirish, baholarga nisbatan xaridorda ishonch va qiziqishni uyg’otish uchun chegirmalar, imtiyozli sotuvlar, sovg’alar berish, aksiyalar, lotareyalar o’ynash juda samarali bo’ladi.

Kuchli raqobat sharoitida iste’molchini xaridorga, doimiy mijozga aylantirish sotuvchidan juda ko’p faollikni, «Iste’molchi shoh» shioriga mos holda savdo faoliyatini yuritishni talab qiladi. Taktik – operativ vositalarni qo’llashni muvofiqlashtirish va uning bozorda harakatlanishini iloji boricha oshirish uchun korxonaning strategik maqsadlariga amal qilish kerak. Shuning uchun baho siyosati strategik asosga ehtiyoj sezadi. Baho belgilashda turli strategiyalardan foydalanish mumkin: 1. Xarajatlarga asoslangan strategiya. Bunda tovar bahoini belgilash uchun ishlab chiqarish xarajatlari, muomala sarflari va qo’shimcha xarajatlarga mo’ljallangan foyda qo’shiladi. 2. Talabga asoslangan strategiya. Bunda iste’molchilar xohish va istaklari tahlil qilinib, unga mos baho belgilanadi. 3. Raqobatga asoslangan strategiya. Bunda raqibning tovaridan o’z tovarining afzallik tomonlari, servis va raqobat muhiti e’tiborga olinib, tovarga yuqori yoki past baho belgilash mumkin. Baho belgilash strategiyasini ishlab chiqishning besh bosqichi mavjud: - baho belgilash maqsadlarini shakllantirish; - baho belgilashning umumiy siyosati; - baho belgilash strategiyasining o’zi; - baho belgilash strategiyasini amalga oshirish; - baholarni moslashtirish. Shunday qilib, baho siyosatini kiritish, baho belgilash strategiyasini ishlab chiqish va ularni amalda qo’llash uchun bozordagi vaziyatni yaxshi o’rganish, mas’ul shaxslarning saviyasi va oldindan ko’ra bilish qobiliyati muhim rol o’ynaydi. Korxonada, har bir aniq holatlarda eng yaxshi tarzda ishlab chiqarish va bozor sharoitlarining o’ziga xosligiga mos keluvchi va shu tufayli bahoga oid siyosatning yuqori samaradorligini ta’minlovchi “Baho” konsepsiyasini ishlab chiqish uchun foydalanilishi mumkin bo’lgan savdo imkoniyatlari mavjud bo’ladi. Strategiyalar prinsipial va uzoq muddatli xarakterga ega. Shuning uchun baho strategiyalari, uning vositasida baho aksiyalari uzoq muddatli bahoga doir muvaffaqiyatga yo’nalishi mumkin bo’lgan “Maqsad” bahoga oid strategik

konsepsiyaga ega. Strategik qiymatlar quyidagilarga ega: bahoga oid axloq (baho axloqi), (ya’ni halol bahoga oid muomala prinsipi), bahoni hal qilishning vaqtinchalik gorizontlari (qisqa yoki uzoq muddatli bahoga oid maqsadlar ustuvorligi), turli xil manfaat – qiziqishlarni e’tiborga olish (masalan, sotib oluvchilar (xaridorlar) yoki aksionerlar qiziqishlari (manfaatlari) ustuvorligi. Buning ustiga baho qo’yish qarorlaridagi katta noaniqliklar riskka chidash ahamiyatiga ega. Masalan, raqobatchilar bilan baho urushi o’tkaza borib, korxonaning o’sishiga erishish mumkinligini prinsipial jihatdan aniqlash kerak. Bahoga oid strategiyalarni loyihalash uchun oqilona dastlabki punkt — strategik uchburchak: korxonalar – xaridorlar – raqobatchilar hisoblanadi. Korxonalar bu uchburchakda xaridorlar va raqobatchilar bilan mustahkam aloqada bo’ladilar, binobarin, bu aloqa mahsulot qiymati va so’raladigan baho bilan bog’liq bo’ladi. Iste’molchilar foydasi – bir tomondan, o’zida takliflar natijaviyligi orasidagi farqni, boshqa tomondan, to’lanadigan baho farqini aks ettiradigan miqdordir. “Iste’molchilar foydasi” konsepsiyasida gap “baho-sifat” nisbatiga teng bo’lmagan “baho-natijaviylik” nisbati haqida ketmoqda. Taklifning natijaviyligi birinchi navbatda, mahsulot va assortiment (tur)lar natijaviyligi bilan belgilanadi. Baho natijaviyligi bahoning tiniqligi ochiq-ravshanligi, baho xavfsizligi, bahoning qadr- qiymati, shuningdek, baho hissiyotlari, masalan, bahodan faxrlanish, baho nufuzi, baho qo’zg’atuvchanligining yo’qligi kabilar bilan belgilanadi. Ular noyob baho takliflarini ishlab chiqish uchun foydalanilishi mumkin. Ular ko’pincha ma’lum servis ishlari bilan bog’liq, masalan, bahoga oid yaxshi maslahat, bahoning aniq, tushunarli markirovkasi (ifodalanishi), qulay ta’mirlashga xizmat ko’rsatish. “Iste’molchilar foydasi” ning tanlangan konsepsiyasida muvaffaqiyat uchun hal qiluvchi iste’molchilarga korxona tomonidan bu foyda haqida axborot berilganligidir. Konsepsiyaning keyingi muvaffaqiyatlari belgisi uning korxonaning ma’lum salohiyatini ko’zda tutuvchi originalligidir. “Iste’molchilar foydasi” konsepsiyasi qanchalik innovatsion va takrorlanmas bo’lsa, u e’tiborni shunchalik ko’p jalb qiladi va pozitiv imijga erishish shunchalik oson bo’ladi. Iste’molchilar foydasi konsepsiyasi hamma iste’molchilik istaklarini bir vaqtda

hisobga ololmaganligi bois u ko’pchilik hollarda xaridorlarni segmentlashni qamrab oladi (bahoga oid segmentlash). Raqobatchilar bilan raqobat agar “baho-natijaviylik” foydasi raqobatchilar ega bo’lmagan va korxonani noyob bahoga oid taklif bilan ta’minlaydigan strategik muvaffaqiyatli potensialda to’xtagan bo’lsa, uzoq vaqt chidashi mumkin. Bunga masalan, qulay baho imiji yoki yuqori bahoga oid ishonch kiradi. Bunday foyda “Baho-natijaviylik”ni bahoga nisbatan qanchalik tajovuzkor yoki osoyishta bo’lishiga qarab korxona ham baholarga nisbatan o’zini shunday tutadi. Bularning hammasi “Raqobat” strategiyasida umumlashadi. Bu konsepsiya raqobatchilarga nisbatan o’ziga xos bahoga oid pozitsiyalanishni, ularning baho o’zgarishiga reaksiyasini (baho bo’yicha yetakchilik), bahoga oid raqobatchilikda strategik hujum va himoyani tasvirlaydi. Bahoga oid strategiyalar yaxlit konsepsiyalar hisoblanadi, shuning uchun optimal “Mix”ga qanday qaralsa, hamma ehtimoliy vositalarning (“Baho” konsepsiyasi) sinergetik o’zaro aloqalariga ham shunday e’tibor qaratilmog’i zarur. “Baho” strategik konsepsiyasining strukturasi taktikoperativ aksiyalar va ularning “Iste’molchilar foydasi”, “Raqobat” bahoga oid strategik konsepsiyani, shuningdek, strategik maqsadlar tizimini o’zida aks ettiradi. Buning oqibatida nafaqat iqtisodiy samaralar va ta’sif kuchayadi, shuningdek, raqobatda mahsulot (korxona)ni namoyish qilish ham yaxshilanadi. Bayon qilingan baho strategiyalarida gap hamisha strategik jihatlarga ega bo’luvchi taktik-operativ aksiyalarning prinsipial yo’nalishlari haqida ketmoqda. Masalan, bahoni belgilashda taklif qilinayotgan mahsulotni “baho-natijaviylik” raqobat maydonida prinsipial namoyish qilish, baholarni differensiyalashda esa – baho defferensiatsiyasining kengligi va chuqurligi, baholar o’zgarganda – o’zgarish variantlari (uzoq muddatli past baho yoki baho aksiyasi), baho liniyalari siyosatida – bahoning mavjud va potensial unumdorlik (mahsulot) dasturi haqidagi masalalar hal qilinmog’i lozim. Qarorlarning hammasi strategik xarakterga ega. Baho strategiyalari – bu korxona tomonidan baho belgilashga nisbatan qo’yilgan maqsadga erishish uchun takliflar chizig’i.

Baho strategiyalari bu turli xil, ko’plab ehtimoliy bozor va ishlab chiqarish vaziyatlarida ishlayotgan korxonalar tovar va uning bahoi yordamida erishmoqchi bo’lgan maqsadlar bilan izohlanadi. Yuqori baholar strategiyasi. Bu strategiya tovar bahoini sotib oluvchilar idrok qiladigan qiymatiga nisbatan yuqoriroq baho qo’yishni ko’zda tutadi. Baho aslidagidan yuqori, sotuvchilar loyiq ko’rgan baho qo’yiladi. Biroq sotuvchi sotib oluvchilarning bu tovarga ega bo’lib, o’z istaklarini qondirish uchun ana shunday bahoga ham rozi bo’ladigan segmentlari mavjudligini bildiradi. Yuqori baho strategiyasi yangi, yuqori sifatli, patent bilan himoyalangan, ishlab chiqish uchun yuqori sarf va bozorga olib chiqish uchun vaqtga ko’ra uzoq xarajat talab qiluvchi tovarlarga nisbatan qo’llanadi. Yuqorida sanab o’tilgan parametrlar, shuningdek, cheklangan resurslarni nazorat qilish va korxonaning imiji korxonani potensial raqobatchilar tomonidan keladigan xavfdan himoya qiladi, unga uzoq vaqt mobaynida talab bahoi bo’yicha nisbatan noelastik bo’lgan xaridorlardan “ishlab olish”ga imkon beradi. “Mukofotli”, deb ham ataluvchi bu baho strategiyasi eng yuqori sifatli mahsulotlarga tegishli va uzoq vaqt davomida yuqori darajali baholar belgilanishini ko’zda tutadi. Yuqori baholar strategiyasiga “qaymog’ini olish” strategiyasi ham kiradi. U yangi tovarni bozorga kiritish bosqichida o’rnatiladi. Bu strategiyaning maqsadi, bu tovar katta boylik va daromadga ega bo’lgan xaridorlarning kattaroq qismidan ko’proq “ishlab qolish”. “Qaymog’ini olish” strategiyasi korxona ushbu tovarni, unga birinchilardan bo’lib ega bo’lish uchun katta bahoda sotib olishga tayyor xaridorlar doirasi mavjudligiga ishongandagina qo’llanishi mumkin. Bozorning bu segmenti to’yingach, korxona xaridorlarning yangi guruhini – talabi avvalgi xaridorlar segmentiga nisbatan baho bo’yicha ancha elastik bo’lganlarni jalb etish uchun bahoni asta-sekin pasaytira boradi. Bahoni pasaytirish hamma imkoniyatlar qo’llanib bo’lingan bo’lsa yoki bahoni keyingi pasaytirishlar naf keltirmasligi ayon bo’lgunga qadar amalga oshiriladi. Yuqori baholar strategiyasi, shuningdek, ushbu yangi tovarni ommaviy ravishda o’tkazishdan uzoq muddat istiqbolga ega bo’la olmaydigan korxonalar tomonidan

ham (masalan, yetarlicha ishlab chiqarish quvvati yo’qligi sababli) qo’llaniladi. Bunday korxonalar yuqori bahodan ushbu tovarni tadqiq etish va ishlab chiqarish bilan bog’liq xarajatlarni tezroq qoplash va yangi, boshqa ishlanmalar uchun mablag’ olish maqsadidagina foydalanadilar. Ular o’z tovarlari uchun “birinchisini – bozorga” degan obro’ yaratadilar va bir qancha vaqtdan keyin o’z xaridorlarini katta ishlab chiqarish va sotish quvvatiga ega boshqa firmalarga “beradilar”. Yuqori baho strategiyasi korxonalar tomonidan ko’pincha o’z tovarlarini, uning bahosini sinovdan o’tkazish (tekshiruv, sinovlardan o’tkazib, ma’qullatish), bahoini asta-sekin maqbul darajaga keltirish uchun qo’llaniladi. Agar yuqori baholar savdoning o’ta past hajmiga, foydaga sabab bo’lsa, korxona tanlov asosida bahoni to savdo natijalari uning istagiga javob beradigan darajaga yetguncha pasaytiradi. Yuqori baholar davrida firma: bozorning yangi segmentlarini aniqlash (dastlab yuqori baho strategiyasi bahoga nisbatan sezuvchan bo’lmagan segmentlarda o’tkaziladi), talab, ishlab chiqarish xarajatlari haqida axborotlar olish, o’xshash mahsulotlar ishlab chiqaruvchilar tomonidan bahoga nisbatan javob reaksiyasini kechiktirish, mahsulotni sifatli mukammallashtirish, yangi mahsulot tadqiqotlari va ishlanmalari bilan bog’liq xarajatlarni avval qoplash kabi imkoniyatlarga ega bo’ladi. Yuqori baho strategiyasi firmaga, agar hisob-kitoblarda xatoga yo’l qo’yilgan bo’lsa, bahoni pasaytirishga imkon berishi mumkin. Tovar bahoini pasaytirish uni oshirishdan oson. Yuqori baho strategiyasi quyidagi hollarda yuqori natija beradi: − yuqori baho tovarning yuqori sifat tarzini saqlaydi; − bahoga nisbatan e’tiborsiz bo’lgan ko’p sonli xaridorlar tomonidan joriy talabga yuqori barqaror daraja kuzatiladi. Bunday hollarda katta miqdordagi mahsulotlarni sotishdan tushgan tushumlar yo’qolishi kam sonli mahsulotlarni dastlabki yuqori baholarda sotilganiga nisbatan uncha sezilarli bo’lmaydi; − yuqori va me’yordagi baholar orasidagi farq uncha katta emas, chunki bunday hollarda bozorga raqobatchilar «yorib kirishi»ga sharoit yaratilmaydi; − raqobat chegaralangan;

− tovarning uncha katta bo’lmagan hajmi chiqarilganda mahsulot birligiga ishlab chiqarish va sotish xarajatlari darajasi ishlab chiqarish quvvati to’liq ta’minlanib ishlaganda qilinadigan xarajat darajasidan unchalik oshmaydi; − bozorga kirish uchun anchagina to’siqlar mavjud (patentlar, tovarlar ishlab chiqish bo’yicha xarajatlarning yuqori darajasi, mahsulotlarni bozorga yo’llash bo’yicha vaqtiga ko’ra katta va davomli xarajatlar va boshqalar). Past baholar strategiyasi. Past baholar strategiyasi tovarni sotib oluvchilar uning qiymatini idrok etadigan darajadan pastroq, ya’ni tovarni o’z bahoidan ko’ra pastroq baholashni belgilashni ko’zda tutadi. Bu strategiya tadbirkorlar tomonidan bankrotlikdan qochib, ishlab chiqarish quvvatini oshirib yuborganda, korxona o’z mahsulotini bozorda uzoq vaqt mavjud bo’lishini hisobga olmagan holatlarda qo’llaniladi. Past baho strategiyasi sifatli o’rtadan past (lekin yomon emas) tovarlarga nisbatan ham qo’llaniladi va ularga uzoq muddatga past darajadagi bahoni o’rnatishni ko’zda tutadi. Past baholar strategiyasi, shuningdek, yangi tovarni bozorga olib chiqishda uni bozorga tez singib ketishi «yorib o’tish», iloji boricha ko’proq miqdordagi xaridorlarni qamrab olishi potensial raqobatchilarning bozorga kirishini cheklash yoki sekinlashtirish maqsadlarida baho belgilashda qo’llaniladi. «Yorib o’tish» strategiyasi bozorda o’z o’rnini mustahkamlab olgandan keyin bahoni asta-sekin oshirib borishni ko’zda tutadi. Bu strategiya: agar xaridorlar baho darajasiga yuqori ta’sirchanligi bilan xarakterlansa, ushbu tovar ommaviy ishlab chiqarilib, mahsulot birligiga xarajatlar ishlab chiqarish hajmi oshishi bilan tez pasaysa, agar raqobatchilarning ushbu korxona bilan taqqoslanganda xarajatlari ancha yuqori bo’lsa va ular «baholar urushi» dan qochish uchun o’z baholarini pasaytirmasalar muvaffaqiyatli bo’lishi mumkin. Past baholar strategiyasi yangi tovarni bozorga kiritish bosqichida uning sotilish istiqbolini aniqlash, bahoning maqbul darajasini topish imkonini beradi, firmaga o’zi hatto orzu qila olmaydigan bozorlarga kirishga ham imkoniyat berishi mumkin.

Mahsulot birligini qoplashning past summasiga qaramasdan bu strategiyada savdoning hamma hajmini qoplab yuqori summa bilan ta’minlanadi. Past baholar strategiyasi «tez» foyda olishdan ko’ra uzoq vaqt foyda olishni ko’zda tutadi. Yangi mahsulot ishlab chiqishga ketgan xarajatlar bu strategiyada «qaymog’ini olish» strategiyasiga nisbatan ancha vaqt o’tgandan keyin qoplanadi. Past baholar strategiyasi bozorga tez «yorib kirish» maqsadida firma uchun xavfli bo’lishi mumkin. Past baholar firmaning ishlab chiqarish imkoniyatlaridan sezilarli oshib ketuvchi talabni keltirib chiqarishi mumkin. Shunday holat yuz berishi mumkinki, uning oqibatida firma bahoni oshira olmasligi, natijada u moliyaviy yo’qotishlarga duch kelishi mumkin. Past baholar strategiyasi uzoq muddatli foydaga ziyon yetkazishi mumkin. O’rtacha baholar strategiyasi. Bu strategiya baholarni xaridorlar tomonidan tovar qiymatini idrok etilishi darajasiga ko’ra belgilashni ko’zda tutadi, ya’ni baho tovarning haqiqiy qiymatiga mos ravishda belgilanadi. O’rtacha baholar strategiyasi korxonada yuqori baholar strategiyasini ham (sifat darajasi boshqacha, xaridorlar o’ta sezuvchan), past baholar strategiyasini ham (xaridorlar tovarning sifati past, deb tushunishlari, raqobatchilar bahoning past darajasiga o’zlarining shunga o’xshash tovarlarining bahoini pasaytirish bilan javob berishi mumkin) qo’llash imkoni qolmaganda foydalaniladi. O’rtacha baholar strategiyasi bozorda bir-biriga o’xshash, raqobatlashuvchi tovarlar ko’pligi tufayli ko’pchilik korxonalar uchun eng tipik strategiya hisoblanadi. Bu strategiya «baholar urushi» imkonini istisno qiladi. Bunday strategiyani o’zining bozordagi faoliyati uchun qulay iqlim barqarorligi va saqlanishidan manfaatdor va foyda olinishiga uzoq muddatli siyosat, deb qarovchi korxonalar ko’proq qo’llaydi. Bu strategiya yangi raqobatchilar paydo bo’lishiga olib kelmaydi, xaridorlar hisobiga «boylik orttirish»ga imkon bermaydi, shu bilan birga qo’yilgan kapitalga adolatli foyda olish imkonini beradi. «Maqsadli» baholar strategiyasi (maqsadli foyda). Bu strategiyada maqsadli miqdor foydaning ma’lum (berilgan) summasi qo’yilgan kapitalga foydaning rejalashtiriladigan foizi hisoblanadi.

O’zgarmas baholar strategiyasi. Bu strategiyada firma o’z tovari bahoini iloji boricha o’zgartirmaslikka intiladi. Xarajatlar o’sishi kuzatilgan holatlarda firma bahoni oshirish tomonga qayta ko’rib chiqish o’rniga hamma o’ram (upakovka)larni kamaytiradi, tovar tarkibini o’zgartiradi va boshqalar. Shu bilan birga iste’molchi baho o’sishining bunday o’zgarishini afzal ko’radi, deb faraz qilinadi. Bu strategiya bahoning yashirin oshishini aks ettiradi. O’zgaruvchan baholar strategiyasi. O’zgaruvchan baholar ko’proq bozorda, individual bitimlar tuzilganda, uchraydi. O’zgaruvchan baholar zargarlik, osori atiqa (antikvar) buyumlar sotiladigan do’konlarda foydalaniladi. Bunday baholardan, shuningdek, sanoatga mo’ljallangan (sanoat tovarlari) tovarlarda ham foydalaniladi. Masalan, mashina va uskunalarning lizing bozorlarida bir xil baho bo’yicha tuziladigan shartnomalar kamdan kam uchraydi. Bu strategiyaga muvofiq korxonalar xaridorning savdolashishga qodirligiga yoki ularning xarid kuchiga bog’liq holda bitta tovar yoki xizmatning bahoini o’zgartiradi. Savdolashishni biladigan xaridorlar buni bilmaydiganlarga nisbatan kamroq pul to’laydilar. Zamonaviy raqobatli bozorlarda korxonalar o’zgaruvchan baho strategiyasini yanada ko’proq o’tkazadilar. Imtiyozli baholar strategiyasi . Bu strategiyaning mohiyati shundaki, sotuvchi (masalan universamda) eng xaridorgir tovarga me’yordagi bahosidan, hatto tanbahoidan arzonroq baho belgilaydi. Savdo uchun bunday strategiyaning maqsadi – xaridorlarni ular ushbu arzon tovar bilan bir qatorda yana boshqa tovarlarni ham normal bahoda sotib olish umidida do’konga jalb etish, ishlab chiqaruvchilar uchun esa – hamma assortiment guruhiga xaridorlar qiziqishini orttirish. Do’konlar bu strategiya bilan o’z tovar aylanmalarini sezilarli orttirishga erishadilar. Zarar ko’rayotgan yetakchi qo’yilgan maqsadini realizatsiya qilishi uchun tanlangan tovar baholarga nisbatan o’ta ta’sirchan odamlar tomonidan tez-tez xarid qilinadigan bo’lishi kerak. Tovarni bahoi oson eslab qolinadiganini (shakar, sut) tanlash lozim. Xaridorlar xaridlarini qaytara borib (bir narsani bir necha marta xarid qilib), shu do’konga kelishga o’rganib qolishi mumkin. Biroq shuni ham

e’tiborga olish kerakki, tanlangan tovarlarni juda uzoq vaqt pasaytirilgan baholarda sotish xaridorlarning bunday baholar normal (tabiiy), deb qabul qilishiga olib kelishi mumkin. Imtiyozli baholar strategiyasi uzoq vaqt uchun to’g’ri kelmasligi ana shundan kelib chiqadi. Raqobat sharoitiga mo’ljallangan baholar strategiyalari quyidagilarni o’z ichiga oladi: Baho yetakchiligi strategiyasi. Firmalar tovar yoki xizmatga bozor bahoini belgilovchi va raqobatchilari ergashishga majbur bo’ladigan baholar o’zgarishida tashabbus ko’rsatuvchi baho yetakchisi sifatida chiqadi. Baho yetakchilari bozordagi kuchli pozitsiyalari tufayli o’z baholarining barqarorligini saqlay oladigan ustun turuvchi firmalar va barometrik baho liderlari – bozor sharoiti o’zgarishlariga yetakchi bahoining o’zgarishli moslasha olish qobiliyatini tan oladigan boshqa ishlab chiqaruvchilar tomonidan qo’llab-quvvatlanuvchi firmalar hisoblanadi. Baho yetakchisiga ergashish strategiyasi. Ushbu strategiyani qo’llay borib, firma, hatto xarajatlari va uning mahsulotlariga talab o’zgarganda ham o’z baholari o’zgarishining tashabbuskori bo’la olmaydi. U raqobatchilari (baho yetakchisi) bahoi o’zgarishini e’tiborga oladi va unga moslashib oladi. Baholar urushi. Bu strategiya baholarni tajovuzkorona ravishda tushirilishiga asoslangan. Baholar urushi, odatda, mahsulotga talab kamayib, buning oqibatida bozorda ortiqcha takliflar yuzaga kelganda paydo bo’ladi. Chunki baholar urushi ishlab chiqaruvchilar oladigan foydani kamaytiradi.

O'xshashlar

Yangi korxonalarni bozorga kirish yo'llari

Molıya boshqaruv organları va ularnıng vazıfaları

Markеtingda zamonaviy axborot kommunikatsion tеxnologiyalardan foydalanish xususiyatlari

Markenting elementlari tarkibi va jarayoni

Yevropa valyuta tizimi rivojlanish istiqbollari