Sud pretsedenti huquqning manbai sifatida - Huquqshunoslik - Kurs ishlari

Sud pretsedenti huquqning manbai sifatida

Yuklangan vaqt:

30.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

31.94140625 KB

Ko'chirib olish

Sud pretsedenti huquqning manbai sifatida

REJA Kirish Asosiy qism 1. Sud pretsedenti huquqning manbai 2. Yuridik pretsedent 3. Huquqiy pretsedent Xulosa Foydalanilgan adabiyotlar ro`yxati

KIRISH Jamiyat rivojlanishi bilan davlat va huquq shakllari ham birgalikda rivojlanib, o’zgarib bordi. Avvalo, shuni alohida qayd etish kerakki, huquq fanining umumnazariy muammolari orasida huquqiy normalarni ifodalash hamda mustahkamlash shakllari rasman-yuridik mazmundagi huquq manbai sifatida belgilanadi. Huquq manbaining bunday talqini ma’lum darajada shartli bo’lib, ushbu tushuncha boshqacha ma’noga ega bo’lishi mumkin. Masalan, huquq manbai deganda, huquqiy normalar mazmunini belgilovchi ijtimoiy omillarni; huquqni bevosita ijod qiluvchi kuch bo’lgan davlatni; huquq to’g’risidagi axborot manbalarini tushunish mumkin. Tarixdan shu narsa ma’lumki, huquq shakllarining roli sud amaliyotiga borib taqaladi. Yuridik pretsedent huquq shakli (manbasi) sifatida alohida ahamiyat kasb etadi. Hozirgi davrda dunyoning anglosakson huquqiy tizimiga asoslanuvchi davlatlarida yuridik pretsedentning huquq manbasi sifatida o’rni beqiyosdir. “Pretsedent” – lotincha praecedens so’zidan olingan bo’lib, “ilgarida bo’luvchi”, “oldinda boruvchi” degan ma’noni anglatadi. Sud amaliyoti huquq shakli rolini o’ynagan hollar tarixda uchrab turadi. Hozirgi vaqtda sud pretsedenti Angliya uchun xuddi shunday ahamiyatga molik. Hozirgi Yevropa qonun hujjatlari umuman sud amaliyotini huquq shakli sifatida tan olmaydi. Lekin bu masala aqidaparastlik jihatidan ham, qonun chiqarish siyosati nuqtai nazaridan ham munozarali hisoblanadi.

1. Sud pretsedenti huquqning manbai Yuridik adabiyotlarda e`tirof etilishicha, huquqning manbai deganda umumiy ma`noda huquqning ifoda etilish shakli tushuniladi. Huquq tushunchasida maxsus huquqiy mazmunnigina emas, balki uning mavjud bo`lishining ichki shaklini ham tushunmoq lozim. Huquqning manbai (shakllari) tushuncha sifatida huquqning davlat bilan bog`ligini bevosita ifodalaydi. Agar huquqning mazmuni bo`lib umumiy yurish-turish qoidalari yigindisi hisoblansa, uning ichki shakli har bir alohida huquq normasining tashkil topish usullari va barcha huquq normalarining bir tizimga birlashishidir, uning tashqi shakli yoki huquqning manbai esa, davlat erkini o`ziga xos hujjatlashtirish, shakllantirish usullari yig`indisidir. Huquqning manbai tushunchasini uni tashqi ifodalash shakli nuqtai nazaridan tahlil qilganda, normalar hokimiyat tepasida turgan, xalqning, biror-bir sinfning yoki guruhning manfaatlarini ifodalovchi ma`lum bir siyosiy kuchning erkining qonun darajasiga ko`tarilgan ifodasidir. Davlat hokimiyatini tashkil qiladigan va huquqni yaratadigan kuch sifatida maydonga chiqadigan jamiyatning moddiy shart-sharoiti, moddiy ma`noda huquqning manbai tushunchasini anglatadi. Shakl doimo mazmunga ega bo`lishi kerak, agar u mazmunga ega bo`lmasa, o`z qadr-qimmatini yo`qotadi. Bizni birinchi o`rinda huquqning manbai sifatida shaklan huquqiy odat, huquqiy pretsedent, normativ-huquqiy akt, normativ shartnomalar qiziqtiradi. Yuridik adabiyotlarda keltirib o`tilishicha, huquqning shakllari kuyidagi o`ziga xos xususiyatlar bilan xarakterlanadi: u fuqarolar erkini normativ mustahkamlashi zarur; mavjud ijtimoiy-iqtisodiy bazis bilan belgilanadi; xalqning manfaatlariga xizmat qiluvchi siyosiy hokimiyatni ta`minlashi zarur; manfaatlarni ifodalashning eng demokratik shakli sifatida qonunlar ahamiyatini tasdiqlashi kerak.

Pretsedent huquqi - ingliz-amerika huquqiy tizimining tarkibiy kismi. Pretsedent huquqi-sud pretsedentlaridan tashkil topadi. Sud pretsedenti huquqning asosiy manbai hisoblanadigan huquqiy tizim ham pretsedent huquqi deb ataladi. Ushbu tizim sudga nafaqat tegishli qonun bo‘lmagan, balki muayyan qonun normasi mujmal bo‘lgan hollarda ham huquq ijodkorligi vazifasini o‘tash imkoniyatini beradi. Angliya, AQSh va ingliz huquqini kabul qilgan boshqa mamlakatlarga xos. Pretsedent huquqi doirasida ikki tarmoq: umumiy huquq va adolat huquqi vujudga kelgan. H uquq manbasi davlat irodasini muayyan huquqiy normativ hujjatlar, qonun aktlarida ifodalash, bayon qilish usuli va shaklidir. H uquqshunoslik fanida huquq manbalarini quyidagi 4 shakli qabul qilingan: -huquqiy odat; - sud pretsedenti; - normativ huquqiy hujjat; -xalqaro shartnoma. Huquqiy odat - bu jamiyat a’zolari tomonidan uzoq vaqt qo’llanilishi, doimiy takrorlanishi natijasida jamiyat tomonidan qabul qilingan xulq-atvor normasiga aylangan va keyinchalik davlat tomonidan tasdiqlangan qoidaga aytiladi. Huquqiy odat insoniyat jamiyati rivojlanishining qadimgi va o’rta asr davlatlarida faol qo’llanilgan huquqning eng qadimgi shakli bo’lib, hozirgi vaqtga kelib amalda o’z kuchini yo’qotgan. Lekin odat normalari huquqning rivojlanishiga va uning qo’llanish amaliyotiga ma’lum ta’sir ko’rsatadi. 1 Har bir davlat, jumladan O’zbekiston davlati ham qonunlar, kodekslar qabul qilishda milliy xususiyatlarni hisobga oladi. Oila kodeksi bo’yicha nikoh yoshi belgilanayotganda xalqning urf-odatlari, shaxsning rivojlanish darajasi hisobga olindi. 1 Жаҳон мамлакатларининг ҳуқуқий тизимлари/ масъул муҳаррир ю.ф.д.,проф.А.Х.Саидов.- Т.:Инсон ҳуқуқлари бўйича Ўзбекистон Республикаси Миллий маркази,2006.-Б.119.

Y u ridik pretsedent sudning umummajburiy ahamiyatga ega bo’lgan aniq bir ish bo’yicha qaroridir. Normativ huquqiy akt - hozirgi kunda eng muhim bo’lgan huquq shaklidir. Normativ huquqiy akt vakolatli davlat organining belgilangan tartibda qabul qilgan yuridik huquqiy hujjati bo’lib, umummajburiy xulq-atvor qoidalarini o’z ichiga oladi. Normativ hujjatlar huquqiy normalarni belgilab beradi, o’zgartiradi va bekor qiladi. Ularda belgilangan qoidalarning mazmuni bayon etiladi. Belgilangan normalarga umummajburiy tus beradi yoki ilgari belgilangan normalarning amalda bo’lishini bekor qiladi. Normativ huquqiy hujjatlarning turlari davlatning qaysi organi tomonidan qabul qilinganligiga qarab belgilanadi. O’zbekiston Respublikasida huquq manbalari. O’zbekiston Respublikasining Konstitutsiyasi va boshqa qonunlariga asosan har bir vakolatli davlat organi qat’iy belgilangan huquqiy normativ hujjatlarni chiqarish huquqiga ega. O’zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasining 76-moddasiga ko’ra, O’zbekiston Respublikasining Oliy Majlisi oliy davlat vakillik organi bo’lib, qonun chiqaruvchi hokimiyatni amalga oshiradi. Konstitutsiyaning 84-moddasiga ko’ra, O’zbekiston Respublikasi Oliy Majlisi qonunlar Qonunchilik palata tomonidan qabul qiladi, Senat tomonidan ma’qullanadi. Qonun Respublika Prezidenti tomonidan imzolangach, qonunda belgilangan tartibda rasmiy nashrlarda e’lon qilinadi va kuchga kiradi. Bu esa qonun qo’llanilishining majburiy shartidir. Qonunlar o’z ahamiyati va maqsadiga ko’ra quyidagi turlarga bo’linadi:  Asosiy q onun - O’zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi;  Konstitutsiyaviy q onunlar, ya’ni Konstitutsiyaga o’zgartish va q o’shimchalar kiritish kuchiga ega bo’lgan q onunlar;

 Joriy q onunlar - h ozirgi kunda amalda bo’lgan, h ayotning eng mu h im so h alarini tartibga soluvchi va o’z kuchiga ko’ra Konstitutsiyadan keyingi o’rinda turadigan huq u q iy h ujjatlardir.  O’zbekiston Respublikasi Prezidentining farmoni, q aror va farmoyishlari O’zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasining 94-moddasiga asosan, Prezident tomonidan chi q ariladigan umummajburiy kuchga ega bo’lgan normativ huq u q iy h ujjatdir.  Vazirlar Ma h kamasining q arorlari va farmoyishlari O’zbekiston Respublikasi ijro etuvchi h okimiyat oliy organi o’z vakolatlari doirasida chi q aradigan normativ huq u q iy h ujjatdir.  O’zbekiston Respublikasi vazirliklari, davlat k o’mitalari va davlat idoralarining normativ huq u q iy h ujjatlari Konstitutsiya asosida q abul q ilinib, O’zbekiston q onunlari, Prezident farmonlari h amda hukumat q arorlarini bajarishga q aratilgan.  Q ora q alpo g’ iston Respublikasining normativ huq u q iy h ujjatlari O’zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi, q onunlar, Prezident va h ukumat tomonidan q abul q ilingan huq u q iy h ujjatlarning Q ora q alpo g’ iston Respublikasi h ududida ijrosini ta’minlashga q aratilgan.  Davlat h okimiyati ma h alliy ijroiya organlarining q arorlari.  Musta q il O’zbekiston davlatining huq u q manbalari ichida xal q aro huq u q ning umum e’tirof etgan prinsiplari va normalari asosiy manba sifatida ustundir. Xal q aro huq u q ning umume’tirof etgan prinsiplari va normalari xal q aro huq u q ning asosiy q oidalari bo’lib, xal q aro huq u q ning barcha sub’ektlari tomonidan tan olingan va bajarmaslikka yo’l q o’yilmaydi. Xalqaro shartnoma xalqaro huquqning ikki yoki bir necha sub’ekti tomonidan qabul qilingan bitim bo’lib, huquq va majburiyatlarni belgilovchi, o’zgartiruvchi yoki bekor qiluvchi hujjatdir. O’zbekiston Respublikasi siyosiy, iqtisodiy, huquqiy va maxsus masalalar bo’yicha bir necha ming xalqaro shartnomalar

tuzgan. 1995 yilda “O’zbekiston Respublikasining xalqaro shartnomalari to’g’risida”gi qonuni qabul qilingan. Huquqiy davlatda davlat normativ hujjatlarining amal qilishida subordinatsiyaga rioya qilinishiga katta ahamiyat beriladi. Unda huquq manbalari, ya’ni normativ hujjatlarning qat’iy bo‘ysundirilgan tizimi shakllanadi, amal qiladi va rivojlanadi. Bu tizimda har bir aktning o‘rni uning yuridik kuchiga bog‘liq bo‘ladi. Mazkur tizim, ifodali qilib aytganda, huquqiy manbalar «ehromi»ning cho‘qqisi – yuqori yuridik kuchga ega bo‘lgan konstitutsiya hisoblanadi. Hech qanday huquqiy manba konstitutsiya normalari va prinsiplariga to‘g‘ridan to‘g‘ri yoki bilvosita zid bo‘lishi mumkin emas. Aksincha, davlat organlarining barcha normativ hujjatlari va huquqning boshqa manbalari konstitutsiyaga asoslanishi, uni aniqlashtirishi, to‘ldirishi va mazmunini rivojlantirishi lozim. Shunga muvofiq ravishda konstitutsiyaviy va oddiy qonunlar tuziladi, yuridik pillapoya (piramida)ning quyi «qavatlari» davlat rahbarining hujjatlari, hukumat farmonlari va farmoyishlari, vazirliklar va idoralar buyruqlari va ko‘rsatmalari, mahalliy vakolatli va ijro etuvchi organlar hujjatlari, huquqiy odatlar, sud va ma’muriy pretsedentlar 1 yaratiladi.

__________________________________ 1 Pretsedent huquqi huquqning anglo-sakson tizimi amal qiladigan mamlakatlarda keng qo‘llanadi va amal qiladi (bular: AQSH, Buyuk Britaniya, Kanada v. b.). Endilikda boshqa qator mamlakatlarda qo‘llanila boshladi. 2-§. Yuridik pretsedent Tarixdan shu narsa ma'lumki, huquq shakllarining roli sud amaliyotiga borib taqaladi. Yuridik pretsedent huquq shakli (manbai) sifatida alohida ahamiyat kasb etadi. Hozirgi davrda dunyoning anglosakson huquqiy tizimiga asoslanuvchi davlatlarida yuridik pretsedentning huquq manbai sifatida o‘rni beqiyosdir. Ammo yevropa qonunchiligi va roman-german huquqiy tizimiga mansub davlatlar sud amaliyotini huquq shakli sifatida tan olmaydilar. «Pretsedent» – lotincha praecedens so‘zidan olingan bo‘lib, «ilgarida bo‘luvchi», «oldinda boruvchi» degan ma'noni anglatadi. Yuridik pretsedent deb, ma'muriy yoki sud organining muayyan ish bo‘yicha chiqarilgan yozma yoki og‘zaki qarorini, kelgusida xuddi shunga o‘xshash ishlarni ko‘rib chiqishda asos sifatida qo‘llanishiga aytiladi. Yuridik pretsedent turlari shartli ravishda ma'muriy pretsedent va sud pretsedentiga bo‘linadi. Ma'muriy pretsedent – ma'muriyatning jamiyatni boshqaruv sohasidagi ayrim ishlar yuzasidan qabul qilgan qarorini, kelgusida xuddi shunga o‘xshash ishga asos sifatida qo‘llashi uchun xizmat qilishi tushuniladi. Sud pretsedenti – sud organining biror-bir ish yuzasidan qabul qilgan qarorini, kelgusida xuddi shunga o‘xshash ishga nisbatan namuna tarzida qo‘llashiga aytiladi. Huquqshunoslik umumiy ma'noda huquqiy pretsedent sifatida talqin etilsada, uning tarkibidagi sud yoki ma'muriy pretsedentlar bir-biridan keskin farq qiladi. Albatta, huquqning pretsedent shakli sifatida sud yoki

ma'muriy organlar yangi huquqiy normalar yaratish huquqiga ega bo‘lishi mumkin. Bunday hollarda huquq o‘zining murakkabligi bilan farq qiladi. Bundan tashqari, bu yerda mansabdor shaxsning suii'stemollik qilishi ehtimoli saqlanib qoladi. An'anaga ko‘ra sud qarorlari pretsedent sifatida quyidagicha bo‘lishi mumkin: birinchisi , qonun va odat normalari to‘g‘ri kelmay qolgan taqdirda yangidan huquq normalari yaratiladi, bu inglizlarda 218 original precedent deb nomlanadi, ushbu pretsedent normalari ijtimoiy munosabatlardagi yangi holatlarni tartibga soluvchi manba bo‘lib xizmat qiladi. Bunda sudyalar qonunchilikdagi mavjud bo‘shliqni to‘ldirish maqsadida huquq normasini yaratadilar. Roman-german huquq tizimiga mansub davlatlarda esa sudyalar huquq ijodkorligi vakolatiga ega bo‘lmay, faqatgina huquqni qo‘llash bilan shug‘ullanadilar. ikkinchisi, original (asl) normalarning ma'nosini tushuntirib beruvchi pretsedent ingliz tilida declaratoruo precedent deb nomlanib, u mavjud holatlarni tartibga soluvchi, asoslantiruvchi manba bo‘lib, muayyan ish bo‘yicha sudning oldin qabul qilingan hukmiga asoslangan holda boshqa ijtimoiy munosabatlarni tartibga solish uchun avvalgisini namuna, etalon sifatida qo‘llaydi. Ikkinchi holatda so‘z yangi norma haqida bormoqda. Nima uchun sud qarori pretsedent sifatida normaga aylanishi mumkin? Chunki, hayotda huquqdan tashqari pretsedent ham katta rol o‘ynaydi. Haqiqatdan ham, kishilar doimo hayotiy tajribaga asoslanadilar. Shunday qilib, sud qarorlari xususiy ishga taalluqli bo‘lib, ikki yoqlama ahamiyatga ega bo‘lishi mumkin: birinchidan, sud faoliyati natijasida ma'lum bir hodisani hal qilish

mumkin; ikkinchidan , bu sud qarori kelgusida bo‘ladigan hodisalarga ham xuddi shu qarorni namuna sifatida ishlatish imkonini beradi. Ikkinchi holda sud qarori huquq normasi bo‘lib xizmat qiladi, chunki u oldingi qabul qilingan qarorga (pretsedentga) asoslanadi. Yuqorida ta'kidlanganidek, sud amaliyoti, ya'ni sud pretsedenti huquq shakli xisoblanadigan mamlakat Angliyadir, shu bois yuridik pretsedent bir vaqtda ingliz odat huquqi deb ham nomlanadi. Angliyada to‘plamda yozilgan sud pretsedentiga asoslanish xuddi qonun moddasiga asoslangandek yuridik ahamiyatga ega. Bunga o‘xshash holatlarni yevropa qit'asida uchratmaymiz. Masalan, Fransiya huquqshunosligida, fransuz yuristlari sud amaliyotini huquq normasi sifatida hyech qachon tan olmagan. Ularning fikricha, sudning obro‘si qanchalik baland, uning qarori qanchalik to‘liq bo‘lmasin, u hyech qachon hamma fuqarolar uchun majburiy bo‘lgan qoidalarni yarata olmaydi. Shunisi e'tiborga molikki, roman-german huquq nazariyotchilari huquqning pretsedent shaklini hyech qachon tan olmaganlar, chunki ular sud va ma'muriy organlar huquqni ijod qilishlari emas, balki uni qo‘llash faoliyati bilan shug‘ullanishlari lozim, deb hisoblaydilar. Anglo-sakson huquqiy tizimiga kiruvchi davlatlarda sudyalar tomonidan shakllantirilgan va sud pretsedentlarida ifodalangan normalar huquqning asosiy manbai bo‘lib xizmat qiladi.

3-§. Huquqiy pretsedent Huquqiy pretsedent - lot. praecedens - «avvalgisi, oldingisi» ma'nosini anglatadi. Sud yoki ma'muriy organning yozma yoki og‘zaki qarori, kelgusida barcha shunga o‘xshash ishlarni ko‘rib chiqish va hal qilish uchun asos bo‘ladigan namuna, etalon, norma sifatida qabul qilinsa, u pretsedent bo‘ladi. Shunday qilib, ma'lum bir ish bo‘yicha qabul qilingan qaror huquqiy norma sifatida tan olinadi. Huquqiy pretsedent umumiy (anglo-sakson) huquqiy tizimi amalda bo‘lgan davlatlar - Angliya, AQSh, Avstraliya, Kanada kabi davlatlarda keng qo‘llaniladi, lekin shu davlatlarda huquqiy pretsedent turlicha qo‘llanishi mumkin. Masalan, Angliyada huquqiy pretsedent quyidagi qoidalarga bog‘liq bo‘ladi: 1) Lordlar palatasi qabul qilgan qaror hamma sudlar uchun majburiydir; 2) Apellyatsiya sudining qarori barcha quyi turuvchi sudlar uchun ham va shu sudning o‘zi uchun ham (jinoyat huquqidan tashqari) majburiy ahamiyatga ega. Sud amaliyoti huquq shakli rolini o‘ynagan hollar tarixda uch rab turadi. Hozirgi vaqtda sud pretsedenti Angliya uchun xuddi shunday ahamiyatga molik. Hozirgi yevropa qonun hujjatlari umu man sud amaliyotini huquq shakli sifatida tan olmaydi. Lekin bu masala aqidaparastlik jihatidan ham, qonun chiqarish siyosati nuq tai nazaridan ham munozarali hisoblanadi. Shunday qilib, huquqiy pretsedent haqida . Umuman pretsedent hokimiyat tomonidan hyech bo‘lmaganda bir marotaba sodir etilgan, lekin shu hokimiyatning keyingi xatti-harakatlari uchun namuna bo‘la oladigan xatti-harakatlardir. Huquqiy pretsedent – sud yoki ma'muriy organning avvalgisiga o‘xshash barcha ishlarni ko‘rib chiqishda andoza, namuna

(xatti-harakat qoidasi) bo‘lib qoladi gan yozma yoxud og‘zaki qaroridir. Sud va ma'muriy pretsedent bir-biridan farqlanadi. Albatta, huquqning pretsedent shaklida sud (va ma'muriy) organlar amalda yangi huquqiy normalarni yaratish hokimiyatiga ega bo‘ladi. Bunday holatlarda huquq murakkabligi va chalkashligi bilan ajralib tu radi. Qolaversa, bunda mansabdor shaxslar tomonidan o‘zboshimcha liklar bo‘lishi ehtimoli ham yo‘q emas. Shu o‘rinda sud amaliyotini huquq shakliga kiritishda qonun va urf-odatdagi kabi yakdillik yo‘qligini ham alohida qayd etib o‘tish lozim. Shunday qilib, xususiy ish bo‘yicha qabul qilingan sud hukmi ikki xil ma'noni bildiradi, ya'ni: birinchidan, bu hukm sud fao liyatini taqozo etgan konkret holatni hal qilsa; ikkinchidan, bu hukm kelajakda xuddi shunday holatlarni hal etish uchun qoida bo‘lib qolishi mumkin. Ikkinchi holatda sud hukmining o‘zi huquq normasiga aylanadi va unga oldingi yuz bergan holatlardan kelib chiqadigan (pretsedent) hamda ehtimoli bor bo‘lgan holatda qo‘llanadigan qoida sifatida ishora qilinadi. Sud qarori pretsedent sifatida quyidagi hollarda: 1) inglizlar declaratoru precedent deb ataydigan oldindan be rilgan norma ma'nosini tushuntirishda; 2) qonun yoki urf-odat su kut saqlaganda yangi normaning yaratilishida namoyon bo‘ladi, ing lizlar buni original precedent deb atashadi. Ko‘rinib turibdiki, bu o‘rinda ikkinchi holatda gap yangi norma haqida boradi. Pretsedent sifatidagi sud qarori nega norma bo‘lib qoladi? Chunki hayotda, huquqdan tashqarida pretsedent katta rol o‘ynaydi. Haqiqatan ham odamlar oldin sodir bo‘lgan ishlarga, hatto u atigi bir marta yuz bergan bo‘lsa-da, ishora qilishni yoqtirishadi. Davlat va ma'muriy huquq sohalarida ham hozirgi duch kelinayotgan voqyeaga teng yoki o‘xshash holat qanday

yechilganini ko‘rsatib berish hollari tez-tez uchrab turadi. Xalqaro huquq qoidalari ham pretsedent ta'sirida tarkib topadi. Lekin, baribir, sud qarori majburiy norma sifatida tan oli nadigan bo‘lsa, buning uchun alohida muhim asoslar kerak bo‘ladi. Bu o‘rinda gap, hatto sud aholi ko‘z o‘ngida katta obro‘ga ega bo‘lib, bir ish yuzasidan u bildirgan fikr keyin ham shunday qilish kerak ekan, degan qarashni tug‘dirishida ham emas. Zero, sud qarori, unga bo‘lgan hurmatdan qat'i nazar, biron-bir ishonch-e'tiqodni tug‘di rishga qodir. Bu sud qarorining obro‘si faqat axloqiy asosgagina ega bo‘lib qolmasligidan (shunday bo‘lishi ham mumkinligiga qara may) dalolat beradi. Eng muhimi, sudning obro‘si – uning qarash lari va qarorlari davlat hokimiyati tomonidan qo‘llab-quvvatla nishida hamda agar huquq normalarining nomatlub oqibatlariga giriftor bo‘lishni istamasang – uning nuqtai nazariga moslashish zarurligidadir. Lekin aytilganlardan, sud qaroriga hamisha va hamma yerda huquq shakli sifatida qarash kerak, degan ma'no kelib chiqmaydi. Haqiqatan ham qaror chiqarib qo‘yilganiga qaramay, sud o‘z xizmat burchini buzmagan holda boshqa ish bo‘yicha birinchi hukmidan farq qiladigan va hatto unga zid bo‘lgan qarorni berishi mumkin. Biroq pretsedentdan chekinish mumkin bo‘lsa, u holda huquq normasiga xos majburiylik ham unda bo‘lmaydi. Yana bir muhim jihatga e'tiborni qaratishni istardik. Agar pretsedent mohiyati oldin sodir bo‘lgan hodisaga asoslanishdan iborat bo‘lsa, unda sud pretsedenti odatiy huquqqa yaqinlashadi. Zo tan, mohiyatan urf-odat pretsedentdan iboratligi to‘g‘risidagi g‘oya allaqachonlar fanda e'tirof etilganligi buning yorqin ifodasi dir. Ammo, yuqorida ta'kidlab o‘tganimizdek, sud amaliyoti, sud pretsedenti huquqning shakli bo‘lgan mamlakat hanuz mavjud, u ham bo‘lsa – Angliyadir. Ko‘pincha odatiy ingliz huquqi deb ataladigan narsa sud

qarorlari to‘plamlari (reports)da yig‘ilgan pretsedentlar huquqi (Case- Law)dir. Shuning uchun ham Angliyada to‘plamda yozil gan sud pretsedentidan dalil keltirish xuddi qonun moddasiga ishora qilingandek ahamiyatga ega. yevropa qit'asining hyech qaerida boshqa bunday holatni uchrat - maymiz. Jumladan, Fransiyada huquqshunoslik katta tajribaga egaligiga qaramay, fransuz huquqshunoslari hyech qachon sud ama liyoti (jurisprdence)ning huquq normasiga teng ahamiyatini tan olishmagan. Ular buni XIX asr oxiridayoq shunday izohlashgandi: «U (huquq normasi) bilan bog‘liq obro‘-e'tibori qanchalik bo‘lishidan, huquqning biron-bir masalasiga o‘z qarashlarida qan chalik barqaror bo‘lishidan qat'i nazar, u hyech qachon fuqarolar va sudlar uchun majburiy bo‘lgan qoidalarni yaratolmaydi. Agar umu miy manfaat sudyalardan amaliyot muqaddaslashtirgan qarorlar dalillaridan chekinishni talab qiladigan bo‘lsa, xatoligi yoki za rarliligi fan yoxud tajribada aniqlanadigan pretsedent oldida to‘xtab qolmaslik uning burchidir» 2 . Ma'lumki, mustabid sho‘ro tuzumi davrida rasmiy sotsialistik huquq nazariyasi sud va ma'muriy organlar huquqni yaratish emas, uni qo‘llash kerak deb hisoblab, huquqning pretsedent shaklini tan olmagandi. Muayyan darajadagi umumiylik va majburiylik xos bo‘lgan huquq qoidalari ni ishlab chiqish ko‘pincha huquqni qo‘llash ama liyoti natijasida yuz beradi. Huquq qoidalari – yuridik amaliyot ning jamlangan ifodasidir. Shu bilan bog‘liq holda ular ijti moiy munosabatlar rivojidan birmuncha ortda qolganlikning o‘rnini to‘ldirishga qodir bo‘ladi. Huquq qoidalaridan oqilona foydalanish huquq-tartibotning barqarorligini ta'minlaydi, qo nun hujjatlarini mustahkamlaydi, davlat o‘tkazayotgan siyosatga barqarorlik 2 Lubry b Rau. Cours de droit civil francais. СПб. Т.1, 1897, 192-бет.

baxsh etadi. Ko‘pchilik olimlar asosli ravishda yuridik amaliyot huquqiy qoidalari pretsedent huquqidan boshqa narsa emas, deb hisobla shadi. Shuni ta'kidlash joizki, yuridik fan (huquqiy ta'limot) ham taraqqiyotning muayyan bosqichlarida uning shakli bo‘lib xizmat qi ladi. Chunonchi, eng tanilgan Rim huquqshunoslariga keyinchalik sudlar uchun majburiy bo‘ladigan tushuntirishlar taqdim etish huquqi berilardi. Angliya sudlarida taniqli huquqshunoslar (Brakton, Glenvil) asarlari keng ravishda ishora qilinadigan huquq manbalari edi. Hozirgi vaqtda ham shariat qoidalari muayyan darajada huquq shaklida maydonga chiqadi va bu arab mamlakatlari qonun hujjatlarida tasdiqlab qo‘yilgan. Shunisi qiziqki, Angliya sudlarida ayrim sud qarorlarini chiqarishda hanuzgacha ba'zi huquqshunoslarning ilmiy asarlaridan dalillar keltirilishi uchrab turadi. Ular huquq manbalari sifa tida tan olinmasa-da, sud hukmi yoki qarorini asoslashga qo‘shimcha dalil bo‘lib xizmat qiladi. Bizning mamlakatimizda yuridik fan huquqiy amaliyotni ri vojlantirish, qonun chiqarishni takomillashtirish, qonunlarni to‘g‘ri sharhlashda katta ahamiyat kasb etadi, lekin huquqning ras miy manbai sifatida tan olinmaydi. Aslida, bu faqat davlat ho kimiyati qonunlarigina kuchga ega bo‘lgan yaqin o‘tmishdagi totalitar davlat tizimining oqibatlari bo‘lsa, ne ajab.

XULOSA Yuridik pretsedent huquq shakli (manbasi) sifatida alohida ahamiyatga ega. Hozirgi davrda dunyoning anglosakson huquqiy tizimiga asoslanuvchi davlatlarida yuridik pretsedentning huquq manbasi sifatida o’rni beqiyosdir. Ammo Yevropa qonunchiligi va roman-german huquqiy tizimiga asoslanuvchi davlatlar sud amaliyotini huquq manbasi sifatida tan olmaydilar. “Pretsedent” – lotincha praecedens so’zidan olingan bo’lib, “ilgarida bo’luvchi”, “oldinda boruvchi” degan ma’noni anglatadi. Yuridik pretsedent deb, ma’muriy yoki sud organining muayyan ish bo’yicha chiqarilgan yozma yoki og’zaki qarorini, kelgusida xuddi shunga o’xshash ishlarni ko’rib chiqishda asos sifatida qo’llanishiga aytiladi. Yuridik pretsedent turlari shartli ravishda ma’muriy pretsedent va sud pretsedentiga bo’linadi. Ma’muriy pretsedent – ma’muriyatning jamiyatni boshqaruv sohasidagi ayrim ishlar yuzasidan qabul qilgan qarorini, kelgusida xuddi shunga o’xshash ishga asos sifatida qo’llashi uchun xizmat qilishi tushuniladi. Sud pretsedenti – sud organining biror-bir ish yuzasidan qabul qilgan qarorini, kelgusida shunga o’xshash ishga nisbatan namuna tarzida qo’llashiga aytiladi, Yuqorida ta’kidlanganidek, sud amaliyoti, ya’ni sud pretsedenti huquq manbasi hisoblanadigan mamlakat Angliyadir, shu bois yuridik pretsedent bir vaqtda

ingliz odat huquqi deb ham nomlanadi. Angliyada to’plamda yozilgan sud pretsedentiga asoslanish xuddi qonun moddasiga asoslangandek yuridik ahamiyatga ega. Bunga o’xshash holatlarni Yevropa qit’asida uchratmaymiz. Masalan, Fransiya huquqshunosligida, fransuz yuristlari sud amaliyotini huquq normasi sifatida hech qachon tan olmagan. Ularning fikricha, sudning obro’si qanchalik baland, uning qarori qanchalik to’liqbo’lmasin, u hech qachon hamma fuqarolar uchun majburiy bo’lgan qoidalarni yarata olmaydi. Shunisi e’tiborga molikki, roman-german huquq nazariyotchilari huquqning pretsedent shaklini hech qachon tan olmaganlar, chunki ular sud va ma’muriy organlar huquqni ijod qilishlari emas, balki uni qo’llash faoliyati bilan shug’ullanishlari lozim, deb hisoblaydilar. Anglo-sakson huquqiy tizimiga kiruvchi davlatlarda sudyalar tomonidan shakllantirilgan va sud pretsedentlarida ifodalangan normalar huquqning asosiy manbasi bo’lib xizm Foydalanilgan adabiyotlar ro`yxati:  Rahbariy adabiyotlar: 1. O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi, Toshkent, «O‘zbekiston», 2012. 40 bet 1. Karimov I.A. «O‘zbekiston XXI asrga intilmoqda», T.: «O‘zbekiston», 1998. 2. Karimov I.A. O‘zbekiston: milliy istiqlol, iqtisod, siyosat, mafkura. 1-tom. T.: «O‘zbekiston», 1996.

3. Karimov I.A. Bizdan ozod va obod Vatan qolsin. 2-tom, T.: «O‘zbekiston», 1996. 4. Karimov I.A. Vatan sajdagoh kabi muqaddasdir. 3-tom, T.: «O‘zbekiston», 1996. 5. Karimov I.A. Xavfsizlik va barqaror taraqqiyot yo‘lida. T.: «O‘zbekiston», 1997 6. Karimov I.A. Vatan sajdagoh kabi muqaddasdir. 3-tom T.: «O‘zbekiston» 1996. Maxsus adabiyotlar: • Axmedshaeva M., Davlat mexanizmi va hokimiyatlar bo‘linishi. O‘quv qo‘llanma. -T.: TDYuI, 2005 - 66b. • Islomov Z.M. Davlat va huquq nazariyasi. – Toshkent: Adolat, 2007. –916 b. • Saburov N.Davlat va huquq nazariyasi. O`quv-uslubiy qo`llanma. -T.: TDYI, 2008. –108 b. • Najimov M.K., Muhitdinov Z.S. Davlat va huquq nazariyasi. O`quv- uslubiy qo`llanma. - T.: TDYI, 2009. - 172 b.

• Odilqoriev X.T., Tulteev I.T. va boshq. Davlat va huquq nazariyasi: Darslik / Prof.X.T.Odilqoriev tahriri ostida. –T.: Sharq, 2009. –592 b. • Najimov M.K., Muxitdinov Z.S. Davlat va huquq nazariyasi. O’quv- uslubiy majmua. –T.: TDYuI, 2010. -136 b. • Najimov M.K., Muxitdinov Z.S. Davlat va huquq nazariyasi. O‘quv- uslubiy majmua. –T.: TDYuI, 2010. -145 b. • Saburov N. , Saydullaev Sh. Davlat va huquq nazariyasi. O‘quv qo‘llanma. –T.: TDYuI, 2011. -177 b. • Saydullaev Sh. B.T Mirzaraimov Angliyada pretsedent huquqi risola TDYuI, 2008. -61 b.  Elektron resurslari: 1. http://www.gov.uz 2. http://www.lex.uz 3. http://www.ziyonet.uz 4. http://www.tsil.uz

O'xshashlar

Hozirgi zamon huquqiy tizimi

Huquq normasi tushunchasi

Xalqaro tashkilotlarning asosiy funksiyalari

Diniy va an`anaviy huquqiy oilalar

Huquq normalarini sharxlash