Markenting elementlari tarkibi va jarayoni - Iqtisodiyot - Kurs ishlari

Markenting elementlari tarkibi va jarayoni

Yuklangan vaqt:

06.08.2023

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

62.669921875 KB

Ko'chirib olish

Markenting elementlari tarkibi va jarayoni Reja: Kirish 1. Marketingni bosh q arish tushunchasi va uning turlari; 2. Marketingni boshqarish kontseptsiyalari; 3. Marketingni boshqarish jarayoni. Xulosa. Foydalanilgan adabiyotlar. 1

Kirish Marketing bosh q arilishi - bu marketing majmuasining elementlariga ta’sir ko’rsatish jarayoni bo’lib, bunda xarid orlar bilan belgilangan ma q sadli almashuv shaxsiy yoki ikki tomonlama foyda olish uchun qo’llaniladi. Marketingni boshqarish-marketing hamma elementlariga ta’sir etish jarayonidir, bu o’ z navbatida xaridorlar bilan o’ zaro bo g’ liq aloqalar o’rnatish va mustahkamlashdan iboratdir. Marketing faoliyatida samarali natijalarni ro’yobga chiqarish, asosan, mahsulot, uning nar x i va bozorda qay darajada siljishi hamda joylashishidan iborat. Marketing faoliyatida samarali natijalarga erishish mahsulotni ng belgilash nar x i, bozorda joylashtirish va harakatlantirish choralari bilan bog’liq. Marketing boshqaruvchi tashkiliy tarkibi idoralarining yaxlit tizimi bo’lib, ishchi-xizmatchilarning samarali ishlashini, xo’jalik yurituvchi subektning maqsadiga erishishini ta’minlaydi. U quyidagi turlardan tashkil topgan bo’lishi mumkin: funksional, mahsulot-funksional va bozor-funksional. Marketing boshqaruvning funksional tashkiliy tarkibiy bo’linmalari javobgarligini va ularning ixtisoslashuvini o’ z vazifasi bo’yicha aniqlashni ko’zda tutadi. Ya’ni, assortimentni rejalashtirish va yangi mahsulotni ishlab chiqarish, marketingda izlanishlar olib borish, mahsulot harakatini tashkil etish, reklama va sotuvni rag’batlantirish, xizmatlar va savdo xizmatini tashkil qilish. Marketing boshqaruvining mahsulot-funksional tashkiliy tarkibi mahsulotga mo’ljallangan va tarkibiy bo’linmalarning bir qismi ixtisoslashishi mahsulot assortimentlarining alohida guruhlari bo’yicha qurilgan. Marketing boshqaruvining bozor-funksional yoki regional tashkiliy tizimi bo’limlari funksional bo’linmalarini qo’shimcha tashkil qilish regional bozorlariga yoki iste’molchilar turlariga yo’naltirilgan. Mahsulotingizning yuqori sifati uning muvaffaqiyat qozonishiga olib keladi, degan an’anaviy fikr tijorat ishlari uchun asos bo’la olmaydi. Shuning uchun mahsulot chiqarilmasdan oldin dastlabki bosqichda shunday bozorni tanlash 2

kerakki, toki unda hozirgi vaziyat uchun firmaning nomi hammaga ma’lum bo’lsin. Shunda siz yetarli darajada muvaffaqiyat bilan bozorda mahsulot sotishingiz mumkin. Tadbirkorlarning ommaviy taraqqiy etishi davrida hamma vaqt va axborot taqchilligi sharoitida o’ z davlatingizda, mustaqil respublikalarda, balki xorijda ham potensial bozorlar topish zarur. Korxona uchun iqtisodiy kenglik bu, avvalo, mahsulot va xizmatlarning erkin almashuvidagi sharoit bo’lib, ushbu jarayon qatnashchilarining manfaatiga bog’liqdir. Bizning holatda iqtisodiy kenglik, mahsulot almashuvi uchun ishlab chiqaruvchi (kommersant-tijoratchi bilan) va iste’molchi orasidagi haqiqiy sharoitlarning bunyod etilishidir. 1.Marketingni bosh q arish tushunchasi va uning turlari Marketing nazariyasi va amaliyotining rivojlanishida marketing – bu kompleks tizim bo’lib, boshqarilishi ishlab chiqarish – tijorat metodlari birlashmasi (birikmasi)dan foydalanishni ko’zda tutadi, degan tushunchaga olib keldi. Masalan, 1980-1990-yillarda xaridorlarga quyidagi yo’nalishlar bo’yicha ta’sir etishni ko’zda tutuvchi marketing – miks konsepsiyasi paydo bo’ldi: - tovar (tovar siyosati, tovar marketingi); - savdo, tarqatish (savdo siyosati, savdo marketingi); - oldinga harakatlanish (kommunikatsiya siyosati, kommunikatsiya marketingi); - odamlar (kadrlar siyosati, munosabatlar marketingi). Bugun rivojlangan mamlakatlarda ustuvor ravishda bir martalik bitim tuzishga mo’ljallangan bitim marketingidan o’zaro munosabatlar marketinggiga o’tilmoqda. Ko’pchilik kompaniyalar bozorning to’yinishi, yangi iste’molchilarni egallash uchun qattiq raqobat sharoitlari, eski mijozlar bilan munosabatlarni saqlash, xaridorga yo’naltirilgan personalni tanlash va o’qitish ancha arzonga tushishini tushuna boshladilar. 3

Munosabatlar marketingi – yuqori iste’mol qimmatliklari bilan xizmat ko’rsatish yo’li orqali iste’molchilar va boshqa manfaatdor shaxslar bilan mustahkam o’zaro foydali munosabatlarni yaratish, saqlash va kengaytirish jarayonidir. Agar butun dunyoda bugun marketingning ijtimoiy-etika konsepsiyasi umum tan olingan hisoblansa, O’zbekistonda marketing sezilarli darajada hayotga kirib kelmoqda. Tashkilotlarda marketing xizmatlari yaratilmoqda, marketing tadqiqotlari o’tkazilmoqda, O’zbekiston bozorlari o’rganilmoqda. Turli xil tovarlar bozorlarida yuzaga keladigan vaziyatlarga bog’liq holda tadbirkorlik faoliyatini boshqarish ko’rib chiqilgan konsepsiyalardan biri 28 asosida amalga oshirilmoqda. Marketingning jahon tajribasi O’zbekiston bozorlarining o’ziga xos xususiyatlarini hisobga olgan holda bugungi iqtisodiy vaziyatda mamlakat korxonalari muvaffaqiyatlarining asosi bo’lib xizmat qiladi. Ya’ni, assortimentni rejalashtirish va yangi mahsulotni ishlab chiqarish, marketingda izlanishlar olib borish, mahsulot harakatini tashkil etish, reklama va sotuvni rag’batlantirish, xizmatlar va savdo xizmatini tashkil qilish. Marketing boshqaruvining mahsulot-funksional tashkiliy tarkibi mahsulotga mo’ljallangan va tarkibiy bo’linmalarning bir qismi ixtisoslashishi mahsulot assortimentlarining alohida guruhlari bo’yicha qurilgan. Marketing boshqaruvining bozor-funksional yoki regional tashkiliy tizimi bo’limlari funksional bo’linmalarini qo’shimcha tashkil qilish regional bozorlariga yoki iste’molchilar turlariga yo’naltirilgan. Mahsulotingizning yuqori sifati uning muvaffaqiyat qozonishiga olib keladi, degan an’anaviy fikr tijorat ishlari uchun asos bo’la olmaydi. Shuning uchun mahsulot chiqarilmasdan oldin dastlabki bosqichda shunday bozorni tanlash kerakki, toki unda hozirgi vaziyat uchun firmaning nomi hammaga ma’lum bo’lsin. Shunda siz yetarli darajada muvaffaqiyat bilan bozorda mahsulot sotishingiz mumkin. 4

Tadbirkorlarning ommaviy taraqqiy etishi davrida hamma vaqt va axborot taqchilligi sharoitida o’ z davlatingizda, mustaqil respublikalarda, balki xorijda ham potensial bozorlar topish zarur. Korxona uchun iqtisodiy kenglik bu, avvalo, mahsulot va xizmatlarning erkin almashuvidagi sharoit bo’lib, ushbu jarayon qatnashchilarining manfaatiga bog’liqdir. Bizning holatda iqtisodiy kenglik, mahsulot almashuvi uchun ishlab chiqaruvchi (kommersant-tijoratchi bilan) va iste’molchi orasidagi haqiqiy sharoitlarning bunyod etilishidir. Mahsulotni sotish maqsadidagi tadbirlarning boshqaruv chizmasi Marketing majmuasi elementlari Marketing majmuasi elementlariga ta’sir etuvchi tadbirlar Ma h sulot Mahsulot ishlab chi q arish siyosatini yaratish, mahsulotning assortimentini aniqlash va kengaytirish. Mahsulotlar tavsifini iste’molchi talabiga binoan yaxshilash. Yangi mahsulot yaratish Narx Narx siyosatini aniqlash va xizmat ko’rsatish. Narx setkasini sotuv bozorining ahvolini hisobga olib, mahsulot hayoti davri uchun yaratish. Mahsulot raqobatbardoshligini oshirish chora-tadbirlarini ko’rish Harakatlanish Mahsulot va xizmatlarning taqsimlanish siyosatini ishlab chiqish. Taqsimlanish kanalini boshqarish. Taqsimlanish hajmini rejalashtirish va nazorat qilish. Mahsulotni omborga joylash, upakovkalash, yetkazish 5

Sotuvni rag’batlantirish siyosatini shakllantirish. Sotuv natijalarini tahlil qilish. Savdo agentlari faoliyatini muvofiqlashtirish, reklama faoliyatini amalga oshirish Bunyod etiluvchi vaziyatni kenglikda faraz qilish uchun 3 ta o ’ lchamni ajratib ko’rsatish mumkin: 1) taklif etiladigan mahsulot turi; 2) iqtisodiy jarayonlarda ishtirok etuvchilar soni; 3) almashuv jarayonlarining tarkibi. Bu yerda har bir o’lcham bir xil turdagi vaziyat to’plami ko’rinishida tavsiya etiladi. Shunday qilib, iqtisodiy maydon shu so’zning qisqa ma’nosida bir xil vaziyatlar to’plami ko’rinishida tavsiya etiladi. Ular har xil “o’ yi g’ qog’ozlari ” ko’rinishida qonunlarda, yo’riqnomalarda, shartnomalarda tavsiflanishi va belgilanishi mumkin. Ammo har bir turdagi vaziyat uning o’ziga xos xususiyatlariga ega, ular albatta korxonaning istiqbolli ishlab chiqarish masalasi jarayonida e’tiborga olinishi kerak. Faqat bu kabi sharoitlarni baholashdan keyin korxonaning davlat bilan bo’ladigan moliyaviy munosabatlar masalasini (mulk shakli, soliqlar, kimga bo’ysunish masalasi, shaxsiy va hal etiluvchi kapital va boshqalar) mulohaza qilish maqsadga muvofiq bo’ladi. Ammo bu masalalar ikkinchi darajali hisoblanadi. Ular muvaffaqiyat sharoitini belgilaydi. Chunki har qanday tijorat faoliyati asosini mahsulot va xizmatlar sotish jarayoni tashkil qiladi. O’yig’ qanday qoidalar bilan olib borilishi taktik saviyada hal qilinishi lozimligi o’z manfaati eng ko’p darajada qondirilishi uchun qanday mulk shaklini tanlagan holda amalga oshirilishi bilan aniqlanadi. Bozorda yuzaga keladigan har qanday vaziyat ayirboshlash jarayoniga ma’lum talablar qo’yadi. Chunki ma’lum vaziyatlarda qat’iy, aniq iqtisodiy sharoit yuzaga keladi, bunday davrda ishtirokchilar manfaatlariga rioya qilinadi. Shartlarni buzish yoki “o’yin qoidasining” buzilishi iqtisodiy zararga olib keladi (qoidani buzganligi uchun to’lov). Ayirboshlash jarayonining tarkibi to’rtta bir turdagi 6

vaziyatni ajratib ko’rsatishga imkon yaratadi, ular zaruriy miqdorda holatni tavsiflaydi va bozordagi o’yig’ sharoitini xulq strategiyasini aniqroq belgilashga imkon yaratadi. Umumiy vaziyat ikkita asosiy o’lchamning birlashtirilishi bilan izohlanadi: bozorning to’ydirilishi va bozor talabini qoplash usullari. Bir necha o’lcham bo’yicha ikkita asosiy vaziyatni ajratib ko’rsatish mumkin: bozorning to’ydirilgan bo’lishi yoki bozordagi yetishmovchilik, qondirilmagan talabning mavjud bo’lishidir. Bozorda turli talabni qondirish usuli bo’yicha yondashuvlar, ya’ni bitta firma barcha talablarni qondirishga harakat qilishi va segmentli yondashish - bir necha va ko’p firmalar bir turdagi mahsulotni va xizmatni ishlab chiqarib, ular hisobiga barcha talablarni qoplashga urinishlar bo’ladi. Shunday qilib, bozor munosabatlarida to’rtta asosiy vaziyat paydo bo’ladi, ular iqtisodiy maydonning chizma ko’rinishida rasmda o’z aksini topgan. O’z ishini boshlamoqchi bo’lgan tadbirkor uchun to’ydirilgan bozorlar nima bilan tavsiflanishi, qanday sharoitlarda bu bozorlarga kirish, qanday harakatlar qilish kerakligini bilish muhimdir. Mahsulot tavsifi va uni sotish sharoiti Bozor turi Ma h sulot turi Sotib olishdan ma q sad Q aror q abul qiluvchi Shartlashuv turi va joyi Iste’mol bozori K-bozori Iste’mol mahsulotlari uzoq davr ishlatiladigan mahsulotlar va xizmatlar Talabni qondirish - ning eng katta foydaliligi. Shaxsiy sabablar Oila, yakka shax c sabab - lari Bozor, magazin Ishlab chiqarish vositalari bozori R-bozori Imoratlar, y er, ishlab chiqarish vositalari. Xom ashyo, ma-teriallar, yarim fab- rikatlar Ularning samarali ishlatilishi hisobiga daromadni oshirish. Mehnatga sharoit yaratish. Ijtimoiy infra- tarkibni yaratish Shartnoma bo’yicha tashkilot vaqtini Bevosita shartnoma. Ko’tara savdo do’koni. Mah- sulot birjasi Olib-sotish bozori S-bozori Iste’mol mahsulot- larini olib sotish. Korxonani boshqarish Manfaatli narx bilan sotib olish hisobiga yoki ko’p daromad olish yoki assortimentni Tadbirkor, tashkilot guruhining va k ili Bevosita shartnoma. Mahsulot bir - jasi. Ko’tara savdo do’kon yarmarkasi 7

uchun iste’mol mahsulotlar shakllantirish Davlat bozori V Investitsion mahsu-lotlar. Iste’mol mahsulotlari. Foyda lanish mahsulotlari, xizmatlar Ijtimoiy talabni qondirish. Davlat mudofaa manfaati. Amaliyotda valyuta kursini ushlab turish Davlat guruhining shaxsiy tashkilot vakili Davlat buyurt masi. Kon- kurs. Ixtisos- lashgan magazinlar Moliya bozori G Qimmatbaho qog’ozlar. Valyuta. Kredit resurslari Shaxsiy jamg’arma-larni ishlatish hisobiga qo’shimcha daromad olish Tadbirkor oila, yakka tashkilot vakili Banklar, fond Birjalari Bu y erda kichik korxonalar ko’p kuch va mablag’ sarflab, o’z mahsulotlarini taraqqiy topgan davlatlar bozoriga olib chiqishga urinmoqdalar. Mazkur bozorlarda ularning mahsulotlariga o’xshash mahsulotlarning yetarli ekanligini bilib, u bozor bunday mahsulotlarni kutmaganligiga ishonch hosil qilib, mahsulotni tayyorlash uchun ko’p xarajat sarflaganliklariga achinadilar, pushaymon qiladilar. Demak, ishni boshlagan paytda ishtahaga chek qo’yish, o’z imidjini bunyod etish, raqobatbardosh mahsulot yoki xizmatni yaratish muhimdir. Shuning uchun har xil tarkibdagi almashuv jarayonlari bo’lgan bozorlarda korxonalar tabiati nima bilan farqlanishini solishtirish qiziqarlidir. To’yingan bozorda mahsulot doim savdoda mavjud degan fikr keng tarqalgan, ammo bu belgi to’ydirilgan bozor ma’nosini hamma vaqt aks ettiravermaydi. To’yingan bozorni tavsiflashda gap zebu-ziynat mahsulotlari to’g’risida emas, balki uncha yuqori daromadga ega bo’lmagan xalq yoki korxona o’zining kundalik ehtiyoji uchun sotib oladigan mahsulotlar haqida borishi kerak. Ammo bunday mahsulotlari yetarli bozorlar to’ydirilgan bozor bo’lolmaydi. Shunday qilib, umumiy holatda 60 ta turdagi bozorni ajratib ko’rsatish mumkin, qaysiki ularning sharti bilan sizning korxonangiz yashashi kerak. Tabiiyki, bu kabi iqtisodiy sharoitlarning turli- tumanligida bitta ham korxona ishlash qobiliyatiga ega emas. Tovarlar Har bir tashkilot quyida keltirilgan biror-bir mahsulotni ishlab chiqaradi; 8

Moddiy tovar. Tovar tushunchasi eng avvalo iste’mol predmetlari (oziq- ovqat, kiyim-kechak va hokazo) tushunchasi bilan bog’liq. Bu toifaga millionlab ma’lum bir bozor narxiga ega, ko’zga ko’ringan obyektlar kiradi. Xizmat ko’rsatish. Xizmat ko’rsatish ko’zga ko’rinmagan mavhum tovar turi hisoblanib, bozor tranzaksiya predmetidan iborat. Ko’zga ko’rinmas, mavhum tovar-xizmat ko’rsatish mohiyatidir. Bu toifaga sug’urta turistik sayohatlar, konsultatsiyalar, sartaroshxona xizmati, bank xizmati va hokazolar kiradi. Individual (personal) omil. Individual marketing - bu qo’l ostidagi xizmatchilarning menejerda yaxshi taassurot qoldirishga intiluvchi yoki aholining qo’llab-quvvatlashini xohlovchi siyosatchilar ham band bo’lishi mumkin bo’lgan insonning alohida faoliyatidir. Ommaviy kommunikatsiya vositalarining rivojlanishi munosabati bilan bu faoliyat marketologlarning diqqat-e’tiboriga tushdi. Ko’pchilik Gollivud yulduzlari o’zining press-agentlariga, siyosatchilar o’zining xususiy reklama agentligiga ega. Tashkilotlar . Ko’pchilik tashkilotlar o’zini ko’rsatish uchun juda ko’p vaqt sarflaydilar, Masalan: AQSHning Respublika partiyasi o’z ishini zamonga yarasha o’zgartirish maqsadida juda katta kuch va mablag’ sarfladi. Amerika Meditsina assotsiatsiyasi esa, hozirgi zamon Amerika vrachini shakllantirish kompaniyasini o’tkazish zarur degan xulosaga keldi. Ko’pchilik mehr-muruvvat tashkilotlari, universitetlar o’z oldiga ommaga va homiylarga «o’zini» ko’rsatishni asosiy vazifa qilib qo’ydi. G’oyalar Ko’pchilik tashkilotlar jamiyatga o’z g’oyalarini sotishga harakat qiladilar, Masalan: Demografik tashkilotlar tug’ilishni nazorat qilish g’oyasini sotishga harakat qiladi. Shunday qilib, tovar turli shakllarga ega bo’lib, bu shakllar marketing kontsepsiyasi kengayishiga asosiy omil bo’ladi. Iste’molchilar 9

Marketing konsepsiyasining ikkinchi omillaridan biri tashkilotlar o’zlari ishlab chiqarilgan tovarlar bilan qiziqqan va o’z holatiga ta’sir ko’rsatuvchi guruhlar bilan ishlash. Tashkilot shu guruhning qiziqishlarini o’rganishi, ularga xizmat ko’rsatishi va ularning talablarini qondirishi kerak. Birinchi toifa guruhi ishchilari ta’minlovchilar deb ataladi. Ta’minlovchilar tashkilotni kerakli resurslar bilan ta’minlab yangi tovarlar ishlab chiqarishga zamin yaratadi. Ta’minlovchilarga tashkilot xodimlari, xom-ashyo va mahsulotlar bilan ularni savdo qiluvchi kompaniyalar, banklar reklama agentlari va konsultantlar kiradi. Ikkinchi toifa guruhiga iste’molchilar kiradi. Ular to’rt sinfga bo’linadi. 1) Mijozlar tashkilot mahsulotning iste’molchilari hisoblanadi. Mijozlar savdo firmalarning haqiqiy xaridorlaridir. Bundan tashqari muhtojlar (Qutqaruv Armiyasi) va bemorlar (gospital) tashkilotning mijozlari bo’lishi mumkin. Tashkilot ularga ma’lum bir xizmatni ko’rsatadi. Mijozlar tashkilotning saylovchilari hisoblanadi. 2) Direktorlar tashkilotning boshqaruvini va javobgarligini o’z bo’yniga oladilar. 3) Tashkilot ishi bilan qiziqqan jamoatchilik guruhlari, iste’molchilar, davlat muassa sa lari va boshqa guruhlar biznes - firma ishiga qiziqishi va tekshirishi mumkin. Masalan: Universitet ishini olsak. Bu guruhga bitiruvchilar, o’quv dargohining do’stlari, moliyaviy qo’llab-quvvatlovchi fondlar kiradi. 4)Bu guruhga mazkur tashkilotning shunga qiziqqan har bir kiradi. 2. Marketingni boshqarish kontseptsiyalari Marketingni boshqarishni turli xil bozorlarda korxona uchun ma’qul bo’lgan darajada mahsulot sotilishiga erishish masalalarini hal etish sifatida xarakterlanadi. Ammo bu erda turli savollar kelib chiqadi. Qanday kontseptsiya marketing harakatlarini yo’naltirishi kerak? Qanday qilib korxona, mijoz va jamoa qarashlarini solishtirishi kerak? Ko’pincha, bu qarashlar bir-biriga zid keladi. 10

Marketing faoliyati qandaydir yagona kontseptsiya asosida amalga oshirilishi maqsadga muvofiqdir. Marketing faoliyatini tijorat korxonalari 5 ta asosiy kontseptsiya asosida amalga oshiradilar. Ular quyidagilar: 1. Ishlab chiqarishni mukammallashtirish kontseptsiyasi. 2. Tovarni mukammallashtirish kontseptsiyasi. 3. Tijorat harakatlarini intensifikatsiyalash kontseptsiyasi. 4. Marketing kontseptsiyasi. 5. Ijtimoiy-etnik marketing kontseptsiyasi. Ishlab chiqarishni mukammallashtirish kontseptsiyasi. Bu sotuvchilar tomonidan qo’llanadigan eng qadimgi usullardan biridir. Ishlab chiqarishni mukammallashtirish kontseptsiyasi shunday talqin etiladi: iste’molchilarning xohishi bu keng tarqalgan va narxi arzon mahsulotlarning mavjud bo’lishidir. Bu esa boshqaruvchilarga yangi vazifalarni yuklaydi, ya’ni endi ular ishlab chiqarishni mukammallashtirish, zamonaviylashtirish va taqsimot tizimini natijalarini olishga harakat qilishlari zarur bo’lib qoladi. Ishlab chiqarishni mukammallashtirish kontseptsiyasi ikki xil holatda ishlatiladi. Birinchisi, agar tovarga bo’lgan talab taklifni oshirgan holatda. Bunday paytda rahbariyat ishlab chiqarishni kengaytirish yo’llarini izlashga etiborini qaratishi zarur. Ikkinchisi, agar tovar tannarxi judayam yuqori bo’lsa va uni kamaytirish zarur bo’lib qolgan holatda. Buning uchun esa ishlab chiqarish samaradorligini oshirish kerak. Genri Fordning kontseptsiyasi shundan iborat ediki, u «T» modelni ishlab chiqarishni cho’zib, mashina tannarxini pasaytirib, narxni hamma iste’molchilar olishi uchun to’g’ri keladigan qilib qo’ydi. Bugungi kunda bu usuldan «Teksas instruments» korporatsiyasi foydalanmoqda. Bu korporatsiya ishlab chiqarish hajmini kengaytirib, xarajatlarni kamaytirib, o’z tovarlarining narxini tushirishga erishdi. Bu kontseptsiyani tatbiq etgan firma Amerika bozorida qo’l kalkulyatorlari ishlab chiqarish bo’yicha 1-o’ringa chiqib oldi. Shundan keyin bu firma xuddi shu strategiyani qo’l soatlariga qo’lladi, ammo 11

u omadsizlikka uchradi. «Teksas instruments» soatlari arzon bo’lsa ham ular iste’molchilarga yoqmadi. Ishlab chiqarishni mukammallashtirish kontseptsiyasini ayrim xizmat ko’rsatish korxonalari ham qo’llashadi. Ko’pgina tibbiy va stomotalogik tashkilotlar konveyer usulida tashkil etilgan. Bu usulda yana ayrim davlat tashkilotlari, shu jumladan, mehnat birjasi va haydovchilik guvohnomasi beruvchi idoralar ishlatadi. Bu tashkilotlar har soatda juda ko’p mijozlarga xizmat ko’rsatsa ham bu xizmatlardan qoniqmay shikoyat qiluvchilar ham bor. Tovarni mukammallashtirish kontseptsiyasi. Bu ham sotuvchilar tomonidan qo’llaniladigan asosiy usullardan biri. Tovarni mukammallashtirish kontseptsiyasida shunday deyiladi: iste’molchilar sifati yuqori va eng yaxshi ishlatilish xususiyatiga ega bo’lgan tovarni sotib olishni xohlaydi. Demak, korxona doimo tovarni mukammallashtirishga e’tibor berishi kerak. Masalan, ko’pgina ishlab chiqaruvchilar agar ular sichqon tutuvchi asbobni mukammallashtirishga erishishsa, ularning yo’li doim ochiq bo’lishiga ishonishadi. Ammo ularni oldinda shafqatsiz zarba kutmoqda. Chunki xaridor sichqonni tutishni xohlaydi, ammo o’sha asbobdan foydalanish unga yoqmasligi mumkin. Bu muammoning echimi ximiyaviy dori va boshqa usullar bo’lishi mumkin. Undan tashqari agar ishlab chiqaruvchi bu tovarning dizayni, o’rab-joylanishiga, bahosiga, tovar harakatini qulay taqsimlash va odamlarni shu tovar ularga kerakligini ishontira olish masalalariga e’tibor bermasa, bu tovar bozorda o’tmay qoladi. Tijorat harakatlarini intensifikatsiya qilish kontseptsiyasi . Bu usulni ko’pgina ishlab chiqaruvchilar qo’llaydi. Tijorat harakatlarini intensifikatsiya qilish kontseptsiyasini quyidagicha ta’riflanadi: agar korxona sotish va rag’batlantirish sohasida yaxshi harakat qilmasa, iste’molchilar uning tovarlarini etarli miqdorda sotib olmaydilar. Asosan bu kontseptsiyani past talabga moyil tovarlarga ishlatiladi. Bu tovarlarni xaridor sotib olishni o’ylamaydi. Masalan, sug’urta, entsiklopedik lug’at, go’r uchastkasi va hokazo. Bu sohalarda faoliyatlar mukammallikka etkazilgan bo’lib, turli xil yo’llar bilan potentsial xaridorlarni topish va tovarni «qattiq sotuvi» 12

amalga oshiriladi. Misol keltiramiz: mijoz yoki xaridor demonstratsiya zaliga kirishi bilan sotuvchi «ruhiy qayta ishlash»ni boshlaydi. Xaridorga biron bir model yoqsa, unga bu modelni boshqa bir odam sotib olmoqchi ekanligi va shuning uchun tez bir qarorga kelish kerakligini aytadi. Xaridorga tovarning narxi yoqmasa, sotuvchi boshqaruvchi bilan gaplashib, arzonlashtirishga urinib ko’rishini taklif qiladi. 10 daqiqadan so’ng sotuvchi qaytib kelib, bu fikr bahosi boshqaruvchiga yoqmagani, ammo u rozi bo’lganini aytadi. Bu ishlarning maqsadi - xaridorni joyida sotib olishga majbur qilishdan iborat. Bu kontseptsiyani tijoratdan tashqari faoliyatida, ya’ni notijorat faoliyatlarida ham qo’llaniladi. Marketing kontseptsiyasi. Bu tadbirkorlik faoliyatida boshqa usullarga nisbatan yangidir. Marketing kontseptsiyasi shunday deydi: korxonaning o’z maqsadlariga erishishning kafolati bu uning bozorning nimaga muhtojligini aniqlash va kerakli mahsulotlar bilan ta’minlashni boshqa raqobatchilardan samaraliroq bajarishga harakat qilishidan iborat. Bu kontseptsiyasining ma’nosini quyidagi iboralardan topish mumkin: «Ehtiyojlarni qidiring va qondiring», «Ishlab chiqarilgan tovarni sotishga harakat qilgandan ko’ra, sotiladigan mahsulotingni ishlab chiqar», «Mijozlarni seving, tovarni emas», «Siz aytgancha bo’la qolsin», «Siz - bizning boss» va hokazo. Tijorat harakatlarini intensifikatsiya qilish kontseptsiyasi va marketing kontseptsiyasini ko’pincha adashtirishadi. Birinchi kontseptsiyada xaridor ehtiyojini, ya’ni uning muammolarini hal etsa, ikkinchi kontseptsiyada xaridor ehtiyojini, ya’ni u muhtoj bo’lgan tovarlar bilan qondiradi. 1-rasmda bu ikki kontseptsiyani taqqoslangan. Tijorat intensifikatsiya qilish kontseptsiyasining asosiy ob’ektiga - firmaning mijozlari va ularning ehtiyoj-lari, talablari kiradi. Firma o’z faoliyatini iste’molchilar talabi evaziga, ya’ni o’z mijozi talabini qondirgan holda yuqo-ri foyda olishga intiladi. Asosiy e’tibor beriladigan ob’ekt Maqsadga erishish predmeti Oxirgi maqsad 13

Tovarlar Tijorat harakatlarini rag’batlantirish Sotish hajmini o’sishi hisobiga foyda olish Tijorat harakatlarini intensifikatsiya qilish kontseptsiyasi Iste’molchilarning ehtiyojlari Marketing kompleks harakati Iste’molchilarning talabini qondirish evaziga foyda olish Marketing kontseptsiyasi. O’z ma’nosiga ko’ra marketing kontseptsiyasi - bu mijoz ehtiyoji, bu ehtiyojni qondirishga qaratilgan, marketing kompleks harakati bilan mustahkamlangan, iste’molchi ehtiyojini qondirishni yaratishga yo’naltirilgan va shular orqali korxona o’z maqsadlariga erishishi kerak. Bu kontseptsiya firmaning «Iste’molchi hokim» degan nazariyaga bo’ysunishida ko’rinadi. Kontseptsiyada iste’molchi uchun kerakli bo’lgan mahsulotni ishlab chiqarib, uni ehtiyojlarini qondirish hisobiga firma maksimal darajada foyda oladi. Marketing kontseptsiyasini ko’pgina firmalar tatbiq etganlar. Bu kontseptsiyasini odatda keng is’temol mollari ishlab chiqaruvchi firmalar qo’llaydilar. Sanoat tovarlarini ishlab chiqaruvchilar kamroq, katta kompaniyalar ko’proq, kichik kompaniyalar kam qo’llaydi. Ijtimoiy - etnik marketing kontseptsiyasi. Ijtimoiy-etnik marketing kontseptsiyasi - hozirgi zamon hodisasidir. U shunday talqin etiladi: korxonaning vazifasi maqsadli bozorga kerakli bo’lgan tovarni, ehtiyojni va qiziqishni aniqlash, bu ehtiyojlarni raqobatchilarga nisbatan samaraliroq yo’l bilan qondirish va shu bilan birga iste’molchi, jamiyat, atrof-muhitni o’z holatini saqlash yoki yaxshilashni amalga oshirishdir . Bu kontseptsiya ba’zi holatda marketing kontseptsiyasining to’g’riligiga gumonsirash, ishonmaslikdan kelib chiqib, hozirgi vaqtda uning sifati yomonlashuvi oqibati, ya’ni atrof-muhit ifloslanishi, tabiiy resurslarning etishmasligi, aholi sonining tez o’sishi butun dunyo inflyatsiyasi va xizmat ko’rsatishning sustlashuvi oqibatida kelib chiqdi. Savol tug’iladi, firma doim ham 14

iste’molchilarga xizmat ko’rsatib, ehtiyojini qondirib turib, uning kelajakda uzoq vaqt davomida yaxshi kayfiyatda bo’lishini e’tiborga oladimi? Marketing kontseptsiyasi iste’molchi ehtiyojlari va uning uzoq vaqt yaxshi his etishi o’rtasida kelib chiqadigan nizolarni chetlab o’tadi. Bu ijtimoiy-etnik marketing kontseptsiyasi bozorda faoliyat yurituvchilardan siyosat doirasida uch omilning bo’lishini talab qiladilar. Oldin firma o’zining iqtisodiy harakatlarini foyda olish bilan bog’lagan bo’lsa, keyinchalik ular xaridorlar ehtiyoji va talablarini qondirish muhim strategik ahamiyatga ega ekanligiga ishonch hosil qiladilar. Buning natijasida marketing kontseptsiyasi kelib chiqadi. Keyinchalik bu firma jamiyat to’g’risida ham o’ylay boshlaydi, ijtimoiy-etnik marketing kontseptsiyasi quyidagi uch omilni bir-biri bilan muvozanatda bo’lishini talab qiladi: firma daromadi, xaridor talabi va jamiyat foydasi. 3. Marketingni boshqarish jarayoni Marketingni boshqarish jarayoni quyidagilardan iborat: 1. Bozor imkoniyatlarini tahlil (analiz) qilish. 2. Maqsadli bozorlarni tanlab olish. 3. Marketig kompleksini ishlab chiqish. 4. Marketing ishlarini hayotga tatbiq etish. 15

Xulosa Xulosa qilib aytadigan bo’lsak, marketing har birimizning hayotimizga chuqur kirib borgan. Marketing o’zida turli xil faoliyatlarni jamladan, bularga marketing tadqiqotlari, tovarga ishlov berish, korxonani shu tovarni tarqatishi, narx quyish, reklama va shaxsiy savdo kiradi. Har bir ishlab chiqaruvchi o’z marketingini boshqarishni rivojlantirishga harakat qiladi. Marketingni boshqarishni yuqorida ta’riflab o’tildi. Uni rivojlantirish darajasini oshirishda, ya’ni unga yo’naltirish beruvchilik vazifasini ko’rib o’tilgan 5 kontseptsiya bajaradi. Bu kontseptsiyalar bir-biridan farq qilinib ular yordamida ishlab chiqaruvchilarning mavqeining oshishi yoki pasayishi yaqqol misollarda ko’rib chiqildi. Bu bilan marketing boshqarishni rivojlantirishga ushbu kontseptsiyalardan o’z vaqtida foydalanganda erishish mumkin deb atalsa bo’ladi. Masalan, bozorda har xil holat yuz berishi mumkin. Tovar bozorda yaxshi ketmasa sababini aniqlab, sifatini yaxshilash, narxi, ishlab chiqarishni mukammallashtirish, zamonaviy texnologiya bilan jihozlash hisobiga pasaytirish, shu tovar iste’molchiga zarur ekanligiga ishontirish, iste’molchining ehtiyoji va talabini o’rganib, ularni qondirish ishlarini amalga oshirish kerak. Bu sanab o’tilgan ishlar yuqoridagi 5 kontseptsiyada o’z aksini topgan. Demak, ushbu kontseptsiyalardan unumli foydalanish marketingni boshqarishni rivojlanishiga ta’sir etadi. Marketingni boshqarishni rivojlantirish malakali mutaxassislarga ham bog’liq. Chunki ular marketing holatlarini tahlil qilish, rejalashtirish, hayotga tatbiq etish bilan, ya’ni marketingni boshqarish bilan shug’ullanadilar. Bu esa ular zimmasiga ulkan mas’uliyatni yuklaydi. Bu xodimlarning malakasi yuqori darajada bo’lishi lozim, shundagina rivojlanish bo’ladi. Shunday qilib, xodimlar marketing kontseptsiyalaridan samarali foydalanish va albatta kommunikatsiya aloqalarini yaxshi yo’lga qo’yilganligi marketingni boshqarishni rivojlanishiga asos bo’lib xizmat qiladi. Korxo n a r a hbarl a ri o’zla r ining ku n dalik ish faol i yatida tovar iste ’ m olchiga turli yo ’ llar bi l an 16

e tkaz i b b eril i shi m u m k inligi h a qida b o sh q o ti r isha d i. Ko’p g ina hol l ard a , pi r ova r d iste’molchi i shl a b chi q ar u vc h ining di q qat ma r ka z ida t u r m ayd i , aks i nch a , u ning o ’ rni n i mahs u lot n i s otib o ladigan firma e g al l ayd i . O’ q uv qo’ l lanmada shu h olatning sab a bl a ri va z aru r iya t i och i b beri s hga ha r akat q ili n gan. Sa v do mark e ti n gi siyos a ti iste’ m ol t ov a rla r ini et k azib be r is h ning eh t imol tut i lgan va r ian t lari t a hli l i va u ni n g m a hsu l ot ta q simotining hamma shaho b chalar i da eng y uk s ak x o ’j a lik sam a r a siga e r ish i shni ta ’ m inlay d igan m aq b ul v ari a nti n i is h lab chi q ish bilan s h ug ’ ull a nad i . S hu s ababli r a hba r iyat taq s i m ot yo ’ lini tan l ash d a bug u ngi n a e m as, bal k i e rta n gi ti j orat muhitini ham ko’z l ab ish tut i sh zaru r ligi ta’k i dla n adi. Sa b ab hoz i rgi davrda taq s imot j ar a yoni ma h sulot tayo r las h ning tab i iy rav i shda d a vomiga aylan i b bormoqda. Mar k eti n g t o var har a k a tini bar c ha b o s q ichla r ini o ’ z ichi g a oluv c hi ta l ab va t akl i fni o’r g anis h , m a hsulot i s hlab chi q arish dast u rini y arati s h, so t ish va iste’mol qil i sh bilan b og’liq b o’lgan t urli xi l dagi xizm a tlar ko’r s ati s h va iste’moldan c hiqq a ndan so’ng ut i liza t siyani t a shk i l et i sh jarayoni kabi b o zor m u ammolari n i ec h ish yo’ l lari va u s ull a ri h a qi d a o ’ quv qo’ l la n mada yo ’ na l ish l ar ko’rsatib berilga n . 17

Foydalanilgan adabiyotlar. 1. Qosimova D.S. “Menejment nazariyasi”. O’quv – uslubiy majmua.T.: “TDIU”, 2011. 2.Qosimova D.S. “Boshqarish nazariyasi asoslari”. Darslik.T. :“Iqtisodiyot”, 2011. 3.Sharifxo’jayev, Abdullayev. “Menejment”. I N T E R N E T S A Y T L A R I . 1. www.lex.uz 2. www.stat.uz 3 .w w w.ziyo.net 18

O'xshashlar

Xarajatlarni umumiy hajmi va ularni asosiy elementlar bo’yicha baholash tahlil qilish

Budjet munosabatlarining qonuny huquqiy asoslari

Yevropa valyuta tizimi rivojlanish istiqbollari

Yangi korxonalarni bozorga kirish yo'llari

Navoiy shahar Moliya bo’limida amaliyot hisoboti