Ҳуқуқ шакллари - Huquqshunoslik - Kurs ishlari

Ҳуқуқ шакллари

Yuklangan vaqt:

30.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

48.244140625 KB

Ko'chirib olish

МУНДАРИЖА : КИРИШ ................................................................................................................... 2 1. Ҳуқуқ шакллари (манбалари) тушунчаси ........................................................ 4 2. Ҳуқуқ шакллари (манбалари) турлари ............................................................. 7 3. Ислом ҳуқуқи манбалари ................................................................................. 16 ХУЛОСА ............................................................................................................... 22 ФОЙДАЛАНИЛГАН АДАБИЁТЛАР РЎЙХАТИ: .............................................. 24 1

КИРИШ Қадим замонлардан буён жамият ривожланиши оқибатида одамларда давлат ва ҳуқуқ масалаларига муносабат ўзгариб борди ва бу ҳамма вақт долзарб масала бўлиб келди. Жамият ривожланиши билан давлат ва ҳуқуқ шакллари ҳам биргаликда ривожланиб, ўзгариб борди. Ўзбекистон мустақилликка эришгандан сўнг унинг давлат ва ҳуқуқ шакллари тубдан ўзгарди. Шуни қайд қилиш лозимки ҳуқуқнинг манбаи тушунчасини уни ташқи ифодалаш шакли нуқтаи назардан таҳлил қиладиган бўлсак, ҳуқуқ нормалари давлат ёки шу давлатнинг, ҳалқининг, бирон бир синфнинг ёки гуруҳнинг манфаатларни ифодаловчи маълум бир сиёсий кучнинг эркини қонун даражасига кўтарилган ифодасидир. Ўзбекистонда ҳуқуқ нормалари ҳалқ манфаатларини ифодаловчи, ҳалққа хизмат қиладиган, ҳалқнинг эрк – иродасини ифодаловчи қонун даражасига кўтарилган нормалардир. Шунинг учун ҳуқуқий манбаларни ўрганиш, уларни таҳлил қилиш, уларнинг ўзига хос хусусиятларини тавсифлаш мухим аҳамиятга эга. Ҳуқуқий манба (шакл) доимо маълум мазмунга эга бўлиши керак. Агар у мазмунга эга бўлмаса, ўз қадр – қимматини йўқотади. Ўйлашимизча биринчи навбатда ҳуқуқнинг манбаи сифатида ҳуқуқий одат, ҳуқуқий прецедент, норматив – ҳуқуқий ҳужжат ва норматив шартномаларни кўриб чиқиб, таҳлил қилишимиз лозим. Ҳуқуқ шаклининг аҳамияти, давлатдаги ҳуқуқий тартибнинг даражаси ва сифатига боғлиқ, фақат уларни ўзига «тортиб туради», лекин, у «керак бўлмаганда» ҳаракатсиз қолдиради. Ҳуқуқ тартиботининг оёққа туриши ва мустаҳкамланишида ҳуқуқнинг барча шакллари иштирок этади. 2

Маълумки давлатда, номлари юқорида қайд этилган ҳуқуқ манбаларининг нисбатан, мазкур вақт чегарасида кўпгина ижтимоий- сиёсий, миллий, демократик сабабларга боғлиқ бўлади. 1 Шуни таъкидлаш лозимки, Ҳукуматнинг таъсир соҳасида бўшлиқ бўлмаслиги лозим. Агар тартибга солинадиган фаолиятга мос келадиган ҳуқуқ шакли вужудга келмаса, бошқа шакллар юзага келади. Масалан, қонун бўлмаса, унинг ўрнини давлат томонидан тан олинмаган бошқа ҳуқуқ шакллари ва бошқа воситалар тўлдирилади. Ҳуқуқнинг мазмуни кўпқиррали ва турли шаклларда бўлиши мумкин. Усталик билан топилган шакл ҳуқуқ мазмунининг ҳаракатчанлиги самарасини оширади. Аксинча, ҳуқуқ мазмунига мос келмайдиган шакл, юридик нормани «ўлик» ҳолатга олиб келиши мумкин. Амалдаги ҳуқуқ шакллари тизимига ҳаракатчанлик хосдир. Хозирда ривожланиш билан бирга ҳуқуқ шаклларининг янги манбалари ўзига йўл очмоқда, эскилари барҳам топмоқда. Буларнинг барчаси-Ўзбекистон миллий ҳуқуқ тизимининг вужудга келиши ва ривожланиши жараёнини кўрсатмоқда. 2 Мамлакатимизда амалга оширилаётган иқтисодий, сиёсий, ижтимоий ва маънавий ислоҳотлар мустаҳкам ҳуқуқий заминга таянган, қатъий давлат сиёсатини таъминлаш механизимини вужудга келтирмоқда. Шу боис давлат тузилиши, демократик сиёсий тузилишнинг мавжуд бўлиши, ҳуқуқий муносабатлар оқилона тизимининг ташкил этилиши кўп жиҳатдан мамлакатимиздаги ҳуқуқий институтларнинг фаолиятига боғлиқдир. 1 А. Саидов , У. Тожихонов. Давлат ва ҳуқуқ назарияси: 2 - жилд. Ҳуқуқ назарияси – Т.:Ўзбекистон Республикаси ИИВ академияси.2001. -129 бет. 2 Ўша жойда. 130 бет. 3

1. Ҳуқуқ манбалари (шакллари) тушунчаси Ҳуқуқ манбаи тушунчасини билиш учун фалсафада асосий ўрин эгаллаган ва мураккаб ҳисобланган «шакл» категорияси хусусида қисман тўхталиш лозим. Унинг эгизак категорияси сифатида бошқа фалсафий категория, яъни объектнинг умумий таркибий қисми бирлиги сифатида намоён бўлувчи яхлитлик, унинг хусусиятлари, алоқалари, ҳолати, ривожланиш жараёнларини белгиловчи томони «мазмун» юзага чиқади. Шакл тушунчаси бу ерда мазмуннинг мавжудлиги, ифодаланиши ва қайта тузилишини билдиради. Одатда, ҳодисани ички ва ташқи шаклларга ажратадилар. «Шакл» атамасининг мазмунини ички тузилиши сифатида ишлатилса, у тузилиш тушунчаси билан боғланади. Мазмун ва шаклнинг нисбий бирлигида, мазмун яхлитликнинг ҳаракатчан, динамик томонини ифода этса, шакл предметнинг муҳим алоқалар тизимини қамраб олади. Баъзи ҳолларда, шакл билан мазмун ўртасидаги номувофиқликнинг ривожланиши эски шаклнинг барҳам топиб, мазмун ривожланишига мос келувчи янги шаклнинг вужудга келиши билан тушунтирилади. Ҳуқуқда шакл категорияси икки маънони билдиради: яъни бир томондан, ҳуқуқий шаклни; иккинчи томондан, ҳуқуқнинг ўз шаклини қамраб олади. 1. Ҳуқуқий шакл – барча ҳуқуқий воқеликдир. Бу ерда иқтисодий, сиёсий турмуш ва бошқа фактик муносабатлар билан билвосита боғлиқ бўлган ҳуқуқий ҳодисалар ҳақида сўз юритилади. Шаклнинг ҳуқуқий (юридик) тушунчаси, ҳуқуқнинг (ёки ҳар қандай ҳуқуқий ҳодисанинг) барча ижтимоий тузилма, жараён ва муносабатлар билан алоқаси очилгандагина қўлланади. 4

2 . Ҳуқуқнинг шакли бу ҳуқуқнинг алоҳида ҳодиса сифатидаги шакли бўлиб, у фақат ҳуқуқнинг мазмуни билангина ўзаро боғланади. Унинг вазифаси ҳуқуқ мазмунини тартибга солишдан иборат. Юридик адабиётларда эътироф этилишича, ҳуқуқнинг манбаси деганда, умумий маънода ҳуқуқнинг ифода этилиш шакли тушунилади. Ҳуқуқий ҳодиса сифатида ҳуқуқнинг манбасини уч хил маънода тушуниш мумкин: моддий маънода – бу жамиятдаги мулкчилик шакллари, моддий шарт - шароитлар, жамият аъзоларининг қизиқишлари ва манфаатлари; мафкуравий маънода – бу турли ҳуқуқий мафкура ва таълимотлар, ҳуқуқий онг; махсус юридик маънода – бу ҳуқуқнинг шакллари. 1 Ҳуқуқ тушунчасида махсус ҳуқуқий мазмуннигина эмас, балки унинг мавжуд бўлишининг ички шаклини ҳам тушунмоқ лозим. Ҳуқуқнинг манбалари (шакллари) тушунча сифатида ҳуқуқнинг давлат билан боғлиқлигини бевосита ифодалайди. Агар ҳуқуқнинг мазмуни бўлиб умумий юриш–туриш қоидалари йиғиндиси ҳисобланса, унинг ички шакли ҳар бир алоҳида ҳуқуқ нормасининг ташкил топиш усуллари ва барча ҳуқуқ нормаларининг бир тизимга бирлашишидир, унинг ташқи шакли ёки ҳуқуқнинг манбаси эса, давлат эркини ўзига хос ҳужжатлаштириш, шакллантириш усуллари йиғиндисидир. Ҳуқуқнинг манбаси тушунчасини уни ташқи ифодалаш шакли нуқтаи назаридан таҳлил қилганда, нормалар ҳокимият тепасида турган, ҳалқнинг, бирор–бир синфнинг ёки гуруҳнинг манфаатларини ифодаловчи маълум бир сиёсий кучнинг эркининг қонун даражасига кўтарилган ифодасидир. Давлат ҳокимиятини ташкил қиладиган ва ҳуқуқни яратадиган куч сифатида майдонга чиқадиган жамиятнинг моддий шарт–шароити, моддий маънода ҳуқуқнинг манбаси тушунчасини англатади. Шакл доимо мазмунга эга бўлиши керак, агар у мазмунга эга бўлмаса, ўз қадр – 1 Н.Сабуров, Ш.Сайдуллаев. Давлат ва ҳуқуқ назарияси.-Т.: ТДЮИ, 2011.- 171 бет. 5

қимматини йўқотади. Бизни биринчи ўринда ҳуқуқнинг манбаси сифатида шаклан ҳуқуқий одат, ҳуқуқий прецедент, норматив – ҳуқуқий ҳужжат, норматив шартномалар қизиқтиради. Юридик адабиётларда келтириб ўтилишича, ҳуқуқнинг шакллари қуйидаги ўзига хос хусусиятлар билан характерланади: у фуқаролар эркини норматив мустаҳкамлаши зарур; мавжуд ижтимоий – иқтисодий базис билан белгиланади; ҳалқнинг манфаатларига хизмат қилувчи сиёсий ҳокимиятни таъминлаши зарур; манфаатларни ифодалашнинг энг демократик шакли сифатида қонунлар аҳамиятини тасдиқлаши керак. Ҳулқ-атвор қоидаси ҳуқуқий нормага айланиши учун маълум юридик шакл олиши керак. Натижада қонун чиқарувчи органнинг иродаси бажарилиши мажбурий бўлган муайян ҳуқуқий ҳужжатда ўз ифодасини топади. Ҳуқуқ манбаларини қуйидаги уч асосий тури мавжуд: 1) ҳ у қ у қ ий одат; 2) ҳуқуқий прецедент; 3) н орматив -ҳ у қ у қ ий ҳ ужжат ; 4) норматив шартномалар. 6

2. Ҳуқуқ шакллари (манбалари) турлари. Тарихан ҳуқуқнинг дастлабки шакли (манбаси) бўлиб ҳуқуқий одат ҳисобланади. Ҳуқуқий одат – узоқ давр мобайнида амалда бўлиши натижасида шаклланган ва давлат томонидан умуммажбурий қоида сифатида тан олинган юриш–туриш қоидасидир. 1 Ҳар қандай одат ҳам ҳуқуқий одатга айлана олмайди, балки маълум бир гуруҳ, синф ёки бутун жамиятнинг манфаатларига жавоб бера оладиган ва давлат томонидан санкцияланган одатгина ҳуқуқий одат бўлиши мумкин. Ҳуқуқнинг манбалари тизимида ҳуқуқий одатнинг роли ва ўрни турли давлатларда турлича бўлган. Ҳозирги даврда ҳуқуқий одатнинг роли ва аҳамияти унча катта эмас ва у камдан–кам ҳолатлардагина қўлланилади. Қуйидаги ҳуқуқий ёдгорликларни ҳуқуқий одатга мисол тариқасида келтириб ўтиш мумкин: Ҳаммурапи қонунлари, Ману қонунлари, XII жадвал қонунлари 1 А. Саидов , У. Тожихонов. Давлат ва ҳуқуқ назарияси: 2 - жилд. Ҳуқуқ назарияси – Т.:Ўзбекистон Республикаси ИИВ академияси.2001. . – 277 бет. 7

ва бошқалар. Яна бир бор айтиш керакки, ҳуқуқий одат деб доимий такрорланиши натижасида барқарор ҳулқ-атвор нормасига айланган ва кейинчалик давлат томонидан тасдиқланган ҳулк-атвор қоидасига айтилади. Одат инсоният жамияти ривожланишининг илк босқичларидаги ижтимоий муносабатларни тартибга солувчи асосий ҳуқуқ манбаси бўлган. Одат аста-секин норматив ҳужжат билан сиқиб чиқарилган ва алмаштирилган. Шундан кейин у ҳуқуқнинг юридик манбаси бўлмай қолган. Ҳуқуқ манбасига фақат давлат томонидан келтириб чиқарилган одат киради. У ҳуқуқ шаклининг қадимийси бўлиб, асосан қулддорлик ва феодал жамиятлар даврида қўлланар эди. 1 Ҳозирги вақтда одатнинг аҳамияти катта эмас. У фақат қонун етарли бўлмаган ёки қонуннинг ўзи одатга ҳавола қиладиган ҳоллардагина сақланиб қолмоқда. Ҳуқуқий прецедент - ҳуқуқнинг шундай манбасики, бунда муайян иш бўйича чиқарилган суд қарори келгусида шундай ишларни ҳал этишда қоидага айланиши мумкин. Ҳуқуий прецедент иш буйича суд ёки маъмурий органнинг қарорига муайян норматив (умуммажбурий) куч беришни билдиради. Бундай қарор келгусида шундай ишларни кўриб чиқишда мажбурий бўлади ва шу билан ҳуқуқий тус олади. Ҳуқуқий одат ва ҳуқуқий прецедент бир қатор хорижий мамлакатларнинг ҳуқуқ тизимида катта аҳамията эга, лекин Ўзбекистон Республикасининг ҳуқуқ тизимида қўлланилмайди. Ҳуқуқий прецедент умумий (англо-саксон) ҳуқуқий тизими амалда бўлган давлатлар - Британия, АҚШ, Австрия, Австралия, 1 Қаранг: Каримова О.А., Гафаров З.М. Основы государства и права: Учебник для пед. учеб. заведений и лицеев. – Т.: Ўқитувчи, 1995. – 44бет. 8

Канада каби давлатларда кенг қўлланилади. Бу мамлакатларнинг ҳамммасида суд ҳисоботлари чоп этилади. Бу мамлакатларнинг ҳар бирида суд прецеденти турлича қўлланилади. Масалан, Англияда ҳуқуқий прецедент қуйидаги қоидаларга боғлиқ бўлади: 1) Лордлар палатаси қабул қилган қарор ҳамма судлар учун мажбурийдир; 2) Апелляция судининг қарори қуйи турувчи судлар учун ҳам ва у суднинг ўзи учун ҳам (жиноят ҳуқуқидан ташқари) мажбурий аҳамиятга эга. 1 Прецедентни ҳуқуқ манбаси сифатида тан олиш, қонун бўлмаган ёки бўлган шароитларда ҳам судга қонун ижодкорлиги вазифасини бажариш имконини беради. Ҳуқуқий прецедент лотинча praecedens – “аввалгиси, олдингиси” маъносини англатади. Суд ёки маъмурий органнинг ёзма ёки оғзаки қарори, келгусида барча шунга ўхшаш ишларни кўриб чиқиш ва ҳал қилиш учун асос бўладиган намуна, эталон, норма сифатида қабул қилинса, у прецедент бўлади. Шундай қилиб, маълум бир иш бўйича қабул қилинган қарор ҳуқуқий норма сифатида тан олинади. Норматив ҳуқуқий ҳужжат - ваколатли давлат органининг белгилангаи тартибда қабул қилган юридик ҳужжати бўлиб, умуммажбурий ҳулқ-атвор қоидаларини ўз ичига олади. Барча норматив ҳуқуқий ҳужжатларга қуйидаги белгилар хосдир:  улар ҳ у қ у қ ий нормаларни белгилаб берадилар, ўзгартирадилар ёки бекор қ иладилар;  уларда белгиланган қ оидаларнинг мазмуни баён этилади;  белгиланган нормаларга умуммажбурий тус беради ёки илгари 1 Ҳ. Бобоев, Т. Одилқориев ва б о шқ. Давлат ва ҳуқуқ назарияси. - Т.: ” Иқтисодиёт ва ҳуқуқ дунёси ”, 2000. – 277, 278 бет. 9

белгиланган нормаларнинг амалда бўлишини бекор қилади. Норматив–ҳуқуқий ҳужжатларнинг турлари давлатнинг қайси органлари томонидан қабул қилинганлигига ҳамда уларнинг юридик кучи катта ёки кичиклигига қараб фарқланади. “Норматив-ҳуқуқий ҳужжатлар тўғрисида”ги Қонуннинг 5-моддасига асосан, норматив - ҳуқуқ ҳужжатларни қуйидаги турларга бўлиш мумкин: 1) Ўзбекистон Республикасининг Конституцияси; 2) Ўзбекистон Республикасининг қонунлари. Қонун - умумҳалк овоз бериши (референдуми ) орқали ёки мамлакатнинг олий вакиллик органи (Олий Мажлис) томонидан қабул қилинган норматив - ҳукукий ҳужжат. Конституциявий қонунларни фақат Олий Мажлис кабул қилади, чунки Конституцияда конституциявий тузум асослари, инсонлар ва фуқароларнинг асосий ҳуқуқ ва эркинликлари ҳамда Конституцияга ўзгартишлар киритиш тартиб- қоидалари белгилаб қўйилган. Конституциявий конунлар алоҳида тартибда кабул килинади. Олий Мажлис томонидан қонун қабул қилиниши бир неча босқичлардан иборат: - Биринчи босқич, қонунчилик ташаббуси, яъни қонун лойҳасини давлатнинг олий органига топшириш. - Иккинчи босқич, қонун лойҳасини муҳокама қилиш. Олий Мажлисга топширилган қонун лойҳалари унинг сессиялари ва кенгашларида мухокама қилинади. - Учинчи босқич, қонуннинг қабул қилиниши. Республика қонун чиқарувчи органининг кўпчилик аъзоси унга овоз берса, бу қонун қабул қилинган ҳисобланади. - Тўртинчи босқич, қонунни нашр этиш; 1 3) Ўзбекистон Республикаси Олий Мажлиси палаталарининг қарорлари; 1 Қаранг: Каримова О.А., Гафаров З.М. Основы государства и права: Учебник для пед. учеб. заведений и лицеев. – Т.: Ўқитувчи, 1995. – 45 бет. 10

4) Ўзбекистон Республикаси Президентининг фармонлари, қарорлари ва фармойишлари; 5)Ўзбекистон Республикаси Вазирлар Маҳкамасининг қарорлари Ўзбе кистон Республикаси ижро этувчи ҳокимиятининг олий органи ўз ваколати доирасида чиқарадиган норматив-ҳуқуқий ҳужжатдир. Ушбу ҳужжатлар Конституция асосида қабул қилиниб, Ўзбекистон қонунлари ва Президентнинг норматив фармонларини амалга оширишга қаратилган; 6) Вазирликлар, давлат қўмиталари ва идораларнинг бўйруқлари ҳамда қарорлари давлат бошқаруви органларининг норматив-ҳуқуқий ҳужжатларидир. Улар Конституциямиз асосида қабул қилиниб, Ўзбекистон қонунлари, Президентнинг фармонлари ҳамда хукумат қарорларини бажаришга қаратилган; 7) Маҳаллий д авлат ҳ окимияти органларининг қ арорлари. Норматив - ҳуқуқий ҳужжатлар иерархияси шуни талаб қиладики, давлат ҳокимиятининг қуйи вакиллик органлари қабул қилган норматив - ҳуқуқий ҳужжатлар юқори турувчи органларнинг норматив-ҳуқуқий ҳужжатларига мувофиқ келиши керак. Давлат ҳокимияти ижроия органларининг норматив - ҳуқуқий ҳужжатлари эса вакиллик органлари ҳамда юқори турувчи ижроия органларнинг норматив-ҳуқуқий ҳужжат ларига мувофиқ келиши зарур. Юқорида айтилгандек, норматив ҳуқуқий ҳужжат – давлат ваколатли органлари томонидан ўрнатиладиган ёки маъқулланадиган ҳуқуқий ҳужжатдир. Норматив – ҳуқуқий ҳужжат деганда, давлат ваколатли органининг ижтимоий муносабатларни тартибга солишга қаратилган, умуммажбурий тусдаги қоидаларни ўрнатувчи, ўзгартирувчи ёки бекор қилувчи ҳуқуқ ижодкорлик ҳужжати тушунилади. Маълумки, давлат органлари ҳуқуқий ҳужжатларни чиқарадилар, лекин барча ҳуқуқий ҳужжатлар ҳам норматив-ҳуқуқий ҳужжат бўла 11

олмайди. Фақатгина умумий ҳуқуқ ва мажбуриятларни ўрнатувчи, ўзгартирувчи ёки бекор қилувчи ҳужжатларгина номатив-ҳуқуқий ҳужжат бўла олади. Норматив-ҳуқуқий ҳужжатларда янги ҳуқуқий нормалар белгиланади, амалдаги нормалар ўзгартирилади ёки бекор қилинади. Норматив-ҳуқуқий ҳужжатлар фақатгина давлат ҳокимияти ва давлат бошқарув органлари томонидан чиқарилади. Норматив- ҳуқуқий ҳужжатлар, ўз хусусиятига ва уларни чиқарган давлат органларининг ваколатига боғлиқ бўлган юридик кучига қараб таснифланади. Норматив -ҳуқуқий ҳужжат ҳуқуқни қўллаш ва ҳуқуқни шарҳлаш ҳужжатларидан фарқ қилади. Норматив-ҳуқуқий ҳужжатнинг асосий шакли қонундир. Қонун – ҳуқуқнинг ёзма ҳолда ифодаланган шаклидир. “Қонун – жамият ҳуқуқий тизимининг энг муҳим таркибий қисми, ҳуқуқни ифода этишнинг олий шаклидир”. 1 Қонун давлат нуқтаи назаридан энг муҳим ҳисобланган ижтимоий муносабатларни мустаҳкамловчи, ривожлантирувчи ва тартибга солувчи норматив-ҳуқуқий ҳужжатлар ёки бошқача тарзда ифодаланганда, ижтимоий муносабатларни тартибга солувчи, бевосита халқ иродасини ифодаловчи, белгиланган тартибда давлат ҳокимиятининг олий вакиллик органи томонидан ёки референдум йўли билан қилинадиган ва олий юридик кучга эга бўлган норматив ҳужжатдир. Норматив-ҳуқуқий ҳужжат ҳуқуқ ташқи шаклининг энг асосийси, мукаммали ҳисобланади. Бу норматив турдаги давлат ҳужжатидир. Норматив ҳужжатлардан фарқли улароқ, муайян шахсий ишлар ҳал қиладиган давлат ҳужжатлари якка тартибдаги (индивидуал) ҳужжатлар деб юритилади. Норматив ҳужжатлар шахсий ишларни ҳал этиш учун юридик асосларга (ҳуқуқ норма) эга бўлади. Норматив- ҳуқуқий ҳужжатлар фақат юридик манба сифатида эмас. балки фактик 1 Одилқориев Ҳ.Т. Ўзбекистон Республикасида қонун чиқариш жараёни. Т .: “ Ўзбекистон ”, 1995, 39 – бет. 12

манба сифатида ҳам намоён бўлади. Чунки ундан кишилар юридик нормалар ҳақида маълумот оладилар. 1 Норматив ҳужжатни ҳуқуқий мазмундаги ҳуқуқий ижод маҳсули деб таърифлаш мумкин. Норматив ҳуқуқий ҳужжатларга давлатимиз Конституцияси, бошқа қонунлар ҳамда қонун ости ҳужжатларининг тизими (ҳуқуматнинг фармойишлари, давлат қўмиталари, вазирликларнинг буйруқлари ва йўриқномалари, маҳаллий хокимият органларининг қарорлари) киради. Норматив-ҳуқуқий ҳужжат ҳозирги замон давлатимизда ҳуқуқнинг асосий, етакчи шакли деб тан олинишининг сабаби шундаки, бунда биринчидан, унинг ёрдамида ҳуқуқий нормаларнинг аниқ ва тўлиқ ифодаланиши, унинг реал фаолияти ва ривожланишининг истиқболи хаққоний акс эттирилади; иккинчидан, норматив-ҳуқуқий ҳужжатлар (ҳуқуқнинг бошқа ташқи шакллари эмас) амалдаги ҳуқуқнинг доимий янгиланишига кўпроқ мослашган. Сўнгги йилларда ҳуқуқий ижодкорлик тажрибасида норматив- ҳуқуқий ҳужжатларнинг индивидуал шаклларини ишлаб чиқиш, уларнинг таъсир чегараларини белгилашга алоҳида эътибор берилмоқда. Ҳуқуқни янгича англаш муқаррар равишда ҳуқуқ манбаларини бошқача талқин қилишга олиб келади. Ўзини ўзи тартибга солиш ҳуқуқнинг барча маълум шаклларига ҳосдир. Булар ҳуқуқ шаклларининг шундай шаклики, улар бевосита демократия институтларидан (референдум қарорлари, халқ йиғинлари, меҳнат жамоалари мажлислари) фойдаланиш орқали қабул қилинади. Референдум – давлат ва жамият ҳаётининг ҳар қандай муҳим масалалари бўйича умумхалқ овоз беришидир. Фақат уни умумхалқ муҳокамаси билан алмаштириш керак эмас. Умумхалқ муҳокамаси референдумдан фарқ қилади. Маълум маънода, «плебицит» 1 А. Саидов , У. Тожихонов. Давлат ва ҳуқуқ назарияси: 2 - жилд. Ҳуқуқ назарияси – Т.:Ўзбекистон Республикаси ИИВ академияси.2001. -125 бет. 13

тушунчасини референдумнинг синоними сифатида келтириш мумкин. Референдум ҳужжати ҳуқуқнинг демократик шакли ҳисобланади. Аммо уни турли шароитларда ҳам оптимал ечим ишлаб чиқишнинг энг яхши услуби дейишга асос бўлмайди. 1 Референдумлар умумдавлат ва махаллий миқёсда бўлади. Референдумга чиқарилган масалалар бўйича қарорлар, референдумда иштирок этган фуқароларнинг ярмидан кўпи овоз берган тақдирда қабул қилинган деб ҳисобланади: референдумда қабул қилинган қарорни ўзгартириш ёки бекор қилиш фақатгина референдум йўли билан амалга оширилади. Ҳозирги кунда жаҳон амалиёти кўпроқ референдумлардан маҳаллий масалаларни, яъни солиқ ишларида, атом станциялари қуриш, мактаб дастурларининг мазмуни, транспорт хизмати ва ҳоказоларни ҳал этиш учун фойдаланиш мақсадга мувофиқ эканлигидан далолат бермоқда. Нисбатан катта бўлмаган мамлакатларда, масалан Швейцарияда ёки таркибий жиҳатдан ўхшаш бўлган Францияда осон бўлган нарса ҳажм жиҳатидан ҳаддан ташқари катта ҳамда турлича бўлган АКШ ёки Россияда жуда мушкул. Америкалик фуқароларнинг умуммиллий миқёсидаги бевосита демократияга шубҳа билан қарашларининг туб сабаби шундаки, биринчи галдаги муҳим масалаларни ечишнинг бу шакли мукаммал, аниқ, салмоқли, беғараз ва адолатли ҳал килишнинг услуби эмаслиги деб ҳисоблашларидир. Бу асосланган ҳадиксираш ҳисобланади. Аммо, референдумларни фавқулодда ҳолатларда давлат ва жамият ҳаётининг муҳим масалалари бўйича ўтказиш мақсадга мувофиқдир. 2 1 А. Саидов , У. Тожихонов. Давлат ва ҳуқуқ назарияси: 2 - жилд. Ҳуқуқ назарияси – Т.:Ўзбекистон Республикаси ИИВ академияси.2001. -127 бет. 2 Ўша жойда. 128 бет. 14

3. Ислом ҳуқуқи манбалари: Қуръон, сунна, ижмо, қиёс Ҳанафия мазҳаби мусулмонлар оламида энг кўп тарқалган мазҳаб бўлиб, қозилик ишини юритишдаги энг кўп сабрлилиги ва маҳаллий шароитларни ҳисобга олиши билан бошқа мазҳаблардан ажралиб туради. Ҳанафия мактабининг издошлари қуйидаги қоидаларга амал қиладилар: а) асосийси қонун-қоидаларнинг ҳарфи эмас, балки маъносидир; б) маҳаллий шароитларни хисобга олиш. Моликия мазҳаби Ҳанафия мазҳабидан фарқли ўлароқ, юридик масалаларни ҳал этишда ривоятлар ва анъаналарга таянади ҳамда заковатга камроқ мурожаат қилади. Шофия мактабининг издошлари ривоятлар ва анъаналарга таянадилар, бироқ заковатни тўла инкор этмайдиган ҳамда бу билан Ҳанафия ва Моликия тизимларини бирлаштиришга уринадилар. Ханбалийлар учун заковатга унчалик аҳамият бермаслик ва жазо чораларида ўта шафқатсизлик хосдир. Ханбалия мазҳаби ҳеч бир янгиликларни тан олмаслиги, ҳадислар ва Қуръонга изчил амал қилиши билан ажралиб туради. Эрон ва Ироқда ҳукмронлик қилаёгган шиалик мазҳаби муросасозликка унчалик риоя этмайдиган мазхаб хисобланади. Шиалар суннийлардан ўзларининг анъана билан боғлиқ бўлган имомат ақидаси билан фарқланади. Суннийликдан фарқли ўлароқ, шиаликнинг ақидаси Муҳаммад алайҳиссаломнинг куёви Али ва унинг авлодларини мусулмонлар дунёсидаги диний ва дунёвий раҳбарликка фавқулодда ҳуқуқини тан олиш (имомат) ҳамда бошқаларнинг халифалик мақомига сайланишига йўл кўймасликдир. Шиаликдан ташқари, яна Ваҳобия, муржуя ва бошқа мазҳаблар ҳам мавжуддир. Бир вақтлар бу барча мактабларнинг тарафдорлари ўзаро қаттиқ 15

урушлар олиб борардилар. Кейинчалнк сабр-тоқатлилик руҳи рақобатни юмшатди ва эндиликда у «маънавий мунозаралар» доирасидан четга чиқмайди. Бунинг устига, диндорларнинг бирон-бир вақтда ёки узил-кесил бир мактабдан бошқасига ўтишлари ман этилмайди. XI аср ўрталарида мусулмон ҳуқуқини ишлаб чиқишни ривожлантиришнинг янги даври —«анъаналар даври» бошланди. Шу вақтдан эътиборан мусулмон ҳуқуқи амалда у ёки бу мактабнинг ҳуқуқи бўлиб қолди 1 . Қозилар Қуръон ва Суннага мустақил равишда таяниш ёки уларни етишмовчи юридик меъёрлар асосида таърифлаш ҳуқуқини йўқотдилар, улар ўз қарорларида у ёки бу мактабнинг умум тан олинган қоидаларига таянишлари керак эди. Бунда мусулмон давлати вақт ўтиши билан қозилар зиммасига муайян мактаб таълимотига риоя қилиш, уни расман афзал кўриш мажбуриятини юклай бошлади. Шу тариқа XI—XII асрларга келиб, халифаликда таркиб топаётган феодал жамияти юқори табақалари, халифатнинг иқтисодий, сиёсий ва маънавий ҳаётида ҳукмронлик қилган ижтимоий кучларнинг умум мажбурий истагини ифодаловчи юридик ҳодиса бўлган мусулмон ҳуқуқининг умумий тизими шаклланди. Мусулмон тадқиқотчилари мусулмон ҳуқуқи таркибида иккита ўзаро боғлиқ меъёрлар гуруҳини ажратадилар. Биринчи меъёрлар гуруҳини Қуръон ва Суннанинг юридик йўл-йўриқлари ташкил этади. Иккинчи гуруҳни маъқул манбалар асосида шакллантирилган мусулмон ҳуқуқий таълимотининг меъёрлари ташкил этади. Мусулмон ҳуқуқининг асосий манбаси сифатида Оллоҳнинг ўз пайғамбарлари ва элчиларидан охиргиси Муҳаммад алайҳиссаломга йўллаган ваҳийларидан иборат бўлган Қуръон кўриб чиқилади 2 . Қуръони Карим - мусулмонларнинг муқаддас китоби, мусулмон 1 Исломов З.М. Давлат ва ҳуқуқ назарияси. Т.: Адолат. 2007. 916 бет. 2 Ўша жойда. 656 бет. 16

ҳуқуқи учун раҳбарий қоидалар тўплами (Оллоҳ томонидан Муҳаммад пайғамбарга қарата айтилган насиҳатлар ва гаплар). Қуръон ҳуқуқ кодекси эмас. Қуръондаги юридик характердаги қоидалар, бир томондан, кодекс тузишга камлик қилади, иккинчи томондан, бу меъёрлар орасида мавҳум диний ва ахлоқий, йўл- йўриқлар шаклидаги умумий қоидалар кўпчиликни ташкил этади. Таъсир- кўрсатиш чоралари тилга олинсада, улар айрим холлардагина жазолайдиган даражага келтирилади. Бунда ердаги жазо эмас, балки виждоний жазо назарда тутилади. Айбдорни қамоқ эмас, балки дўзах кутади. Мусулмон ҳуқуқининг аҳамиятига кўра иккинчи манбаси Муҳаммад алайҳиссалом мулоҳазаларидаги илоҳийлаштирилган ҳодисалар таъсирида келиб чиқкан оғзаки ривоятлар мажмуи — Суннадир. Ҳадис ёки Сунна - Муҳаммад пайғамбар тўғрисидаги ҳамда унинг панд-насиҳатлари, ўгитлари ва кўрсатмалари билан боғлиқ ахлоқий, диний меъёрлар бўлиб, улар Қуръони Каримни аниқлаштиришга ёрдам берувчи, ҳуқуқий муносабатларни тартибга солишга кўмаклашувчи қоидалар тўплами 1 . Мусулмонлар Қуръон ва Сунна юридик меъёрларининг келиб чиқиши илоҳий бўлиб, принцип жиҳатдан ўзгармасдир, деб ҳисоблайдилар. Лекин ҳаётда ижтимоий муносабатларнинг барчаси ҳам Қуръон ва Суннага боғлиқ эмас. Қуръондаги 6200 та шеърнинг аксарияти диний-ахлоқий масалаларга тааллуқли бўлиб, айрим маълумотларга кўра 500 таси, бошқа маълумотга кўра эса 250 таси ҳуқуқий характерга эгадир. Бу камчиликни тузатиш ҳам мусулмон ҳуқуқий таълимотининг давомчилари бўлган мусулмон илоҳиётчи- фиқҳларига ишониб топширилгандир. Улар Қуръон ва Суннанинг моҳиятини ўзгартирмаган ҳолда, Қуръоннинг талқини (тафсир)ни бериб, ҳуқуқ соҳасида пайдо бўладиган баҳслар натижасида 1 Odilqoriyev X.T. Davlat va huquq nazariyasi. Darslik. – T.: Sharq. 568 bet. 17

келишилган фикрлар (ижмоъни) бера бошладилар. Тафсир ва Ижмоъ ҳам мусулмон ҳуқуқи манбаларига тааллуқлидир. Ижмоъ - халифалар, билимдон кишиларнинг Қуръон қоидалари асосида турли муносабатлар бўйича чиқарган хукмлари, қарорлари 1 . Мусулмон ҳуқуқшуносларининг фикрича, Ижмоъ мусулмон ҳуқуқига мослаштириладиган мавзулардан баҳс этар, унга янгидан пайдо бўладиган ижтимоий муносабатларни тартибга солиш имконини берарди. Мусулмон ҳуқуқининг тўртинчи манбаси бўлган Қиёсга ёки таққослаш бўйича хулоса чиқаришга янада катта аҳамият берилади. Бу усул маълум меъёрни, агар таққослашнинг мақсади ва асоси мазкур меъёр мақсади ҳам асосига мос бўлиб тушса, ўзи бевосита назарда тутган ҳодисага нисбатан қўллаш имконини беради 2 . Қиёс - аналогия, ўхшатиш йўли билан чиқарилган ҳукм (олдинги манбаларда ўз ифодасини топмаган фикр-мулоҳозаларни қамраб олади).Қозоғистонда, Россияда — татарлар ва бошқирдлар орасида кенг тарқалди. IX—X асрларда мазҳаблар — мусулмон ҳуқуқи таълимий йўналишлари асосини тузган энг нуфузли ҳуқуқшунос олимларнинг асарлари мусулмон ҳуқуқининг асосий манбаи бўлиб қолди. Қуръон бугунги кунда мусулмон ҳуқуқининг ғоявий, диний асоси, унинг мафкуравий манбаси сифатида қаралади. Р. Шарльнинг таъкидлашича, мусулмон ҳуқуқи тарихан бевосита Қуръондан бошланмайди. У кўпинча муқаддас китобдан четлашган амалиёт асосида ривожланган. И. Шахтнинг фикрича эса «мусулмон ҳуқуқи» фиқҳ ҳуқуқи»нинг ажойиб намунасидир. Бу ҳуқуқ хусусий мутахассислар томонидан яратилган ва ривожлантирилган эди. Давлат эмас, балки ҳуқуқ фани қонун чиқарувчи аҳамиятга, дарсликлар қонун 1 Исломов З.М. Давлат ва ҳуқуқ назарияси. – Т.: Адолат. 2007. 916 бет. 2 Ўша жойда. 658 бет. 18

кучига эга бўлади». Мусулмон ҳуқуқи меъёрларининг каттагина қисми — унинг таълимий ишланиши якунидир. Бунинг устига, агар таълимот аввал бошда муайян ҳодисалар бўйича ечимлар берган бўлса, кейинчалик у ҳар қандай муайян ҳуқуқий меъёрни қўллашда бошланғич нуқта сифатида қаралган умумий, мавҳум қоидаларни шакллантира бошлади. Қуръон мусулмон ҳуқуқшунос — илоҳиётчилар асарлари бўлган Сунна, Ижмоъ, Қиёс—бу мусулмон ҳуқуқининг сўзсиз асосий манбаларидир. Айрим тадқиқотчилар бу ҳуқуқ манбаларига мусулмон ҳуқуқшунослари ишлаб чиққан шариат (ҳидоя), урф-одат, юриспруденция (амал), қонун меъёрларини қўллаш бўйича қўлланмани ҳам киритадилар. Мусулмон ҳуқуқининг бошқа ҳуқуқ тизимларидан асосий фарқи унинг асл нусхалигидир. Бу ҳуқуқ бошқа ҳуқуқ тизимларидан бутунлай мустақил бўлиб улар билан сира боғлиқ эмас. Мусулмон ҳуқуқи —бу масчит ҳуқуқидир. Масалан, масчит ҳуқуқи ҳисобланган қоидали ҳуқуқдан фарқли ўлароқ, мусулмон ҳуқуқи — мусулмон динининг ажралмас қисми, ваҳийлар ҳуқуқи, Оллоҳ сўзидир, деб таърифланади. Мусулмон ҳуқуқига бўйсунмаган одам у дунёда жазога дучор этиладиган осий, мусулмон қозиси ҳукмининг қарорини талашган одам жамиятдан қувиладиган бидъатчидир. Қоидали хуқуқ дунёвий ҳуқуққа фақат қўшимчагина эди, мусулмонлар дунёси эса шариатдан бошқа бирон-бир нарсани ҳеч маҳал билмаган. Мусулмон ҳуқуқи меъёрларини амалга оширишнинг ўзига хос хусусияти улар ўз ҳаракатида бошқа ижтимоий меъёрлар ва, аввало, диний ҳамда ахлоқий меъёрлар билан чамбарчас алоқада бўлишидадир. 19

ХУЛОСА Ривожланаётган ҳуқуқий демократик давлатимизнинг мустаҳкам ҳуқуқий асосларини шакллантириш, бозор иқтисодиётига асосланган янги жамиятни қуриш энг аввало давлат ҳаётининг барча соҳаларини тартибга солувчи қонунларни ишлаб чиқиш ва амалга татбиқ этиш билан боғлиқ. Хозирги даврда жамиятнинг барча жабхаларини тартибга солувчи қонунлар яратилди ва амалда самарали тадбиқ этилмолқда. Тан олиш лозимки, жамият ижтимоий, сиёсий ва маънавий ҳаётини замонавий ва маърифий тамойиллар асосида ислоҳ этишда ҳуқуқ бениҳоят катта рол ўйнайди. Шу боис давлат тузилиши, демократик сиёсий тузилишининг мавжуд бўлиши, ҳуқуқий муносабатлар оқилона тизимининг ташкил этилишига боғлиқдир. Шунинг учун ҳам ҳуқуқий давлат қонунларини мустаҳкамлашда ҳуқуқ манбаларининг аҳамияти ниҳоятда катталиги сабабли олимларимиз томонидан ҳуқуқ манбалари (шакллари) ўрганилиб, таҳлил қилиниб, қонунлар қабул қилинишида кенг фойдаланилмоқда. Шундай қилиб, ҳуқуқнинг манбаси деганда, умумий маънода ҳуқуқни ифода этилиш шакли тушунилади. Ҳуқуқий одат – узоқ давр мобайнида амалда бўлиши натижасида шаклланган давлат томонидан умуммажбурий қоида сифатида тан олинган хулқ-атвор қоидасидир. Ҳуқуқий прецедент – суд ёки маъмурий органнинг ёзма ёки оғзаки қарори бўлиб, бу қарор келгусида барча шунга ўхшаш ишларни кўриб чиқиш ва қилиш учун асос бўладиган намуна нормадир. Норматив-ҳуқуқий ҳужжат – ваколатли давлат органининг белгиланган тартибда қабул қилган, ижтимоий муносабатларни тартибга солишга қаратилган, умуммажбурий тусдаги қоидаларни ўрнатувчи, ўзгартирувчи ёки бекор қилувчи юридик ҳужжати ҳисобланади. 20

Норматив шартномалар – икки ёки ундан ортиқ мустақил ҳуқуқ субъектлари ўртасида тузиладиган ҳамда уларнинг ҳуқуқ ва мажбуриятларини ўрнатадиган, ўзгартирадиган ёки бекор қиладиган битимлар. Ҳуқуқ манбалари тўғрисидаги курс ишида ҳуқуқнинг манбалари (шакллари) тушунчасига тўхталиб, унинг мазмун ва моҳиятини очиб беришга ҳаракат қилинди. Юридик адабиётлардан фойдаланиб ҳуқуқ манбалари (шакллари) сифатида ҳуқуқий одат, ҳуқуқий прецендент, норматив ҳуқуқий ҳужжатлар, норматив ҳуқуқий шартномаларнинг моҳияти, ўзига хос ҳусусиятлари, қонун яратишдаги роли, аҳамияти, бир биридан фарқи кўрсатилиб, кенг таҳлил қилиб берилди. Бундан ташқари турли ҳуқуқий тизимларнинг ҳуқуқий манбалари тўғрисида тўхталиб, турли давлатларда ҳуқуқий манбаларнинг шакллари, ўзига хос хусусиятлари, қонунлар яратишдаги аҳамияти таҳлил қилиб берилди. Ўзбекистон Республикасидаги ҳуқуқий манбаларига тўхталиб, давлатимиздаги ҳуқуқий манбалар кенг ёритилиб, ҳар бирининг аҳамияти ким томонидан қабул қилиниши, қонуннинг кучга кириши, асосий қонунимиз Конституция тўғрисида ва қонунлар Конституция асосида ва унга мос, яъни зид келмайдиган холатда қабул қилиниши, қонуности ҳужжатлари ва бошқа қонун нормалари тўғрисида батафсил тўхталиб, уларнинг аҳамияти ва моҳияти тўла ва атрофлича кўрсатиб ўтилган. Фойдаланилган адабиётлар рўйхати: 1.Раҳбарий адабиётлар: 21

1. Каримов И.А. Бунёдкорлик йўлидан. 4-том. Т.; “Ўзбекистон”, 1996. 2.Каримов И.А. Биздан озод ва обод Ватан қолсин. 2-том. "Ўзбекистон", 1996. 3.Каримов И.А. Ўзбекистон буюк келажак сари ("Ўзбекистон XXI аср бўсағасида: ҳавфсизликка тахдид, барқарорлик шартлари ва тараққиёт кафолатлари"). Т., "Ўзбекистон", 1998. 4.Каримов И.А. Ўзбекистон XXI асрга интилмоқда. Т., "Ўзбекистон", 1999. 5.Каримов И.А. “Ватан равнақи учун биримиз маъсулмиз”. Т., “Ўзбекистон”, 2000 й. 6.Каримов И.А. “Ҳавфсизлик ва тинчлик учун курашмоқ керак”. Т., “Ўзбекистон”, 2001 й. 7.Каримов И.А. “Биз танлаган йўл – демократик тараққиёт ва маърифий дунё, ҳамкорлик йўли”. Т., “Ўзбекистон” 2002 й. 8.Каримов И.А. Юксак маънавият – енгилмас куч. Т.; “Маънавият”. 2008. 9.Каримов И.А. Мамлакатимизда демократик ислоҳотларни янада чуқурлаштириш ва фуқаролик жамиятини ривожлантириш концепсияси: Ўзбекистон Республикаси Олий Мажлиси Қонунчилик палатаси ва Сенатининг қўшма мажлисидаги маъруза. 2012-йил 12-ноябрь, - Т.; “Ўзбекистон”. 2010. 10.Каримов И.А. Бизнинг йўлимиз – демократик ислоҳотларни чуқурлаштириш ва модернизация жараёнларини изчил давом эттириш йўлидир. –Т.: Ўзбекистон. 2011. 11.Каримов И.А. Юксак салоҳиятли авлодни тарбиялаш – энг муқаддас мақсад.-Т.: Ўзбекистон. 2012. Норматив-ҳуқуқий ҳужжатлар: 1. Ўзбекистон Республикасининг Конституцияси. – Тошкент. “Ўзбекистон”. 2012. 22

2. “Жамиятда ҳуқуқий маданиятни юксалтириш миллий дастури”. Ўзбекистон Республикаси Олий Мажлиси ахборотномаси. 1997.№9. 3. Ўзбекистон Республикасининг “Норматив-ҳуқуқий ҳужжатлар тўғрисида”ги Қонуни. ЎРҚ – 342-сон. 2012 йил 24 декабр. Махсус адабиётлар: 1. Исломов З.М. Давлат ва ҳуқуқ назарияси. – Т.: Адолат. 2007. 916 бет. 2. X.T.Odilqoriyev. Davlat va huquq nazariyasi. Darslik. – T.: Sharq. 2009. 568 bet. 3. Исломов 3.М. «Давлат ва ҳуқуқ: умумназарий масалалари». Т.: Адолат. 2000. 86 бет. 4 . Х.Т. Одилқориев. Конституция ва фуқаролик жамияти. – Т.: 2002. 5. Ҳ. Бобоев, Т. Одилқориев ва б. Давлат ва ҳуқуқ назарияси. - Т.: “Иқтисодиёт ва ҳуқуқ дунёси”. 2000. 223 б. 6 . А.Саидов, У.Тожихонов. Давлат ва ҳуқуқ назарияси. 1-жилд. Давлат назарияси. –Т.; Адолат. 2001.128 б. 7 . А.Саидов, У.Тожихонов. Давлат ва ҳуқуқ назарияси. 2-жилд. Ҳуқуқ назарияси. –Т.; Адолат. 2001. 136 б. 8 . Н.Сабуров. Давлат ва ҳуқуқ назарияси. (саволлар, таклифлар, тушунча ва атамалар). –Т.; ТДЮИ. 2005. 79 б. 9 . Н.Сабуров. Давлат ва ҳуқуқ назарияси. Ўқув-услубий қўлланма. – Т.; ТДЮИ. 2008. 165 б. 10.Н.Сабуров, Ш.Сайдуллаев. Давлат ва ҳуқуқ назарияси. – Т.;2011. 172 б. Электрон таълим ресурслари: 1. www.tsil.uz 2 . www.lex.uz 3 . www.norma.uz 23

O'xshashlar

Ҳуқуқ нормаси тушунчаси

Ҳуқуқ нормаларини шарҳлаш

Давлат бошқарув шакллари

Ҳуқуқ презумпциялари (курс иши)

Ҳуқуқ тизими ва тушунчаси