Қонун ижодкорлиги жараёни босқичлари - Huquqshunoslik - Kurs ishlari

Қонун ижодкорлиги жараёни босқичлари

Yuklangan vaqt:

30.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

241.5 KB

Ko'chirib olish

МУНДАРИЖА КИРИШ .......................................................................................................... 2 I БОБ. ҚОНУН ИЖОДКОРЛИГИ 1.1Қонун ижодкорли ги - ҳуқук, яратишнинг мураккаб жараёни сифатида…………………………………… ………...……………... 4 1.2 Қонун ижодкорли ги - ҳуқук, яратишнинг мураккаб жараёни сифатидa…………………………………………………………….. 7 1.3 Ҳуқуқ яратиш усуллари, турлари ва хусусиятлари… …………… 10 II БОБ. НОРМАТИВ ҲУҚУҚИЙ ҲУЖЖАТЛАР 2. 1 Норматив - ҳуқуқий ҳужжатларнинг вақт, худуд ва шахсларга нисбатан ҳаракати...................................................................................................................................................................................................... 26 ХУЛОСА ........................................................................................................ ФОЙДАЛАНИЛГАН АДАБИЁТЛАР РЎЙҲАТИ ................................. 1

КИРИШ Қонун ижодкорлиги фаолияти муҳим. серқирра ижтимоий ходиса ҳисобланади. Шу боис унинг ижтимоий замини кенг бўлишига, айни вақтда мазкур фаолиятнинг ижтимоий жиҳатларига аҳамият бериш зарур. Халқимизнинг табиатига, дунёқарашига мос қонунчилик фаолияти анъаналарни шакллантириш хусусида гап борганда, ҳозирги қонун ижодкорлигимизда Темур тузукларида битилган салтанат бошқаруви қоидаларидан, Мирзо Улуғбекдаги маърифатпарварлик ва элпарварлик хусусиятларидан, Шоҳ Бобур муқаддас санаган ва изчил амал қилган одил сиёсат негизларидан, Алишер Навоий тараннум этган адолатли давлат тўзуми, халқигўё қонунлар ҳақидаги дурдона фикрлардан, шунингдек маърифат ва инсонпарварлик фазилатлари сарчашмаларидан мунтазам баҳраманд бўлиб туриш айни муддаодир. Ўзлигини англаётган, ўз қадри ва қаддини ростлаётган ўзбек халқининг орзу-умидларини ва хоҳиш- иродасини тўлақонли ифодалаш учун бу халқнинг асрий турмуш тарзини, тарихий давлатчилик ва ижтимои тажрибасини, бой маънавиятини ҳамда у сайқал топтирган қадриятларни мужассамлаштирувчи қонунлар яратиш лозим. Қонунларда мустаҳкамаланадиган қоидалар худди Қобуснома панду- насихатлари каби ҳар бир киши қалбидан эъзозли ўрин олишига эришиши лозим бўлади. Қонунни ижод этиш давлатнинг ҳуқуқий нормаларни яратишга қаратилган махсус фаолиятидир. Далат ушбу фаолият орқали халқнинг муштарак иродасини қонун даражасида ифода этади, жамиятга сиёсий раҳбарликни амалга оширади. Бу фаолият натижасида жамиятда амал қилувчи бир бутун ва ички мутаносибликка эга бўлган, ижтимоий муносабатларни тартибга солишга қаратилган умуммажбурий ҳуқуқий нормалар тизими вужудга келтирилади. Ўзбёкистон Республикасининг қонун чиқариш амалиёти пухта илмий2

заминга асосланиши шарт, қонунчилик фаолиятининг барча жиҳатлари ҳуқуқшунослик назарияси томонидан қайта мушоҳада этилиши, мустақил давлат қонунчилигининг илмий концепцияси вужудга келтирилиши лозим. Юридик фанимиз олдида турган долзарб вазифалардан бири қонунчилик механизмининг ҳамма таркибий бўғинларини чуқур тахлил этиш ва шунга доир илмий тавсияларни ишлаб чиқишдан иборатдир. Зеро, “Конституциявий меъёрлар ва қонунларнинг устуворлиги, улар инсон манфаатини кўзлаб иш тутишга ва шу доирада ижтимоий ўзаро муносабатларни мақбул ҳолга келтиришга йўналтирилганлиги мамлакатда барқарорликни ҳуқуқий жиҳатдан таъминлашнинг, фуқаролик жамияти асосларини қарор топтиришнинг асосий омилидир”. 1 Қонунларнинг илмий савиясини ошириш, сифатини яхшилаш, жамиятга раҳбарлик қилишнинг, уни бошқаришнинг илмий даражасини юксалтириш имконини беради. Қонунчиликни такомиллаштириш манфаатлари қонун яратиш фаолиятининг ҳуқуқий, ижтимоий, руҳий ва ташкилий томонларини ҳамда таомил тартибларини назарий ўрганишни талаб этмоқда. Ш у боис Ўзбекистоннинг янги қонунчилик тизимини вужудга келтириш ва қонунчилик жараёнини назарий тадқиқ этиш муҳим илмий ва амалий аҳамиятга эга.1 Каримов И.А Ўзбекистон XXI аср бўсағасида хавфсизликка таҳдид, барқарорлик шартлари ва тараққиёт кафолатлари – Т. Ўзбекистон, 1997,173-бет. 3

I БОБ. ҚОНУН ИЖОДКОРЛИГИ 1.1.Қонун ижодкорли ги - ҳуқук яратишнинг мураккаб жараёни сифатида. Ҳуқуқ ижодкорлик жараёни кўпқиррали, мураккаб жараён бўлиб у махсус ваколатли давлат органлари томонидан амалга оширилади, қонун ижодкорлиги ижтимоий муносабатларнинг мураккаблашуви, янгиларининг вужудга келиши, баъзиларининг эса эскириши тегишлича ҳуқуқ ижод этиш фаолиятига эҳтиёж туғдиради, қонун ижодкорлиги жараёнигача жамиятда ҳуқуқнинг шаклланиши жараёни кечади. Жамиятда ижтимоий эҳтиёж ва ҳаёт шароитлари натижасида муайян муносабатлар, ҳуқуқ ва мажбуриятлар шаклланади. Ушбу муайян муносабатларни қонун чиқарувчи орган ўз вақтида илғаб, сезиб унга ҳуқуқ мақомини беради. Масалан, бозор иқтисодиёти муносабатлари жуда кўп янги муносабатларни вужудга келтирмоқда. Уларни ҳуқуқий тартибга солиш зарурати тобора кучаймоқда. Ўзбекистон Республикасининг Фуқаролик Кодексидаги қатор моддалар ва Ўзбекистон Республикасининг туркум қонунлари шу жараён натижасидир. Демак, қонун ижодкорлиги - бу давлат фаолиятининг бир тури бўлиб, у янги ҳуқуқ нормаларини яратиш, амалдагиларга тегишли ўзгартиришлар киритиш ва эскиларни бекор қилишга қаратилган махсус фаолиятдир. Қонун ижодкорлиги белгиланган давлат органлари томонидан амалга оширилади ва бу фаолият вазифаси ўз навбатида асосий ва қўшимчага бўлинади. Янги ҳуқуқ нормаларини яратиш бу қонун ижодкорлигининг асосий вазифасидир. Амалдаги ҳуқуқ нормаларига ўзгартиришлар киритиш ва эскиларини бекор қилиш юзасидан фаолият эса қонун ижодкорлиги нинг қўшимча вазифаси ҳисобланади. Кўриниб турибдики, қонун ижодкорлиги жараёни махсус ваколатли давлат органларининг жамият эҳтиёжлари ва манфаатларини ифодалаш юзасидан бир мақсадга йўналтирилган фаолияти бўлиб, уларнинг мазмуни янги қабул қилинган 4

ҳуқуқ нормаларини ўрнатишни ташкил этади. Бу жараён қуйидаги тамойилларга асосланади: қонунийлик - янги қабул қилинган ҳуқуқий нормалар амалдаги қонунчиликка мос келиши керак;  демократизм - ҳуқуқ ижодкорлик жараёнида фуқароларнинг бевосита иштирокини таъминлаш;  инсонпарварлик - янги қабул килинган ҳужжатлар инсон ҳуқуқ ва эркинликларини мустаҳкамлаши ва кенгайтириши керак;  илмий характерга эга эканлиги - жамият реал эҳтиёжларидан келиб чиққан бўлиши керак;  профессионализм - бу жараёнда юксак малакали мутахассислар иштирок этган бўлиши лозимлиги ;  лойиҳаларнинг қунт ва эътибор билан тайёрланиши лозимлиги- бунда, албатта шу масаладаги жаҳон қонунчилик тажрибаси, ижтимоий тадқиқотлар натижаси, илмий тавсиялар эътиборга олиниши кераклиги;  қабул қилинган актларнинг юридик техника жиҳатидан такомиллашган бўлиши лозимлиги, яъни бу жараёнда шаклланган юридик усул ва йўллардан унумли фойдаланиш зарурлиги 1. Мана шу принципларнинг реал амалга оширилиши ҳуқуқ яратиш жараёнининг самарадорлигини таъминлайди. Қабул қилинган ҳуқуқ нормалари ўзида давлат, халк, жамият иродасини ифодалайди, лекин бунгача ҳуқуқнинг шаклланиш жараёни кечади, яъни жамиятдаги муайян муносабатни тартибга солишга бўлган эҳтиёжни аниқлаш, уни англаб етиш, таҳлил килиш демакдир ва бу борадаги ҳуқуқий қарашларни шакллантиришдан иборат бўлиб, бу жараён ҳуқуқнинг шаклланиш жараёнидир. Ҳуқуқ яратиш жараёни фуқароларнинг, олимларнинг, ташкилотларнинг турлича фикрларини асослашиши керак. Ҳуқуқ яратиш жараёнига жуда кўп омиллар таъсир этади: иқтисодий, сиёсий, ижтимоий, 1 Исломов З.М, Давлат ва ҳуқуқ: умумназарий масалалар. Т.,Адолат. 2000.б-42 5

миллий, мафкуравий, ташқи-сиёсий ва бошқа.6

1.2.Ҳуқуқ яратиш усуллари, турлари ва хусусиятлари Ҳуқуқ ижодкорлиги характери жиҳатидан давлат аҳамиятига молик бўлган фаолиятдир. Ҳуқуқ ижодкорлигининг маданий савияси ва даражаси шунга мувофиқ қабул қилинаётган ҳуқуқий норматив актларнинг сифати – жамиятнинг маданий ва демократик кўрсаткичидир. 3 Ҳуқуқ яратиш жараёни икки усул билан амалга оширилади: 1) тегигшли давлат органлари томонидан белгиланган тартибда ҳуқуқий хужжат қабул қилиниши. 2) халқ томонидан бевосита референдум йўли билан қабул қилиш. Ўзбекистон Республикасида амалга ошириладиган қонун ижодкорлиги фаолияти, бизнингча, жаҳон давлатлари тажрибаси синовидан ўтган қуйидаги асосий принципларга таянмоғи лозим:  қонун чиқарувчи ҳокимият, аввало ҳокимиятлар тақсимланиши принципидан келиб чиқиши зарурлиги. Конституцияда ўзига хос мустахкамлаб берилган ваколатлар доирасида қонун чиқарувчи хокимият мустақил, қатъият ва юксак масъулият билан фаолият кўрсатмоғи лозим;  парламент коллегиал принципга асосланмоғи лозим-халқимизда «Маслахатли тўй тарқалмас» деган нақл бор. Бизнинг қонун чиқарувчи хокимиятимиз мана шу нақлга амал қилиб бамаслахат иш тутмоғи ва хар бир халқ вакилининг қонун яратишда фаол иштирокини таъминлаб жамият иродасини давлат қарори даражасида таъминламоғи лозим;  қонун чиқарувчи идора ўз фаолиятида халқ хокимиятчилиги, давлат суверенитети принципларига таяниши шарт;  қонун ижод этишда ўтмиш аждодларимиз яратган ҳаётий ижобий тажрибага бой маданий ва маънавий меросга, миллий урф-одат ва анъаналарга ворислик, яъни тарихийлик принципига таяниш зарурдир;  қонун қабул қилишда умумхалқ мухокамасига хавола этиш принципи қонун ижодкорлигининг демократик ташкил этилганлигидан 3 Саидов А.Х., Тожихонов У. Давлат ва ҳуқуқ назарияси. 2 жилдли,ИИВА. –Т.: Адолат, 2001.175-бет. 7

далолатдир беради. Албатта, дуч келган лойихани кетма-кет мухокамага тақдим этавериш тўғри бўлмайди. Жамиятнинг умумий тақдирига дахлдор муҳим қонун лойиҳаларигина умумхалқ муҳокамасига чиқариш мақсадга мувофиқдир. Ўта мухим, қисқа ва лўнда ишланган, жиддий мухокамадан ўтказилган қонун лойихаларини умумхалқ овозига - референдумга қўйиш ҳам мумкин; қонун қабул қилишда ижтимоий адолат принципи устунлик қилиши керак. Айнан адолатлилик қонун ҳал этаётган муаммони ечишнинг, ижтимоий муносабатни тартибга солишнинг асосий мезони бўлиши керак. Жорий қонунчилик хужжатларининг Конституцияга қатъий равишда мос бўлишига эришиш талаб этилади. Шу боис Конституциянинг, ундан сўнг эса қонунларнинг устуворлиги принципини собитқадамлик билан ҳаётга жорий этиш лозим. Қонун чиқарувчи идоранинг фаолиятида қонунийлик принципи мухим ўрин тутади, Бу принцип қонун чиқарувчи учун хам, қонунлар ижросини таъминловчи давлат органлари, ташкилотлар, муассасалар, корхоналар ва жамоат бирлашмалари учун ҳам бирдек тегишлидир. Қонун чиқарувчи идора учун ҳам, ҳуқуқнинг бошқа субьектлари, шунингдек барча юридик шахслар учун ҳам инсон ҳуқуқлари, эркинликлари ва қонуний манфаатлари устувор таъминланиши принципи бир хилда мажбурийдир. Жамиятдаги энг мухим ижтимоий муносабатларни, айникса фукароларнинг хуқуқий мавқеига тааллуқли масалаларни фақат қонун шаклидаги норматив ҳуқуқий акт билан мустахкамлаш принципининг қўлланилиши; қонун чиқарувчи идора томонидан ҳуқуқий тартибга солишга эҳтиёж мавжудлигини оқилона ҳисобга олишни йўлга қўйиш зарур 4. Ижтимоий тараққиёт талабларига мувофиқ равишда янгилаб борилиши принципини амалга ошириш; қонунчиликнинг самарали харакатланишини таъминлаш учун муттасил тарзда уни системалаштириб бориш, яъни 4 Саидов А.Х., Тожихонов У. Давлат ва ҳуқуқ асослари. –Т., 1999. Б.35. 8

инкорпорация қилиб ва кодекслаштириб бориш керак. Қонунчилик фаолияти илмийлик принципига қатъий таянмоғи керак. Қонунчилик жараёни замонавий ҳуқуқ илми ва амалиёти ютуқларига асосланиб, амалга оширилишини талаб этилади. Қонунларни шакллантириш ва шаклий баён этишда юридик техникани такомиллаштириб бориш ҳам мухим аҳамиятга эга. Юқорида саналганлардан ташқари, парламентнинг профессионал бўлиши, унинг сиёсий ва маданий савиясининг юксаклиги, демократик иш юритиши анъананларига эга эканлиги кўп партиявийлик асосида фаолият кўрсатиши тажрибасини ўзлаштирганлиги каби бир қатор омиллар ҳам ижобий қонунчилик фаолияти қарор топишига ўз таъсирини ўтказади.1.3. Қонун яратиш босқичлари Қонунчилик жараёни ҳақида батафсил тасаввур хосил қилиш учун, 9

унинг мазмунини ташкил этувчи босқичларни чуқур тахлил этиш керак. Аксарият ҳуқуқшунос олимларнинг ва амалиёт ходимларнинг фикрига кўра, қонун- чилик жараёни қуйидаги босқичлардан иборат:1. Қ онунчилик ташаббуси ҳуқуқини рўёбга чиқариш қонун чиқариш жараёнининг биринчи босқичи деб эътироф этилади. Авваламбор, қонунчилик ташаббуси ҳуқуқи деганда нима тушунилишини аниқлаб олиш керак. Юридик адабиётларда мазкур масала юзасидан якдиллик мавжуд эмас. Биринчидан, юқорида қайд этиб ўтилганидек, айрим муаллифлар қонун лойиҳасини ишлаб чиқиш босқичини қонун чиқариш жараёнининг биринчи босқичи деб ажратишни таклиф қиладилар, бошқа муаллифлар эса қонун қабул қилиш эҳтиёжини аниқлаш, қонун чиқариш жараёнини прогноз қилиш тўғрисида сўз юритадилар 1 . Аммо шуни назарда тутиш керакки, бу ерда икки тушунча: қатъий юридик аҳамиятга эга бўлган «қонун чиқариш жараёни» тушунчаси ҳамда умумижтимоий аҳамиятга эга бўлган «қонун ижодкорлиги» тушунчаси аралаштириб юбориляпти. Қонун қабул қилиш эҳтиёжини аниқлаш, прогноз қилиш қонун чиқариш жараёнининг босқичларига эмас, балки қонун ижодкорлиги соҳасига киради. Ўзбекистон Республикаси Олий Мажлиси Қонунчилик палатаси Регламентининг 66-моддасида мазкур масала қуйидагича ҳал қилинади: қонунчилик ташаббуси ҳуқуқи янги қонунлар лойиҳаларини, амалдаги қонунларга ўзгартишлар киритиш тўғрисидаги қонунлар лойиҳаларини, янги қонунларни қабул қилиш ёки амалдаги қонунларга ўзгартишлар киритиш тўғрисидаги таклифларни (қонун чиқариш тўғрисидаги таклифларни) киритиш шаклида амалга оширилади 2 . Қонунчилик палатаси Регламентининг 12-моддасига мувофиқ, қонун лойиҳаси палатага қонунчилик ташаббуси ҳуқуқига эга бўлган субъектлар томонидан киритилади. Бунда қуйи-дагилар тақдим этилиши керак: а) қонун 1 Қ аранг: Законодательный процесс, с. 179 . 2 Шундай єилиб, єонун лойищасини ишлаб чиєиш босєичлари єонун чиєариш жараёни доирасидан четда єолади. Єонунчилик ташаббуси ҳ уєуєининг мазмунини ёритишга нисбатан мазкур ёндашувга єўшилиш лозим. 10

лойиҳасига унинг концепцияси баён қилинган ҳолдаги тушунтириш хати; б) ўзгартишлар ва қўшимчалар киритиш тўғрисидаги, шунингдек қонун лойиҳаси киритилиши билан боғлиқ қонунларни ўз кучини йўқотган деб топиш тўғрисидаги қонун лойиҳаси; в) ўзгартирилиши, қўшимчалар киритилиши, ўз кучини йўқотган деб топилиши ёки қабул қилиниши лозим бўлган қонуности ҳужжатларининг рўйхати; г) моддий харажатларни талаб қиладиган қонун лойиҳалари учун молиявий-иқтисодий асослар; д) молиявий қонунларниг лойиҳалари юзасидан Ўзбекистон Республикаси Вазирлар Маҳкамасининг хулосаси. Қонунчилик ташаббуси ҳуқуқи мазкур ҳуқуқ субъектлари томонидан киритилган қонун лойиҳаси парламент томонидан кўриб чиқилиши шартлигини билдиради. Тўғри, қонунни қабул қилиш ёки қабул қилмаслик масаласини парламент ҳал қилади: парламент мазкур қонунни қабул қилишга мажбур эмас, аммо у (унинг ваколатли органи) киритилган лойиҳани кўриб чиқиши шарт. Шунинг учун ҳам қонунчилик ташаббуси ҳуқуқи субъектлари доираси тўғрисидаги масала муҳим аҳамиятга эга. Мазкур ҳуқуқ субъектлари рўйхати, қоида тариқасида, конституцияларда белгиланади. Ўзбекистон Республикасининг Конституциясида ҳам қонунчилик ташаббуси ҳуқуқи субъектларининг анча кенг доираси белгиланган. Конституциянинг 83-моддасига мувофиқ, қонунчилик ташаббуси ҳуқуқига Ўзбекистон Республикаси Президенти, ўз давлат ҳокимиятининг олий вакиллик органи орқали Қорақалпоғистон Республикаси, Қонунчилик палатаси депутатлари, республика Вазирлар Маҳкамаси, Ўзбекистон Республикасининг Конституциявий суди, Олий суди, Олий хўжалик суди, Бош прокурори эга. Қонун билан тасдиқланган Қонунчилик палатасининг Регламентининг 13- моддасига мувофиқ, палатага келиб тушган қонун лойиҳасини палата Спикери қонун лойиҳасини дастлабки тарзда кўриб чиқадиган масъул қўмитага топширади. Мазкур қўмита қонун лойиҳасини кўриб чиқишга қабул қилиш мумкинлиги ёки уни қонунчилик ташаббуси ҳуқуқи субъектига қайтариш зарурлиги тўғрисида палата Кенгашига белгиланган муддатда хулоса тақдим 11

этади. Палата Кенгаши масъул қўмитанинг хулосаси асосида қонун лойиҳасини палата кўриб чиқиши учун қабул қилиш ёки у белгиланган талабларга номувофиқ бўлса, уни қонунчилик ташаббуси ҳуқуқи субъектига қайтариш тўғрисида қарор қабул қилади. Аниқланган камчиликлар бартараф этилгандан кейин қонун лойиҳаси палата кўриб чиқиши учун янгитдан киритилиши мумкин. Агар тегишли масала бўйича қонун лойиҳаси палата томонидан биринчи ўқишда қабул қилинган бўлса, айни шу масала бўйича бошқа қонун лойиҳаси палата кўриб чиқиши учун қабул қилинмайди. Қонун лойиҳаси кўриб чиқиш учун қабул қилинганда палата Кенгаши қонун лойиҳасини палата мажлисида кўриб чиқишга тайёрлаш муддатини белгилайди. Кўриб чиқиш учун қабул қилинган қонун лойиҳаси тегишли материаллар билан палата қўмиталарига юборилади. Қонунчилик палатасининг Регламентига «Қонун лойиҳасини дастлабки тарзда муҳокама қилиш» деб номланган махсус модда киритилган бўлиб, унда қонун лойиҳасини масъул қўмита томонидан дастлабки тарзда муҳокама қилиш ва уни палатада биринчи ўқишда кўриб чиқишга тайёрлаш тартиби белгилаб қўйилган. Қонун лойиҳасини қўмитада муҳокама қилиш очиқ, қонун лойиҳасини киритган қонунчилик ташаббуси ҳуқуқи субъектининг вакили таклиф этилган ҳолда ўтказилади. Агар палата Кенгаши томонидан бошқа муддат белгиланган бўлмаса, масъул қўмита қонун лойиҳаси олинган кундан эътиборан икки ой ичида уни ўз хулосасини ҳамда палата Кенгашининг қонун лойиҳасини биринчи ўқишда кўриб чиқиш учун палата киритиш тўғри-сидаги қарорининг лойиҳасини илова қилиб, палата Кенгаши кўриб чиқиши учун тақдим этади. Бир қатор давлатлар (Россия, Ўзбекистон ва бошқалар)да қонунларни кўриб чиқиш ва қабул қилиш парламент тажрибаси қонунчилик ташаббуси босқичидан кейин қонун лойиҳасини дастлабки тарзда кўриб чиқиш босқичини ажратиш имконини беради. Мазкур босқич асосан киритилган қонун лойиҳаси юзасидан билдирилган таклиф-мулоҳазалар ва таклифларни палатанинг бош (масъул) қўмитаси томонидан умумлаштириш ҳамда қонун лойиҳаси ҳақида хулоса тайёрлашни назарда тутади. Мазкур босқич қонун лойиҳасининг кейинги тақдири учун муҳим аҳамиятга эга: салбий хулоса чиқарилган тақдирда қонун 12

лойиҳаси палатада қўллаб-қувватланиши эҳтимоли жуда кам. Қонун лойиҳасини парламент (унинг палатаси)да кўриб чиқиш ва муҳокама қилиш ҳамда уни такомилига етказиш қонун чиқариш жараёнининг навбатдаги босқичидир. Мазкур босқич парламент, унинг палаталари мажлисларида қонун лойиҳаси устида ишлашни (одатда бу иш қонун лойиҳасини ўқиш деб аталади), шунингдек қонун лойиҳаси устида парламент қўмиталари ва комиссияларида иш олиб боришни ўз ичига олади. Қонун лойиҳалари пленар мажлисларда, қоида тариқасида, бир нечта (икки, уч, тўрт) ўқишда кўриб чиқилади. Ҳар бир ўқишнинг ўз мақсади ва ўз вазифалари бўлади. Масалан, ГФР Бундестагининг регламентига мувофиқ, қонун уч ўқишда кўриб чиқилади. Биринчи ўқиш таклиф қилинаётган қонуннинг маъноси ва мақсадини муҳокама қилишга мўлжалланган. Биринчи ўқишдан кейин қонун лойиҳаси овозга қўйилмасдан тегишли қўмитага юборилади. Иккинчи ўқишда лойиҳа моддама-модда муҳокама қилинади ва овозга қўйилади. Учинчи ўқишда муҳим масалалар ва тузатишлар муҳокама қилинади ва шундан сўнг лойиҳа якуний овозга қўйилади 3 . Қабул қилинган қонун лойиҳасини парламентнинг иккинчи палатасида кўриб чиқиш икки палатали парламентлардаги қонун чиқариш жараёнининг навбатдаги босқичидир. Зеро, бир палатали парламентда қонунни қабул қилиш охирги марта овозга қўйиш орқали амалга оширилади (у биринчи ўқишдан кейин ҳам, иккинчи, учинчи, тўртинчи ўқишдан кейин ҳам ўтказилиши мумкин). Икки палатали парламентда эса қонун лойиҳаси айни бир таҳрирда иккала палата томонидан қабул қилинган ҳолдагина қонунга айланади (аммо баъзан палаталардан бири қайта овозга қўйиш орқали бошқа палата томонидан қабул қилинган қонун лойиҳасини маъқулламаган иккинчи палатанинг «вето»сини енгиши ҳам мумкин). Қонун ижодкорлиги соҳасида парламент палаталарининг ваколатлари тенг бўлиши ёки жиддий фарқ қилиши мумкин. Масалан, АҚШ Конгрессининг 3 Єаранг: Конституционное (государственное) право зарубежных стран. Т. 3. Особенная часть, с. 387. 13

палаталари умуман олганда ҳар хил ваколатларга эга. Айтайлик, молия соҳасидаги қонун лойиҳалари фақат вакиллар палатасига киритилиши мумкин. Сенат халқаро шартномаларни ратификация қилиш, президент томонидан тайинланган давлатнинг олий мансабдор шахсларини тасдиқлаш ҳуқуқига эга. Аммо қонун ижодкорлиги соҳасида палаталар деярли тенг ҳуқуқлидир: барча қонунлар иккала палатанинг розилиги билан қабул қилинади. Барча қонун лойиҳалари уч ўқишдан ўтади. Бир палата томонидан маъқулланган қонун лойиҳаси бошқа палатага кўриб чиқиш учун юборилади ва бу ерда кўриб чиқиш ва муҳокама қилишнинг айни ўша босқичларидан ўтади. Агар лойиҳа матнига тузатишлар киритилган бўлмаса, у палаталарнинг раислари томонидан имзоланганидан сўнг президентга топширилади. Россияда парламент палаталари қонун чиқариш фаолияти соҳасида ҳам ҳар хил ваколатларга эга: барча қонунлар қуйи палата (Давлат Думаси) томонидан қабул қилинади, яъни айни ҳолда қонун лойиҳаси ҳақида эмас, балки Давлат Думаси томонидан қабул қилинган қонун ҳақида сўз юритилади («Давлат Думаси томонидан қабул қилинган қонун» тушунчаси қонун чиқариш жараёнидаги муҳим босқични акс эттиради). Юқори палата (Федерация Кенгаши)нинг вазифаси шундан иборатки, мазкур палата Давлат Думаси томонидан қабул қилинган қонунни маъқуллайди (овоз бериш орқали ёки «сукут сақлаш» орқали (яъни ўн тўрт кун ичида Федерация Кенгаши томонидан кўриб чиқилмаса) ёки рад этади. Бунда қайси масалаларга тааллуқли қонунларни Федерация Кенгашида кўриб чиқиш мажбурийлиги Конституцияда белгилаб қўйилган (федерал бюджет, федерал солиқлар ва йиғимлар, уруш ва тинчлик масалалари ва бошқа шунга ўхшаш масалалар). Палаталар қонун чиқариш фаолияти соҳасида тенг ҳуқуқларга эга бўлган ва улар ўртасида қонунни қабул қилиш юзасидан келишмовчиликлар чиққан ҳолларда муросага келтириш тартиб-қоидалари қўлланади. Конституциянинг 84-моддасига мувофиқ: а) қонун Қонунчилик палатаси томонидан қабул қилиниб, Сенат томонидан маъқулланиши лозим; б) Сенат томонидан рад этилган қонун Қонунчилик палатасига қайтарилади ва агар қонунни қайта кўриб чиқишда палата депутатлар умумий сонининг учдан икки 14

қисмидан иборат кўпчилик овози билан қонунни яна маъқулласа, қонун парламент томонидан қабул қилинган ҳисоб-ланади ҳамда имзоланиши ва эълон қилиниши учун Ўзбекистон Рес-публикаси Президентига палата томонидан юборилади; в) Сенат томонидан рад этилган қонун юзасидан палаталар юзага келган келишмовчиликларни бартараф этиш учун тенглик асосида келишув комиссиясини тузиши мумкин. Палаталар келишув комиссияси таклифларини қабул қилганда қонун одатдаги тартибда кўриб чиқилиши керак. Конституцияга ўзгартишлар киритиш, конституциявий қонунни қабул қилиш парламентнинг ҳар бир палатасидаги умумий овозлар сонининг учдан икки қисмидан иборат кўпчилик овозини талаб этади. Одатдаги қонунлар оддий кўпчилик овоз билан қабул қилинади. Қонунлар қабул қилиш тартиби, шунингдек келишув тартиб-қоидалари Олий Мажлис палаталари тўғрисидаги Конституциявий қонунларда муфассалроқ тартибга солинган. Қонун лойиҳаларини кўриб чиқиш ва келишув тартиб-қоидаларига Қонунларнинг махсус бўлимлари бағишланган. Уларда, жумладан, қонун лойиҳасининг қуйи палатадан ўтиши, уни юқори палатада кўриб чиқиш тартиби, келишув комиссиясини тузиш ва унинг фаолияти асослари, келишув комиссиясининг таклифларини қуйи палатада кўриб чиқиш тартиби ҳамда қуйи палатада қайта кўриб чиқилган қонунни юқори палата томонидан маъқуллаш тартиби белгиланган. Олий Мажлис палаталарининг қонунлар билан тасдиқланган регламентлари, Конституция, конституциявий қонунларнинг қоидаларига мувофиқ, Қонунчилик палатаси қабул қилган қонун лойиҳасининг Сенатда ўтишини, юзага келган келишмовчиликларни бартараф этиш учун тузиладиган келишув комиссияси ишининг тартиб-қоидаларини (қонун Сенат томонидан рад этилган ҳолда), шунингдек қонунни палаталар томонидан қайта кўриб чиқиш тартибини ва бошқа масалаларни тартибга солади. Сенатга келиб тушган қонун рўйхатга олинади ва Сенат Раиси томонидан қонунни кўриб чиқадиган ҳамда унинг юзасидан хулоса тайёрлайдиган қўмитага топширилади. Сенатнинг мажлисида қонунни кўриб чиқиш маърузачининг 15

масъул қўмита хулосасини ўқиб эшиттиришидан бошланади. Шундан сўнг қонун муҳкамаси тартибида сенаторлар сўзга чиқишлари мумкин. Қонун Сенат томонидан белгиланган кўпчилик овоз билан маъқулланса, имзоланиши ва эълон қилиниши учун белгиланган тартибда республика Президентига юборилади. Рад этилган қонун юзасидан палаталар юзага келган келишмовчиликларни бартараф этиш учун келишув комиссияси тузиши мумкин. Мазкур комиссия тенглик асосида тузилади. Келишув комиссиясининг ҳар бир палатадан сайланган аъзолари ўз таркибидан кўпчилик овоз билан комиссия ҳамраисларини сайлайдилар. Келишув комиссияси қонуннинг ягона матнини ишлаб чиқиш мақсадида Сенатнинг ҳар бир эътирозини алоҳида-алоҳида кўриб чиқади. Келишув комиссияси ўз ишининг натижалари юзасидан келишмовчиликларни бартараф этиш бўйича таклифларни ўз ичига олган хулоса қабул қилади. Хулосага қонунга доир ўзгартишлар ва қўшимчалар лойиҳа- сининг матни илова қилинади. Хулоса Сенат ва Қонунчилик палатасига топширилади. Сенат келишув комиссиясининг таклифларини қабул қилган тақдирда қонун Қонунчилик палатаси томонидан одат-даги тартибда қайта кўриб чиқилиши керак. Қонунни Қонунчилик палатасида қайта кўриб чиқишда келишув комиссиясининг баённо-масида мавжуд бўлган такифларгина муҳокама қилинади. Келишув комиссиясининг лоақал битта таклифи рад этилган тақдирда Қонун-чилик палатаси, Сенат келишув комиссиясига янги таклифларни тақ-дим этиш учун палата томонидан маъқулланган тузатишларни ино-батга олган ҳолда ишни давом эттиришни таклиф қилиши мумкин. Агар Сенат қонунни келишув комиссиясининг таҳририда маъқул-ламаса, у рад этилган қонун сифатида Қонунчилик палатасига қай-тарилиши керак. Қонунчилик палатаси Регламентининг 17-моддасида Сенат томонидан рад этилган, шунингдек республика Президенти томонидан эътирозлар билан қайтарилган қонунни Қонунчилик палатаси томонидан қайта кўриб чиқиш тартиби белгиланган. Мазкур тартибга мувофиқ, масъул қўмита рад этилган қонун юзасидан хулоса беради. Масъул қўмитанинг хулосасини олганидан сўнг палата қонунни қайта кўриб чиқиш масаласини ўз мажлисининг кун тартибига киритади. Агар 16

Қонунчилик палатаси Сенат томонидан рад этилган қонунни палата депутатлари умумий сонининг учдан икки қисмидан иборат кўпчилик овози билан яна маъқулласа, қонун Олий Мажлис томонидан қабул қилинган ҳисобланади ва Президентга имзолаш ва эълон қилиш учун юборилади. Қонунни имзолаш ва эълон қилиш - қонун чиқариш жараёнининг охирги босқичи. Моҳият эътибори билан, мазкур босқич икки ёки уч босқични ўз ичига олади. Мазкур босқични тавсифловчи юқорида зикр этилган тадбирлар парламентдан ташқарида амалга оширилади. Фақат Буюк Британияда ҳамда парламент тушунчасига нафақат унинг палаталари, балки давлат бошлиғи ҳам кирадиган мамлакатларда қонунни имзолаш ва эълон қилиш босқичи парламент доирасида амалга оширилади 4 . Парламент томонидан қабул қилинган қонунни имзолаш масаласига тўхталамиз. Одатда, бу давлат бошлиғининг ваколатларига киради. Чет эл давлатларининг конституцияларида, юридик адабиётларда «промульгация» атамасини учратиш мумкин. Промульгация деганда баъзан қонунни имзолаш ва эълон қилиш тушунилади. Аммо мазкур атаманинг янада аниқроқ маъноси шундан иборатки, промульгация давлат бошлиғининг, шу жумладан, қонунни расмий эълон қилиш тўғрисидаги фармойиши ифодаланган махсус ҳужжат чиқаришини назарда тутади. Давлат бошлиғи томонидан чиқарилган мазкур ҳужжат (фармон, буйруқ)нинг матни расмий нашрларда эълон қилинаётган қонун матнидан олдин келади 5 . Бир қатор давлатларнинг конституциялари давлат бошлиғига қонунни имзоламасдан унга вето қўйиш, яъни қонунни парламентга қайтариш ҳуқуқини беради. Бунда конституциялар қонунни рад этиш учун асосларни кўрсатмаслиги, давлат бошлиғидан ўз қарорини асослашни талаб қилиши мумкин. Ҳозирги парламентаризм амалиётига ветонинг фақат бир тури – парламент томонидан бекор қилиниши мумкин бўлган нисбий вето маълум. Мутлақ вето (у Буюк Британияда маълум бўлиб, охирги марта 1707 йилда қўлланилганига қарамай, 4 Қ аранг: Конституционное (государственное) право зарубежных стран.Т. 1-2. Общая часть, с. 547. 5 Қ аранг: Конституционное (государственное) право зарубежных стран.Т. 1-2. Общая часть, с. 550. 17

ҳозиргача расман сақланиб келмоқда) қонунни узил-кесил рад этади ва парламент томонидан бекор қилиниши мумкин эмас. Баъзи бир мамлакатлар (Португалия, Мексика ва бошқалар)да қисман вето қўлланилади. Мазкур вето бутун қонунга эмас, балки унинг алоҳида моддаларига тегишли бўлади. Россияда Конституцияга мувофиқ президентга берилган вето ҳуқуқидан, амалиётга қараганда, президент бутун қонун билан ҳам, унинг алоҳида моддалари билан ҳам келишмаган ҳолларда фойдаланилади. Ўзбекистон Республикаси Президенти тақдим этилган қонунни имзоламаслик ва унга ўз эътирозларини илова этиб, уни такроран муҳокама қилиш ва овозга қўйиш учун парламентга қайтариш ҳуқуқига эга. Президент ветоси нисбий хусусиятга эга ва парламент томонидан бекор қилиниши мумкин. Олий Мажлиснинг Қонунчилик палатаси тўғрисидаги Конституциявий қонунга мувофиқ, Ўзбекистон Республикаси Президенти томонидан қайтарилган қонун палатада қайта кўриб чиқилиб, қуйидаги қарорлардан бири қабул қилинади: 1) қонунни Президентнинг мулоҳазаларини ва таклифларини инобатга олган ҳолда қабул қилиш; 2) қонунни бундан буён кўриб чиқмаслик; 3) қонунни аввалги қабул қилинган таҳририда маъқуллаш. Агар қонун аввалги қабул қилинган таҳририда палата депутатлари умумий сонининг камида учдан икки қисмидан иборат кўпчилик овози билан маъқулланса, Сенатга маъқуллаш учун юборилади. Сенат (сенаторлар умумий сонининг камида учдан икки қисмидан иборат кўпчилик овози билан) қонунни маъқуллаш ёки рад этиш тўғрисида қарор қабул қилади. Агар қонун Сенат томонидан маъқулланса, Ўзбекистон Республикаси Президенти томонидан ўн тўрт кун ичида имзоланиши ва эълон қилиниши керак. Ўзбекистон Республикаси (ўзгартишлар ва қўшимчалар киритилган) Конституциясининг 84-моддасига мувофиқ, қонунларнинг эълон қилиниши улар қўлланилишининг мажбурий шартидир. Мазкур қоидалар Олий Мажлис палаталарининг қонунлар билан тасдиқланган регламентларида ҳам ўз аксини топган. Қонун яратиш босқичлари қонунчилик ташаббуси; 18

қонун лойихасини мухокама қилиш;  қонунни қабул қилиш;  қонунни эълон қилиш; Бироқ сўнгги вақтларда кўпчилик олимлар қонунчилик жараёни тушунчасини кенгайтириш зарур деган фикрга келишмоқда. Масалан, Н.Е.Андриянов қонунчилик жараёнининг биринчи босқичи сифатида қонун лойиҳасини тайёрлаш билан боғлиқ бутун фаолиятни тан олишни таклиф этди. Профессор Н.Г.Машин ҳам шунга ўхшаш фикрни билдирган, яъни «қонунчилик ташаббуси ҳам қонун лойихасини тайёрлашни, ҳам уни дастлабки муҳокама этишни ўз ичига қамраб олади”. Кенгроқ маънода олиб қаралганда, қонунчилик фаолиятини фақат қонун чиқарувчи орган доирасидаги ҳаракатлар билан чегаралаб бўлмайди. Мазкур фаолият қамровига муайян турдаги ижтимоий муносабатларни қонун воситаси билан ҳуқуқий тартибга солишга бўлган эҳтиёжни аниқлаш, қонунчилик ташаббуси соҳибларининг, парламент қўмиталарининг комиссияларининг шу йўналишда олиб борадиган ишлари ҳам киради 1. Қонунчилик ташаббуси босқичи. Қонунни яратиш жараёни, яъни қонун чиқарувчи орган доирасида бевосита фаолият қонунчилик ташаббуси рўй беришидан бошланади. Қонунчилик ташаббуси шундай бир харакатлар йиғиндисики, бунинг натижасида қонун чиқарувчи органга қонун лойиҳаси ёки қонунчилик таклифи киритилади ва парламент янги қонун чиқариш, амалдагисини ўзгартириш ёхуд бекор қилиш масаласини кўриб чиқиш учун қабул қилади. Бошқача қилиб айтганда, қонунчилик характеридаги таклифни киритиш билан боғлиқ бўлган фаолиятдир. Қонунчилик ташаббуси ҳуқуқи деганда эса Конституцияда белгиланган, давлат органлари, ташкилотлар ва шахсларнинг қонун чиқарувчи органга қонунчиликка оид таклифни ёки қонун лойихасини тақдим этишдек субъектив ҳуқуқи тушунилади. Қонунчилик ташаббуси 1 Исломов З.М, Давлат ва ҳуқуқ: умумназарий масалалар. Т.,Адолат. 2000.б-302 19

қонунчилик жараёнининг босқичи сифатида норматив акт лойихасини тайёрлашни ҳамда уни парламент эътиборига киритишни қамраб олади. Зотан, қонун лойихасини яратиш билан боғлиқ барча ишларни мазкур босқич доирасидан ташқарига чиқармаслик мақсадга мувофиқдир. Қонунчилик ташаббуси ҳуқуқи соҳиблари томонидан қонун лойихасини ёки қонунчиликка доир таклифни киритиш тартиби Ўзбекистон Олий Мажлисининг Регламентида белгиланган. «Қонунчилик ташаббуси ҳуқуқи янги қонунлар лойихасини, амалдаги қонунларга ўзгартиришлар киритиш тўғрисидаги таклифларни киритиш шаклида амалга оширилади». Қонунчилик ташаббуси ҳуқуқи бу Конституцияда белгиланган ваколатли органлар, ташкилотлар ва шахслар томонидан муайян қонун лойихасини ёки янги қонун қабул қилиш тўғрисида, шунингдек амалдаги қонунни ўзгартириш ёхуд уни бекор қилиш тўғрисидаги таклифни Олий Мажлис эътиборига тақдим этилиши ва парламент томонидан бу масалани белгиланган тартибда кўриб чиқиш ҳақидаги тегишли қарор қабул қилишдир. Ўзбекистоннинг собиқ совет тузуми давридаги 1978 йилги Конституциясига мувофиқ, қонунчилик ташаббуси ҳуқуқининг эгалари қаторида юқоридагилардан ташқари жамоат ташкилотлари ва Ўзбекистон Фанлар Академияси ҳам бор эди. Конституцияда белгиланган қонунчилик ташаббуси ҳуқуқи субъектлари қаторига Республика Фанлар Академиясининг ва Ўзбекистон Касаба уюшмалари Федерациясини киритиш мақсадга мувофиқ бўлар эди. Чунки Фанлар Академияси қонун лойихасини тайёрлаб тақдим этса, қонунчиликнинг илмий замини мустахкамланади. Бу ҳуқуқнинг Касаба уюшмалари Федерациясига берилиши эса қонунчиликда мехнаткашларнинг манфаати устувор тарзда ҳисобга олиниши, лозим даражада муҳофаза этилиши учун имконият яратади. Қонун лойихасини муҳокама қилиш. Қонун лойихасини муҳокама қилиш қонун яратиш жараёнининг алоҳида муҳим босқичидир. Бу босқич қонун чиқарувчи органга қонун 20

лойихаси тақдим этилгач ва у сессия кун тартибига киритилгач бошланади. Қонун лойихасини икки хил кўринишда муҳокама қилинади: Биринчи ҳолда, қонун лойихаси аксарият умумий қоидага асосан парламент-Ўзбёкистон Республикаси Олий Мажлиси томонидан унинг йиғилишида муҳокама этилади. Иккинчи ҳолда, мамлакат ҳаётининг ўта мухим масалаларини тартибга солишга қаратилган қонунлар лойихаси Олий Мажлис қарори билан кенг халқ мухокамасига чиқарилади. Умумхалқ муҳокамаси - бу ўз моҳият ва эътибори билан қонун лойихаси юзасидан халқ билан бевосита кенгашув, маслахатлашувдир. Қонун лойихларини кенг халқ муҳокамаларига киритиш халқ оммаси тажрибасини мужассамлаштириш, жамоатчилик фикрини аниқлаш ва қонунда халқ манфаатларини, хохиш-иродасини тўла-тўкис акс эттириш. Ўзбекистон Республикасини Конституциясининг 9-моддасига мувофик, жамият ва давлат ҳаётининг энг мухим масалалари халқ мухокамасига тақдим этилади. Парламент томонидан қонун лойиҳаларини муҳокама қилиш қонунчилик жараёнининг расмий босқичи саналади. Олий Мажлис Регламентининг 87-моддасига кўра, Олий Мажлисга киртилган қонун лойихаларини кўриб чиқиш, қоида тариқасида, икки марта ўқиш йули билан амалга оширилади. Қонун лойихасининг биринчи ўқилишида Ўзбекистон Республикаси Олий Мажлиси қонун лойихаси ташаббускорининг маърўзасини ва бош қўмита ёки комиссиянинг қўшимча маърўзасини тинглайди, қонун лойихасининг асосий қоидаларини мухокама қилади. Ҳамда тузатишлар тарзида таклиф ва мулохазалар билдирилади. Биринчи ўқишда қонун лойихаси маъқулланган деб хисоблаш учун халқ, депутатларининг умумий сонининг ярмидан кўпи ёқлаб овоз бериши талаб этилади. Мутассади бўлган бош қўмита қонун лойихасини иккинчи ўқишда мухокама этиш учун Олий Мажлис эътиборига тақдим этади. Қонун 21

лойихаси юзасидан иккинчи ўқиш чоғида ушбу қонун лойихаси бўйича бош қўмита ёки комиссиянинг раиси, ёки ўринбосарлари, ёхуд лойихани кўшимча равишда ишлаб чиққан идора раҳбари маърўза қилади. Қонун лойихаси моддама-модда, бўлимлар ва боблар бўйича ёки ялпи мухокама қилинади. Шундай қилиб, қонунчилик жараёнининг ушбу босқичида амалга ошадиган хатти-харакатлар ҳам шу аснода вужудга келадиган ҳуқуқуий муносабатлар ҳам битта мақсад, яъни қонун чиқарувчи органга қонун лойихасини атрофлича мухокама этиш ҳамда лойихани овозга қўйиш даражасигача етказиш, пишитиш учун шароит яратиш сари йўналтирилган.Қонунни қабул қилиш. Қонунчилик жараёнининг яна бир мухим босқичи- қонун лойихасини тасдиқлаш, қонунни қабул қилишдир. Бу босқичнинг аҳамияти ва масъулияти шундаки, бунда қонун лойихасига расмий юридик куч бахш этилади. У қонунга айланади. Ўзбекистон Республикаси қонунлари икки хил йўл билан қабул қилинади: Биринчиси-қонуннинг Ўзбекистон Республикаси Олий Мажлиси томонидан қабул қилиниши; Иккинчиси-умумхалқ овоз бериш (референдум) йўли билан қабул қилинишидир. Қонун овоз бериш йўли билан қабул қилинади; қонун лойихасига овоз бериш уч хил шаклда амалга оширилади: моддама-модда; бўлим ёки боб бўйича алоҳида-алоҳида; лойиха тўлалигича овозга қўйилади. Ҳар бир қонунни қабул қилиш чорида овоз бериш тартиби Олий Мажлис томонидан алоҳида белгиланади. Қонунларни қабул қилишнинг, овоз беришнинг умумий қоидалари Ўзбёкистон Республикаси Конституциясида ва Олий Мажлиснинг амалдаги Регламентида белгилаб берилган. Қонун лойихасини ёқлаб Ўзбекистон халқ депутатлари умумий сонининг ярмидан кўпи овоз берса, қонун қабул қилинган ҳисобланади. 22

Ўзбекистон Республикаси Олий Мажлсиси йиғилишларида кўриладиган масалаларга доир қарорлар очиқ овоз бериш йўли билан қабул қилиниади. Конституцияда, Регламентда, бошқа қонунларда назарда тутилган ҳолларда ёки Ўзбекистон Республикаси Олий Мажлиси Қарорига кўра яширин овоз бериш йўли билан ўтказилади. Қонунлар умумхалқ овоз бериш (референдум) йўли билан қабул қилинади, Ўзбекистон Республикасининг Референдум тўғрисидаги қонунда референдум тушунчаси қуйидагича таърифланади: «Ўзбекистон Республикаси референдуми-давлат ҳаёти ва ижтимоий ҳаётнинг энг муҳим масалалари бўйича, шу жумладан, Ўзбекистон Республикасининг қонунлари ва қарорларини қабул қилиш, уларни ўзгартириш, жамоатчилик фикрини аниқлаш мақсадида умумхалқ овоз бериш йўли бўлиб, халқ хокимиятини бевосита амалга ошириш воситасидир».Қонунни эълон қилиш. Қонунни матбуотда эълон қилиш давлат томондан ўрнатилган ҳуқуқий нормаларни аҳолига етказишнинг энг тезкор, эпчил ва ишончли усулларидан биридир. Матбуотда эълон қилишнинг афзал томони шундаки, қонунинг босилган матни билан қайта-қайта танишиш имконияти мавжуд бўлади. Бундай имконият бор бўлса, қонуннинг умумий тўзилишини, моддаларини ўзаро солиштириб ўрганиш мумкин. Энг муҳими, ижрочиларга аниқ етказилган қонун самарали амал қилади. Қонунни матбуотда эълон қилиш тушунчаси янада мукаммал ёритилиши учун унинг энг муҳим белгиларини кўриб чиқиш лозим. Бу белгилар ҳақида А.С.Пиголкин «Норматив актларни матбуотда эълон қилиш» (1978й) деган асарида қуйидагиларни ёзади: норматив акт (қонун) матнини барчанинг ахборотига етказилиши. Қонун одатда кенг кўламдаги ижтимоий муносабатларни тартибга солади. Шунинг учун у барчага, давлат органларига, жамоат бирлашмаларига, мансабдор шахсларга, фуқароларга етказилиши лозим. Қонун матнини кенг жамоатчиликка етказиш матбуотда расман эълон қилишнинг зарурий 23

шартидир; қонуннинг матбуотда расман эълон қилиниши у қабул қилингандан кейинги биринчи эълон қилишдир. Норматив актнинг кейинги нашрлари расман матбуотда эълон қилиш деб ҳисобланмайди; матбуотда расман эълон қилиш қонун чиқарувчи органнинг номидан ва унинг топшириғига биноан амалга оширилади. Масаалан, Ўзбекитон Республикаси қонунулари Олий Мажлис номидан Олий Мажлис кенгаши томонидан матибуотда эълон қилинади. Кенгаш Ўзбекистон Республикаси Олий Мажлисининг «Ахборотномаси»ни нашр этади, Халқ сўзи, Народное Слово, ЎзА га қарорлар, қонунлар матнини ҳамда матбуотга ахборот бериш матнини юборади; қонунни матбуотда эълон қилиш билан боғлиқ бўлган фаолият ҳуқуқий характерга эга. Шу боис у ҳам норматив йўл билан тартибга солинади. Қонунни матбуотда эълон қилишнинг аниқ белгиланган тартиб асосида амалга оширилиши мамлакатда ҳуқуқий тартиб ўрнатилишининг ва қонунининг нуфўзини оширишнинг гаровидир; қонунни матбуотда эълон қилиш махсус белгиланган расмий нашр органларида амалга оширилади. Бу органларда нашр этилган қонун матни расмий матн ҳисобланиб, амалиётда унга таяниш ва саволалар бериш мумкин; қонунни матбуотда эълон қилишнинг яна бир хусусияти шундаки, ҳар бир қонун бир бутун хужжат сифатида тўлалигича нашр этилиши шарт. Қонунчилик актини қисман ёки бўлиб бўлиб эълонг қилиш мумкин эмас. Қонун чиқарувчи орган амрининг императив характери қонунни матбуотда эълон қилиш чоғида оригиналнинг асл матни босиб чиқарилишини талаб этади. Бунда қонуннинг ташқи шаклини ифодаловчи ҳамма белгилари (қонунни қабул қилган органнинг номи, сарлавҳа, қабул қилинган вақти, ваколатли мансабдор шахсларнинг имзоси кабилар). Демак, қонунни матбуотда эълон қилиш юридик факт бўлиб, уни кучга киритаётган-лигидан далолат беради. Шундай қилиб, қонун чиқарувчи орган қонунни қабул қилиб, уни мамлакат халқи эътиборига етказгач, қонунчилик хокимиятининг амалга 24

ошириш тартиби ҳисобланган қонунчилик жараёни ниҳоясига етади.II БОБ. НОРМАТИВ ҲУҚУҚИЙ ҲУЖЖАТЛАР 2.1. Норматив-ҳуқуқий ҳужжатларнинг вақт, худуд ва шахсларга нисбатан ҳаракати Ўзбекистон Республикасида ҳуқуқни ифодалашнинг асосий шакли 25

норматив-хуқуқий актдир. Норматив-ҳуқуқий хужжатлар давлат томонидан ўрнатиладиган ёки маъқулланадиган ҳуқуқий хужжатларнинг алоҳида туридир. Ҳар бир қабул қилинган ҳуқуқий норматив хужжат қуйидаги З та саволга жавоб бериш керак: қайси вақт давомида харакат қилади; қайси худудларда харакат қилади; кимга нисбатан харакат килади. Баъзи ҳуқуқий актларда унинг харакат муддати ҳам кўрсатилиш мумкин. Бу ҳолда шу муддат тугагач у бекор бўлади, яъни ўз кучини йўқотади. Бу ҳақда эскисининг ўрнига қабул қилинган янги қонуннинг кучга киритиш тўғрисидаги қарорда кўрсатилган бўлади. Одатда, барча қонунлар бутун Республика худудида амал қилади. Баъзи ҳолларда бошқа худудларда бошқача қоидалар амал қилиши мумкин. Ўзбекистон Республикаси худудига ер сатхи, ер ости, сув сатхи, сув ости, ҳаво бўшлиғи, чет элдаги элчихона худудлари, давлатимиз самолётлари кабилар киради. Қабул қилинган норматив ҳуқуқий хужжатлар ушбу худудда амал килади. Аксарият қонунлар деярли барча ҳуқуқ субъектларига умумий тарзда тааллуқли бўлади. Баъзи қонунлар эса муайян бир соҳа ходимларига, масалан, «Журналистлар фаолиятининг кафолатлари тўғрисида»ги қонун ёки аҳолининг муайян табақасига тааллуқли қонунлар бўлиши мумкин. Таъкидлаш лозимки, Ўзбекистон қонунлари Ўзбекистонда яшаётган барча фуқаролар учун мажбурийдир. Бироқ дипломатик ходимларнинг муайян гуруҳи дипломатик иммунитет ҳуқуқидан фойдаланади. Қонунчилик техникаси - қонун ижодкорлигининг муҳим назарий амалий масаларидан биридир. Қонунчилик фаолиятининг сифати, самарадорлиги ва батартиб ташкиллаштирилиши кўп жиҳатдан қонунчилик техникасига боғлиқ. Қонунчилик техникаси - норматив - ҳуқуқий актлар лойихаларининг тайёрлашнинг қонун ижодкорлиги амалиётига таянувчи ва назарий жиҳатдан чуқур мушоҳада этилган қоидалари ва усуллари26

тизими бўлиб, у норматив-хуқуқий қоидалар шакли мазмунига тўла ва айнан мувофиқ бўлишини, норматив материалларни тушунарли, оддий ҳамда осон илғаш, кўзатиб боришга имкон беришини, тартибга солинадиган масалаларни бекаму-кўст қамраб олишини таъминлайди. Қонунчилик техникаси талабларини огишмай амалга ошириш қонун ижодкорлигининг юридик маданияти юқори бўлишини таъминлайди. Юридик техника қуйидагича намоён бўлади: қабул қилинган ҳуқуқий норма ёки норматив хужжат амалдаги қонунчиликка зид келмаслиги керак; имкон қадар бир муносабат камроқ ҳуқуқий норма билан тартибга солиниши керак; бир ҳуқуқий акт ичида унинг нормалари бир- бирига зид бўлмаслиги керак; бир гурух муносабатларни тартибга солувчи ҳуқуқий актлар сони имкон кадар кам бўлиши, сочилиб кетмаслиги керак; норматив ҳуқуқий хужжат тиниқ, аниқ, силиқ, лўнда бўлиши керак. Айни пайтда қоида тўлиқ ифодаланиши шарт; норматив ҳуқуқий актда хис-хаяжонли, лирик гаплар, сифатдошлар ишлатилмаслиги керак. Бошқача талқин этилиши мумкин бўлган сўз шакллари, ибораларидан ҳоли бўлиши керак; кўпчилик тушунмайдиган атамалардан камроқ фойдаланиш керак. Мабодо фойдаланилса, норматив ҳуқуқий актнинг бошида уларга таъриф бериш жоиздир. Шундай қилиб, юксак сифатли қонунлар яратишда юридик техника салмоқли роль уйнайди. Мукаммал юридик техниканинг бўлиши, айни вақтда, юксак ҳуқуқий маданият ифодаси ҳамдир.Қонун ижодкорлиги – давлат ва ҳуқуқ назариясининг долзарб муаммоларидан биридир. Айни чоғда қонун ижодкорлиги ва ҳуқуқни шакллантириш жараёни давлат фаолиятининг мураккаб турларидан саналади. Чунки қонун ижодкорлиги – ҳуқуқий нормаларни яратишга, уларни келажакда такомиллаштириш, ўзгартириш ёки бекор қилишга йўналтирилган давлат 27

фаолиятининг шакли ҳисобланади. Ижтимоий муносабатларни ҳуқуқий тартибга соладиган, махсус, ўрнатиш бўйича расмий фаолият мақомига эга умуммажбурий нормаларнинг ягона ва мақсадга мувофиқ тизими сифатида яратиш ва ривожлантириш жараёнидир. Қонун ижодкорлиги учун энг асосийси – янги ҳуқуқий нормаларни ишлаб чиқиш ва тасдиқлаш саналади. Бунда, биринчи навбатда, давлат фаолиятининг белгиланган вазифалари ҳуқуқда ўз ифодасини топади. Қонун ижодкорлиги ўз моҳиятига кўра давлат иродасини қонунга, умуммажбурий аҳамиятга молик юридик кўрсатмаларга нисбатан намоён қилишни назарда тутади. Қонун ижодкорлиги ривожланишининг ҳозирги босқичида, энг аввало, референдум йўли билан бевосита мамлакат аҳолиси томонидан ҳуқуқий ҳужжатларни қабул қилиш ёхуд давлат ва бошқа бошқарув органлари томонидан ҳуқуқий нормаларни ўз ичига олувчи ҳужжатларни нашр этиш яққол намоён бўлмоқда. Баъзи мамлакатларда қонун ижодкорлигининг шаклларидан бири суд прецеденти ҳисобланади. Турли ҳуқуқ субъектлари орасида норматив мазмунга эга битимларнинг аҳамияти кундан кунга ортиб бормоқда. Қонун ижодкорлиги тартиб-қоидасининг демократизми қонунчиликни яратишда партиялар, оммавий ҳаракатлар, тадбиркорлик тузилмалари, фуқаролар йиғинларининг фаол иштирок этишини, уларнинг ташаббускорлигини, қонунчиликда назарда тутиладиган эркин, кенг ва ишчанлик руҳидаги муҳокамаларни талаб этади. Бироқ, бу жараён қонун ижодкорлиги борасида қайси шаклда амалга оширилмасин, барибир давлат фаолияти, давлатнинг жамият устидан ҳукмронлик шакли экан-да, деган маънони англатмайди. Давлат ўзининг органлари орқали ҳуқуқий нормаларнинг асосий қисмини яратади. Агар бундай нормаларни нодавлат ташкилотлари эълон қилса, уларнинг қонун ижодкорлиги ваколатлари давлат томонидан белгиланади 6 . Албатта, давлат функциялари ҳақида гап кетганда, аввало, уларни амалга 6 Бу ҳақда батафсилроқ қаранг: Проблемы общей теории права и государства. М., «Норма», 2002, 307-308-бетлар. 28

ошириш шаклларини ҳамда улардан бири сифатида – жамиятга давлат раҳбарлиги кўринишларидан бири бўлган қонун ижодкорлиги ёки қонун яратувчилик иши ҳақида тўхталиб ўтиш мақсадга мувофиқ. Бинобарин, давлатнинг вазифаси, т ур и, давлат ҳокимиятини амалга ошириш ва ташкил этиш шаклларидан қатъи назар, қонун ижодкорлиги давлат томонидан амалга оширилади. Шунинг учун ҳам « Қонун ижодкорлиги – жамият ва давлатнинг ҳуқуқий эҳтиёжларини аниқлаш ва баҳолаш, ваколатли субъетларнинг ҳуқуқий актларини (ҳужжатларини – изоҳ бизники З.И. ) белгиланган тартибда шакллантириши ва қабул қилишини қамраб олувчи жараён 7 . Ушбу таърифда қуйидаги муҳим жиҳатларга урғу берилган: 1) ҳуқуқий тартибга солишни талаб этадиган ҳолат ёки жараённи англаш, ўрганиш ва таҳлил этиш; 2) у ёки бу ҳуқуқий актни қабул қилиш ваколатига эга бўлган органни (субъективни) аниқлаш; 3) қабул қилиниши мўлжалланаётган актнинг шаклини танлаш; 4) тегишли процедура доирасида ҳуқуқий актни тайёрлаш, қабул қилиш ёки ўзгартириш. Албатта, санаб ўтилган бу жиҳатлар ўзаро боғлиқ ва яхлит жараёндир. Ўз моҳтятига кўра, қонун ижодкорлиги давлат иродасини қонун даражасига кўтариш, уни барча учун умумий мажбурий юридик қоидалар тарзида ифода этишдан иборатдир. Қонун ижодкорлигини давлатнинг тегишли ваколатга эга бўлган турли органлари амалга оширади. Давлат ҳокимият ва бошқарув (ижро этувчи) органларининг фаолияти орқали ҳуқуқий нормаларнинг асосий мажмуини яратади» 8 . Қонун ижодкорлиги давлат фаолиятининг шундай турики, унинг натижасида халқ иродаси қонун мақомига кўтарилади, ҳуқуқ нормасида, ҳуқуқнинг муайян манбаида ўз ифодасини топади. Юқорида айтилганидек, янги ҳуқуқий нормаларни қабул қилиш билан бирга эскирган норматив-ҳуқуқий кўрсатмаларни бекор қилиш ва ўзгартириш 7 Қаранг: Поленина С.В. Законотворчество в Российской Федерации. – М., 1996. 8 Одилқориев Х., Тультеев Т., Муҳамедов Ў. Икки палатали парламент. Т., Ўзбекистон Республикаси ИИВ Академияси, 2004, 71-бет. 29

ҳам қонун ижодкорлиги фаолиятига киради. Айни пайтда қонун ижодкорлиги савияси ва маданияти, шунга муносиб равишда қабул қилинадиган норматив- ҳуқуқий ҳужжатлар сифати давлат ва жамиятнинг юксак маданий ривожи, демократиклиги даражасидан далолат беради. Табиий ҳуқуқ нормалари ҳуқуқий ижодкорлик воситасида норматив ҳужжатлар шаклига кириб, позитив (ижобий) ҳуқуққа, яъни қонун кўринишида мавжуд бўлган ҳуқуққа айланади. Шу ўринда позитив ҳуқуқ ривожланишининг илк босқичларида икки йирик соҳа – оммавий ҳуқуқ ва шахсий ҳуқуқ аниқланганлигини қисқача баён этиб ўтишни истар эдик. Бунда «оммавий» ва «хусусий» сўзлари махсус юридик маъно касб этади, позитив ҳуқуқ давлат ҳокимияти билан боғлиқ ва шу муносабат билан оммавий хусусиятга эга бўлади. Оммавий ҳуқуқ – бу ҳуқуқ ва мажбуриятлар ҳокимият ва бўйсуниш тамойили негизида қуриладиган марказлашув усулига асосланган позитив ҳуқуқ соҳасидир. Хусусий ҳуқуқ – бу барча субъектларнинг муносабатлари юридик жиҳатдан тенг ҳамда улар ўз ҳуқуқ ва мажбуриятларининг ўрнатилиши ва амалга оширилишида ўз ирода ва манфаатлари юзасидан иштирок этишлари мумкин бўлган номарказлашув усулига асосланган позитив ҳуқуқ соҳасидир. Бунга турли келишув муносабатлари, мулкни мерос қилиб қолдириш муносабатлари, фуқаролик, оила, меҳнат қонунчилиги орқали тартибга солинадиган бошқа мунсабатлар тааллуқлидир 9 . Қонун ижодкорлиги жараёни муайян тамойилларга асосланади. Бу тамойиллар унинг сифати ва таъсирчанлигини таъминловчи энг муҳим ғояларни ифодалайди. Қуйида уларга тўхталиб ўтамиз. 1. Қонун ижодкорлигининг халқчиллик табиати. Ҳуқуқий бўлишга аҳд қилган давлат ўз халқи, аҳоли си нинг кенг қатламлари билан мустаҳкам алоқадагина қонунчилик фаолиятини йўлга қўя олиши мумкин . Ўзбекистон Президентининг таъбирича, «халқ ҳам бевосита, ҳам ўз вакиллари орқали давлат ҳокимиятини амалга оширишда тўлиқ имкониятга эга бўлиши лозим» 1 . Шундай қилиб, қонун ижодкорлигининг халқчил табиати, биринчидан, 9 Бу ҳақда батафсилроқ қаранг: Алексеев С.С. Право на пороге нового тысячилетия. М., «Статут», 2000, 14-15-бетлар. 1 Каримов И.А. Ўзбекистон: миллий истиқлол, иқтисод, сиёсат, мафкура. 1-том. Т., «Ўзбекистон», 1996 , 44-45-бетлар. 30

қонун ижодкорлиги органлари халқ депутатлари, халқ вакиллари (Олий Мажлис)дан иборат бўлишида; иккинчидан, қонун ижодкорлиги фаолиятининг барча субъектлари (масалан, Олий Мажлис депутатлари, сенаторлари) ўзлари қабул қиладиган норматив-ҳуқуқий ҳужжатларда мамлакат фуқароларининг манфаатларини ифодалашларида намоён бўлади. Бу қонун ижодкорлигига янгича ёндашувни акс эттирувчи жуда муҳим қоидадир. Юртбошимиз ҳақли равишда таъкидлаганидек: «Қайси масалани олмайлик, давлат манфаати биринчи ўринда, фуқаро, шахс манфаати эса деярли ҳисобга олинмаслиги эски Конституцияларнинг ҳар қайси моддасида яққол кўзга ташланар эди» 10 . 2. Қонун ижодкорлиги демократизми. У Ўзбекистонда вакиллик органи бўлмиш мамлакатимиз парламенти – Олий Мажлис ўзи қонун ҳужжатини ишлаб чиқиш ва қабул қилишининг демократик тартибида, шунингдек, қонун ижодкорлиги фаолиятига фуқароларнинг кенг жалб этилишида намоён бўлади. Республикамизда қонун лойиҳаларининг умумхалқ муҳокамаси амалиёти кенг тарқалган. Улар меҳнат жамоаларида, конференциялар ва семинарларда муҳокама этилади, бу ишга оммавий ахборот воситалари кенг жалб қилинади. Масалан, Ўзбекистон Республикасининг “Д авлат тили тўғрисида ” ги Қонуни лойиҳаси муҳокамаси чоғида шундай бўлганди. Муҳокама кенг кўламда олиб борилиб, унинг мазмунига чуқур таъсир кўрсатганди. Ўзбекистон Республикасининг биринчи Конституцияси қабул қилиниши чоғидаги муҳокамалар тўғрисида ҳам худди шу фикрларни билдириш мумкин. Уни ишлаб чиқиш ва муҳокама қилишда бутун халқ иштирок этди. Шунинг учун ҳам у том маънода халқимиз тафаккури ва ижодининг маҳсули бўлиб қолди. Бинобарин, «Конституция юксак сиёсий нуфуз ва олий юридик мақомга эга ҳужжат сифатида мамлакат қонунчилиги тизимида марказий ўрин тутади. У нафақат қонунчилик эҳромининг чўққисида туради, балки бутун қонунчилик мажмуининг умуртқасини, ўзагини ташкил этади. Конституция, унинг прициплари ва барча қоидалари қонунчилик шаклланиши ҳамда ривожланиши учун йўналтирувчи, аҳамият касб этади. Янада лўндароқ айтадиган бўлсак, 10 Каримов И.А. Биздан озод ва обод Ватан қолсин. 2-том. Т., “Ўзбекистон”, 1996, 94-бет. 31

Конституция қонунчиликни ривожлантиришнинг яхлит, ягона ва мукаммал ишланган стратегияси (шоҳ ўзани) сифатида майдонга чиқади. ...Конституция жамиятимиз ҳуқуқий ва қонунчилик тизимларининг ўзагини, таъбир жоиз бўлса, «юраги»ни ташкил этади. У жами қонунчиликнинг пойдевори, асосий манбаи ҳисобланади» 11 . Иккинчи чақириқ Олий Мажлиснинг тўртинчи сессиясида иккинчи ўқишда кўриб чиқилган Ўзбекистон Республикаси «Қонун лойиҳаларининг умумхалқ муҳокамаси тўғриси» даги Қонуни лойиҳаси бўйича маърузанинг тингланиши қонунлар лойиҳаларининг умумхалқ муҳокамаси нақадар муҳимлигидан далолат беради. Айни пайтда қонун ижодкорлиги фаолиятининг демократик ифодаларидан бири Олий Мажлис муҳокамасига муқобил қонун лойиҳаларининг киритилиши бўлди. Шу билан бирга, энг муҳим қонун лойиҳалари умумхалқ муҳокамаси ва овоз бериш – референдумга қўйилиши мумкин. Бу – қонун ижодкорлиги демократизмининг энг ёрқин намоён бўлишидир. 3. Қонун ижодкорлигининг илмий моҳияти ва унинг ҳуқуқни қўллаш амалиёти билан боғлиқлиги. Бу қонун ижодкорлиги органлари ҳуқуқ нормаларини ишлаб чиқиш ва чоп этиш вақтида ижтимоий-иқтисодий аҳволни, уни ривожлантиришнинг объектив эҳтиёжларини ўрганиб чиқишлари, ижтимоий муносабатларни юридик тартибга солиш зарурати ва мақсадга мувофиқлигини очиб беришлари керак, деган маънони англатади. Фақат шу асосдагина ҳуқуқ нормалари илмий асослаб берилади ҳамда юксак даражадаги таъсирчанликка эга бўлади. Мазкур талаб жамият тубдан янгиланаётган, мамлакатимиз бозор иқтисодиёти шароитларига ўтаётган, ижтимоий ҳаётнинг сиёсий, мафкуравий, миллий, маданий ва бошқа барча соҳалари ислоҳ қилинаётган бир пайтда , айниқса , долзарб аҳамият касб этмоқда. Шу муносабат билан республикамиз мустақилликка эришган кундан кейинги дастлабки уч йил мобайнида 200 дан 11 Одилқориев Х. Конституция ва фуқаролик жамияти. Т., «Шарқ», 2002, 234-235-бетлар. 32

ортиқ қонун, 500 дан зиёд қарор қабул қилинди. Улар орасида Мустақиллик тўғрисидаги Декларация, Ўзбекистон Республикаси Конституцияси каби ғоят муҳим ҳужжатлар ҳам бор . Агар ушбу маълумот ва рақамларни давом эттирадиган бўлсак, мамлакатимиз парламенти 1991 йилнинг август-декабрь ойларида – 13 та, 1992 йил давомида – 52 та, 1993 йилда – 53 та ва 1994 йилда – 22 та қонун қабул қилди. Шу чақириқда жами қонунлар сони 145 тани ташкил этиб, улардан 98 таси янги қабул қилинган қонунлар, 47 таси эса амалдаги қонунларга қўшимча ва ўзгартиришлар киритувчи ҳужжатлар эди. Мамлакатимизда ривожланган бозор иқтисодиётига асосланган “адолатли демократик давлат барпо этишга қаратилган чуқурлашиб бораётган ислоҳотларни норматив-ҳуқуқий жиҳатдан ўз вақтида таъминлаш иккинчи чақириқ Ўзбекистон Республикаси Олий Мажлиси фаолиятининг асосий йўналиши бўлди. Бўлиб ўтган сессияларда иккинчи чақириқ Олий Мажлиси депутатлари 100 га яқин қонун, 300 дан зиёд қарор қабул қилдилар, 50 дан ортиқ халқаро шартнома ва битимни ратификация қилдилар, деярли 300 та қонунга 1230 га яқин ўзгартиш ва қўшимча киритдилар”. Табиийки, улар орасида иқтисодий жиҳатдан эркин бўлган корхоналар ва фуқароларнинг давлат билан ўзаро муносабатлари механизмини солиқлар тизими орқали белгилаб берадиган қонун ҳужжатлари ҳам, монополистик фаолиятни чеклаб қўювчи, гаров ҳуқуқини жорий этувчи, корхоналарнинг банкротлигини белгиловчи қонунлар ҳам бор. Албатта, бу каби қонун ҳужжатлари ғоят муҳим аҳамиятга эга бўлди. Қонун ижодкорлиги ҳуқуқни қўллаш амалиёти билан мустаҳкам боғлиқ ҳолда олиб борилиши керак. Айнан ана шу боғлиқлик қабул қилинган норматив-ҳуқуқий ҳужжатлар сифати ва таъсири ҳақида ёки уларни ўзгартириш ёхуд бекор қилиш зарурати тўғрисида фикр юритиш имконини беради. Шу тариқа қонун ижодкорлиги органлари фаолияти такомиллашиб боради. 4. Қонун ижодкорлиги нинг қонунийлиги норматив-ҳуқуқий ҳужжатларни яратувчи, тайёрловчи ва эълон қилувчиларнинг барча ҳаракатлари қонунларга 33

ва энг аввало , Конституцияга асосланиши зарурлигида ифодаланади. Бу қоида шу қадар муҳимки, у мамлакатимиз Конституциясида ўз аксини топган. Жумладан, Ўзбе к истон Республикаси Конституциясининг 16-моддасида шундай дейилади: «Бирорта ҳам қонун ёки бошқа норматив-ҳуқуқий ҳужжат Конституция нормалари ва қоидаларига зид келиши мумкин эмас». Қонун ижодкорлигининг қонунийлиги, шунингдек, қабул қилинаётган норматив-ҳуқуқий ҳужжатлар қатъий иерархияси (поғонама-поғоналиги)дан ҳам иборат: ҳар бир қабул қилинган янги ҳужжат илгари қабул қилинганларига мос келиши ёки уларга тўғридан-тўғри ўзгартиришлар киритиши лозим; қуйи қонун ижодкорлиги органининг ҳужжати юқори турувчи қонун ижодкорлиги органи ҳужжатига зид келмаслиги керак. Акс ҳолда ихтилоф юзага келиб, у чинакам можаро сабабчисига айланиб қолиши ҳеч гап эмас. Халқ, давлат органлари (ҳокимият ва бошқарув органлари), мансабдор шахслар қонун ижодкорлиги субъектлари сифатида майдонга чиқадилар. Шунга боғлиқ равишда қонун ижодкорлигининг қуйидаги турларини ажратиб кўрсатиш мумкин: А. Халқнинг бевосита қонун ижодкорлиги. Референдум , яъни давлат ва ижтимоий ҳаётнинг энг муҳим масалалари юзасидан умумхалқ овоз бериши — унинг энг ёрқин кўринишларидан биридир. Қонун ижодкорлигининг бир тури сифатида референдум ҳуқуқ нормаларини ўрнатиш бўйича бевосита халқ иродасини ифодалайди. Худди шунинг учун ҳам референдум давлат ҳокимияти органларининг қандайдир тасдиғидан ўтказилмайди, референдум қарорининг ўзида бошқа муддат кўрсатилмаган бўлса , эълон қилинган кунидан бошлаб кучга киради. Сўнгги референдум Президентимиз ташаббуси билан мамлакатимизда икки палатали парламентни ташкил этиш, президентлик ваколатларини беш йилдан етти йилгача ўзгарт и ри ш масалалари бўйича ўтказилганди. Референдум жараёнида Ўзбекистон халқи мутлақ кўпчилик овоз билан Юртбошимиз ташаббусини қўллаб-қувватлади. Тўла асос билан шуни таъкидлаш мумкинки, референдум – қонун ижодкорлигининг энг самарали кўринишларидан биридир. У мамлакат 34

фуқароларининг референдумга қўйилган масала бўйича ҳуқуқий тартибга солишнинг у ёки бу кўринишига муносабатини аниқлаш ҳамда бир йўла унинг юзасидан узил-кесил қарор қабул қилиш имконини беради. Бироқ ҳар қандай референдумни ўтказиш давлатга жуда қимматга тушади. Шунинг учун референдумларни ҳар ойда ёки йилнинг чорагида ўтказиш у ёқда турсин, ҳатто ҳар йили ўтказиш ҳам мумкин эмас. Б. Давлат органларининг қонун ижодкорлиги. Бу қонун ижодкорлигининг асосий тури ҳисобланади. Барча давлат органларининг ҳар бири ўз мавқеи ва мақоми доирасида амалда шу масала билан шуғулланади. Давлат органининг мақоми ва ваколат кўлами улар томонидан қабул қилинадиган норматив- ҳуқуқий ҳужжатнинг юридик кучини ҳам белгилаб беради. Масалан, Ҳукуматнинг норматив-ҳуқуқий ҳужжати муайян бир вазирликнинг норматив- ҳуқуқий ҳужжатидан кўпроқ кучга эга бўлади. В. Мансабдор шахсларнинг қонун ижодкорлиги. Бизнинг қонунларимизда қонуний асосда кимларни мансабдор шахс деб аташ тўғрисида аниқ бир таърифнинг ўзи йўқ. Бизнингча, тегишли қонун ҳужжатларида мазкур масалага аниқлик киритилса, мақсадга мувофиқ бўлур эди. Аслида, ўзига юкланган функцияларни амалга ошириш учун ҳуқуқий ҳужжатлар қабул қилиш ва уларнинг бажарилишини таъминлаш ҳуқуқи берилган давлат ҳокимияти, бошқарув органлари ёхуд нодавлат ташкилотларда муайян вазифани эгалловчи фуқарони мансабдор шахс деб аташ мумкин. Нодавлат ташкилотлар (тижорат, ижодий ва бошқарув) раҳбарларининг ҳуқуқий ҳужжатларни қабул қилиш ва бажариш бўйича ваколатлари меҳнат, фуқаролик, молиявий ва бошқа тармоқ қонунлари кўрсатмаларидан келиб чиқади. Лекин шуни ҳам ёдда тутиш керакки, фақат норматив-ҳуқуқий ҳужжатларни тайёрлаш ва қабул қилиш бўйича олиб борилган фаолиятгина қонун ижодкорлигига киради. Уларнинг ҳуқуқни қўллаш соҳасидаги ҳужжатларининг қонун ижодкорлигига алоқаси йўқ. Шундай қилиб, вазирлар, бошқармалар, бўлимлар, корхоналар, муассасалар, нодавлат ташкилотлар раҳбарлари, депутатлар, ҳоким ва 35

бошқалар мансабдор шахслар саналадилар. Бизнинг давлатимизда олий мансабдор шахс Президент ҳисобланади. Қонун ижодкорлиги жараёнида қуйидаги функциялар : қонунларнинг янгиланиши, яъни янги норматив-ҳуқуқий ҳужжатларни чоп этиш; эскирган юридик ҳужжатларни барҳам топтириш, уларни бекор қилиш; ҳуқуқдаги бўшлиқларни тўлдириш вазифалари амалга оширилади. Мазкур функцияларнинг амалга оширилиши мамлакатимизда қонун ҳужжатларини такомиллаштириш вазифасини рўёбга чиқариш имконини беради. 36

ХУЛОСА Шаклланаётган ёш суверен Ўзбекистон давлатчилигининг мустахкам ҳуқуқий пойдеворини халқчил, демократик ва адолатли қонунлар ташкил этмоғи лозим. Жамиятимиз ўз байроғига «Ўзбекистон- келажаги буюк давлат» деган улуғвор, чуқур маъноли, ҳар бир фуқаро қалбини ғурур ва умидларга тўлдирувчи шиорни битиб, истиқлол йўлидан ишонч билан олга ва юксакликка интилмоқда. Халқимизнинг ҳуқуқий давлат, адолатли эркин фуқаролик жамиятини барпо этишдек эзгу нияти унинг истиқбол йўлини ёритиб турибди. Адолат ва ҳақиқат мезонларига мос қонунларни яратиш эса юқоридаги мақсадларга эришишнинг, жамиятда мўътадил ҳ уқуқий тартибот ўрнатилишининг, тинчлик ва барқарорликни таъминлашнинг, инсон хуқуқулари ҳамда эркинликларини рўёбга чиқаришнинг қудратли воситасидир. Қонунчиликни тубдан ислоҳ қилишга, уни янги мафкура асосида қайтадан тузишга киришилар экан, биринчи галда, қонунчилик сиёсатини, қонунчилик тизимини такомиллаштиришнинг стратегиясини белгилаб олиш зарур. Шунингдек, қонун яратиш жараёнини ҳам илгари сурилаётган вазифалар ва давр талабига мослаштириб ривожлантириш лозим. Қонун яратиш механизми, унинг таркибий бўғинлари муттасил такомиллаштирилиб борилиши сифатли қонунлар яратиш гаровидир. 37

ФОЙДАЛАНИЛГАН АДАБИЁТЛАР РЎЙҲАТИ: I. РАҲБАРИЙ АДАБИЁТЛАР: 1. Каримов И.А.. Ватан саждагоҳ каби муқаддасдир. 3-том, Т., «Ўзбекистон», 1996, 19-20-бетлар. 2. Каримов И.А. Бунёдкорлик йўлидан. 4-том, Т., «Ўзбекистон», 1998, 181- 182-бетлар. 3. Каримов И.А. Биздан озод ва обод Ватан қолсин. 2-том, Т., “Ўзбекистон”, 1996, 260-бет. 4. Каримов И.А. Янгича фикрлаш ва ишлаш - давр талаби. 5-том. Т., «Ўзбекистон», 1996, 119-бет. 5. Каримов И.А. Ўзбекистон: бозор муносабатларига ўтишнинг ўзига хос йўли. Т., «Ўзбекистон», 1993, 67-89-бетлар. 6. Каримов И.А. Истиқлол ва маьнавият. -Т., «Ўзбекистон», 1994, 58-бет. 7. Каримоа И.А. Биздан озод ва обод Ватан қолсин. 2-том. Т. «Ўзбекистон». 1996, 260-бет. 8. Каримов И.А. Ўзбекистон: миллий истиқлол, иқтисод, сиёсат, мафкура. » I- том., «Ўзбекистон 203-бет 9. Каримов И.А. Мамлакатимизда демократик ислохотларни янада чукурлаштириш ва фукоролик жамиятини ривожлантириш консепсияси. - Тошкент: Ўзбекистон, 2010. II. ЎЗБЕКИСТОН РЕСПУБЛИКАСИНИНГ НОРМАТИВ ҲУҚУҚИЙ ҲУЖЖАТЛАРИ: 1. Ўзбекистон Республикасининг Конституцияси. - Т.: Ўзбекистон, 2003 . 40 б. 2. Ўзбекистон Республикаси Кодекслари. Т.: Адолат, 2010 770 б III. АСОСИЙ АДАБИЁТЛАР: 1. Давлат ва ҳуқуқ назарияси. Масъул муҳаррирлар Ҳ.Б.Бобоев, Ҳ.Т.Одилқориев -Т.: “Иқтисодиёт ва ҳуқуқ дунёси” нашриёт уйи, 2000.- . 2. Davlat va huquq nazariyasi. Mas’ul muharrirlar: H.B.Boboyev, H.T.Odilqoriyev. – T.: TDYI, 2005. 3. Саидов А., Тожихонов У. Давлат ва ҳуқуқ назарияси. I-жилд. Давлат назарияси. -Т.: Адолат, 2001. –336 б. 4. Саидов А., Тожихонов У. Давлат ва ҳуқуқ назарияси. II-жилд. Ҳуқуқ назарияси. -Т.: Адолат, 2001. –560 б. 38

IV. ҚЎШИМЧА АДАБИЁТЛАР: 1. Нажимов М., Сайдуллаев Ш. Давлат функциялари: Ўқув қўлланма – Т.:ТДЮИ, 2004. -37 б. 2. Давлат ва ҳуқуқ назарияси. Масъул муҳаррирлар Ҳ.Б.Бобоев, Ҳ.Т.Одилқориев. -Т.: Иқтисодиёт ва ҳуқуқ дунёси, 2000. –528 б. 3. Давлат ва ҳуқуқ назарияси. / Масъул муҳаррирлар: А.А.Аъзамхўжаев ва Ш.З.Ўразаев. –Т.:Ўқитувчи, 1982. -28 8 б. 4. Исломов З. Общество. Государство. Право.–Т.:Адолат, 2001. -696 с. 5. Исломов З.М. Давлат ва ҳуқуқ : умумназарий масалалар. (Давлат назарияси). –Т. : Адолат, 2000. –272 б. 6. Исломов З.М. Фуқаролик жамияти : кеча, бугун, эртага. –Т.: ТДЮИ, 2002, - 87 б. 7. Исламов З.М. Проблемы власти: ее понимание, назначение, социальная ценность.-Т.: ТГЮИ, 2003. –244 с V. ИНТЕРНЕТ САҲИФАЛАРИ: 1. http://www.lex.uz 2. http://www.gov.uz 3. http :// www . press - service . uz 4. http://www.pravo.uz 39

O'xshashlar

Қонунийлик ва ҳуқуқий тартибот

Қонунчиликни тизимлаштириш ва унинг турлари

Қонунийлик тушунчаси ва унинг асосий белгилари

Ҳуқуқ шакллари

Фуқаролик жамияти - тушунчаси ва тузилиши