Ҳуқуқ нормаларини шарҳлаш - Huquqshunoslik - Kurs ishlari

Ҳуқуқ нормаларини шарҳлаш

Yuklangan vaqt:

30.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

43.240234375 KB

Ko'chirib olish

МУНДАРИЖА КИРИШ ................................................................................................................. . 2 I БОБ. ҲУҚУҚ НОРМАЛАРИНИ ШАРҲЛАШ 1. 1 Ҳуқуқ нормаларини шарҳлаш тушунчаси....................... 6 1. 2 Ҳуқуқ нормаларини шарҳлаш турлари ....................... 15 II БОБ. ҲУҚУҚ НОРМАЛАРИНИ ШАРҲЛАШНИНГ УСУЛЛАРИ 2. 1 Ҳуқуқ нормаларини шарҳлашнинг усуллари ................... 17 ХУЛОСА ............................................................................................................... . 21 ФОЙДАЛАНИЛГАН АДАБИЁТЛАР РЎЙҲАТИ ............................ 25 1

Кириш XX асрнинг сўнгги 10 йиллиги бутун инсоният тарихига ўзгаришлар даври сифатида кирди. Ўзбекистон Республикасининг Президенти Ислом Каримов таъкидлаганидек, мазлум халқнинг эрк учун кураши XX асрнинг ғоясига айланиб, энг асосий, энг муҳим ижтимоий-сиёсий тамойил сифатида ажралиб туради. Дунё харитасида янги мустақил давлатлар пайдо бўлди. Улар ҳозирги тил билан айтганда, социалистик ўтмишга эга бўлган, ўз сиёсий мустақиллигини тинч йўл билан кўлга киритган давлатлардир. Улар дунёдаги бошқа мамлакатлар орасида ўз мавқеини мустаҳкамлашга интилмоқда, жаҳон майдонининг таркибий қисмига айланишга ҳаракат килмоқда. Улар замонавий бозор иқтисодиётига эга бўлган, одамларнинг муносиб турмуш тарзини таъминлай оладиган, инсоннинг ҳуқуқ ва эркинликларини ҳимоя қила оладиган чинакам демократик жамият қуришдек мураккаб вазифани ҳал қилиши зарур. Ўзбекистон ҳам шундай давлат жумласига киради. Ўзбекистон демократик ҳуқуқий давлатни куриш ва адолатли фуқаролик жамиятини шакллантириш йўлида дадил бориб, жаҳон ҳам жамиятида мустаҳкам ўрин эгалламоқда. Барқарорлик ва тартиб, миллатлараро тотувлик ва фуқаролар аҳиллиги туфайли ёш давлатимиз ишонч ва ҳурматга сазовор бўлмоқда. Мамлакатимизда иқтисодиёт, сиёсат, давлат курилиши, ҳуқуқий тизим ва жамиятни маънавий ўзгартириш соҳасида кенг кўламли ислоҳотлар ўтказилмоқда. Ижтимоий-сиёсий ҳаётнинг ҳуқуқий асослари изчиллик билан мустаҳкамланмоқда ва такомиллаштирилмоқда. Давлатимизнинг тараққиёти ва ислоҳотларнинг муваффақияти кўп жиҳатдан ҳалқнинг ҳуқуқий онги ҳамда ҳуқуқ нормаларига ўзининг муносабатини билдира олиши даражасига боғлиқдир. 2

Ўзбекистон демократик ҳуқуқий давлатни қуриш ва адолатли фукаролик жамиятини шакллантириш йўлида дадил бориб, жаҳон ҳамжамиятида мустаҳкам ўрин эгалламокда. Барқарорлик ва тартиб, миллатлараро тотувлик ва фуқаролар аҳиллиги туфайли ёш давлатимиз ишонч ва ҳурматга сазовор бўлмоқда. Мамлакатимизда иқтисодиёт, сиёсат, давлат қурилиши, ҳуқуқий тизим ва жамиятни маънавий ўзгартириш соҳасида кенг кўламли ислоҳотлар ўтказилмоқда. Ижтимоий-сиёсий ҳаётнинг ҳуқуқий асослари изчиллик билан мустаҳкамланмоқда ва такомиллаштирилмоқда. Давлатимизнинг тараққиёти ва ислоҳотларнинг муваффакияти кўп жиҳатдан ҳалкнинг ҳуқуқий онги ҳамда ҳуқуқ нормаларига ўзининг муносабатини билдира олиши даражасига боғлиқдир. Ислоҳотларга мақсадларга омилидир. Шу боисдан ҳам, мустакилликни кулга киритгандан кейин Ўзбекистон ёш давлат сифатида ўз халқининг манфаатларига, жамиятда ҳам, иктисодий муносабатларда ҳам демократик ўзгаришларни амалга ошириш вазифаларига мос келадиган янги қонунчилик асосларини ишлаб чикиши ва қабул қилиши зарур эди. Хозирги кунда Ўзбекистон қонунчилиги ўтиш даври, ўз ўрнини ўтаб бўлган эски тузум ўрнини янги тузум, демократик институтлар, ислохотлар эгаллаши жараёнининг ҳуқуқий асосларини шакллантирмокда. Юксак шахснинг сиёсий фаоллиги, унинг чинакам фуқаровий муносабати, демократик интилувчанлиги белгиланган тезроқ эришишнинг муҳим ҳуқуқий маданият соҳиби бўлган, ҳуқуқий нормаларни шарҳлай олиш даражасидаги шахслар-демократик жамият пойдевори ҳамда ҳуқуқий тизим етуклигининг ифодасидир. Бундай шахслари мавжуд жамиятдаги турли хил жараёнларга фаол таъсир кўрсатувчи фуқароларнинг, барча ижтимоий 3

гуруҳларнинг жипслашувига кўмаклашувчи, жамиятнинг яхлитлигини ҳамда батартиблиги таъминловчи мустаҳкамловчи омилдир. Жамият ва давлат тараққиётининг ҳозирги ҳолати ҳуқуқий муносабатлар ҳар бири иштирокчиларининг ҳуқуқий маданиятини, ҳуқуқий саводхонлигини ҳар томонлама оширишни талаб қилмоқда. Ҳуқуқий маданият ҳуқуқий билим, ҳуқуқий эътиқод ва изчил амалий фаолият мажмуи сифатида жамият ва давлат олдида турган вазифаларинг муваффақиятли ҳал этилишини таъминлайди. Менинг бу мавзуни танлашимга сабаб, ҳозирги кунда аҳолининг ҳуқуқ нормаларига бўлган муносабати, дунёқарашини нг ўзгаргани, жамоат тартибини саклашга, ўз яқинларига нисбатан бурчларни адо этишга, қонунларга, ҳуқуқ идораларнинг карорларига очик карши чиқмаслиги ва бу ўз навбатида қонунларга ҳурматсизлиги оқибатини келтириб чиқаришга сабаб бўлаётган масалалар билан атрофлича танишиб чиқиш ва бу борада якуний хулосалар чикаришдир. Бизга маълумки, шарк кишисига "нодонга жавоб-сукут" тарзида яшаш хос. У бировга, айниқса, давлат ва ҳуқуқ идораларига бирор эътироз билдиришдан олдин кейин ўзимга, оиламга бирор корихол бўлиб қолмайдими деган хаёлга боради. Бу эса уни охир оқибат сукут сақлашга, кўрганини кўрмаганликка олишга мажбур этади. Бундай кишилар "сен менга тегма, мен сенга тегмайман" қабилида иш тутади - лар. Жамиятдаги бу гуруҳ кишилари ўта зарарли ҳисобланиб, улар бошқалар онгида ҳам мавжуд тузум, хуқук-тартибот, ҳуқуқий нормалар ҳақида нотўғри карашларни, фикрларни уйғотишга олиб келади. Яна шуни таъкидлаб ўтишим мумкинки, мустақилликка эришганимиздан сўнг, халқимиз олдида турган улкан мақсад ва олий ният мустақиллигимизни баркарор ва мустаҳкам бўлишини- таъминлашдир. Бунинг учун энг аввало 4

фукаролар онгида ҳуқуқ нормаларига бўлган муносабатни мустаҳкамлаш, истиқлол тушунчаси моҳиятини тушуниб етишга ва ўз вақтида кадрига етишга ундаш даркор. Бу йўлда кўйиладиган дастлабки қадам фуқароларда ҳуқуққа нормасига бўлган муносабатни шакллантириш, уларни ҳуқуқий маданиятли инсонлар қилиб етказишдир. Шу боисдан ҳам мен ўз курс ишимни ёзишда "Ҳуқуқий нормаларни шарҳлаш-" мавзусини танладим. Бундан мақсадим, ҳуқуқий нормаларни шарҳлаш тушунчасининг моҳиятини имкон қадар очиб бериш, ҳуқуқий нормаларни шархлашнинг жамият ва фукаролар ҳаётида тутган ўрни, тараққиётга эришувидаги аҳамияти қай даражада эканлигини аниқлаб беришга ҳаракат қилишдир. 5

I БОБ. ҲУҚУҚ НОРМАЛАРИНИ ШАРҲЛАШ 1.1. Ҳуқуқ нормаларини шарҳлаш тушунчаси Ўзбекистон Республикаси мустақилликка эришгач, иқтисодий ва ижтимоий соҳаларда туб ўзгаришлар ўтказиш, ҳуқуқий демократик давлат қуриш даврига кирди. Ўзгариб бораётган шарт-шароитларни ҳисобга олиб, Ўзбекистон Республикасининг Конституцияси қабул қилинди ва шу асосда ҳуқуқий ислоҳот ўтказилиб, кўпгина янги қонунлар кабул килинмоқда. Бу ҳакда Республика Президенти И. А. Каримов шундай дейди: "Қабул қилинган бу муҳим қонунлар миллий давлатчиликни барпо этишга, эркин бозор иқтисодиётини ривожлантиришга, жаҳон ҳамжамиятидаги давлатлар билан фаол ҳамкорлик килишга қаратилгандир". Бу қонун ва бошқа норматив-ҳуқуқий актларни, ҳар бир нормани ҳаётга татбиқ қилиш, қўллаш, яъни улар билан жамиятда, кишилар ўртасидаги турли ижтимоий муносабат-ларни тартибга солиш муҳимдир. Бунинг учун хар бир татбиқ этиладиган норманинг моҳияти ва мазмунини тўғри тушуниб, англаб олиш ва шарҳлаш жуда катта илмий ва амалий аҳамиятга эгадир. Ҳуқуқий нормалар ҳаётда тўғри кўлланиб, улар орқали давлат органлари, корхоналар, муассасалар, ташкилотлар, мансабдор шахслар ва фукаролар ўртасида турли ижтимоий муносабатлар тартибга солинади. Шунинг учун ҳуқуқий нормани ҳаётга тадбиқ этишда шу ҳуқуқий норма билан ҳал қилинадиган ишни ҳар тарафлама ўрганиш ва ишни тўғри квалификация қилиш керак. 6

Сўнгра, фуқаролар ва юридик шахслар ўртасидаги тегишли ижтимоий муносабатларни тартибга соладиган ҳуқуқий нормаларни шарҳлаш лозим. "Норма" сўзи лотинча булиб, у ўзбекчада "меъёр", "қоида", "намуна" 1 деган маъноларни англатади. Хақиқатан ҳам ҳар бир норма ўзида бирон бир ҳаракатни, юриш-туриш қоидасини, моделини ифодалайди. Қонун ва бошка ҳуқуқий актлар матнидаги сўз ва ибораларни грамматик, мантиқий ва юридик жиҳатдан талқин этиш, тушуниб олиш муҳимдир. Бунда татбиқ этилаётган норманинг, ҳар бир моддасининг таъсир этиш доирасини белгилаш, булар билан тегишли муносабатларни тартибга солиш учун сиёсий ва юридик малака талаб этилади. Амалиётда ҳуқуқий нормалар кўлланиб ҳал қилинадиган ишлар суд, прокуратура, тергов ва суриштирув органлари томонидан кўрилаётганда, йўл кўйиладиган хатоларнинг кўпчилиги-ҳуқуқий нормаларни нотўғри татбиқ этиш ва шарҳлаш натижаси бўлиб чиқади. Шу боис, ҳаётда татбиқ этилаётган ҳуқуқий нормалар билан тегишли ижтимоий муносабатларни тартибга солиш учун биринчи навбатда бу ҳуқуқий норманинг маъноси ва мазмунини аниқлаш ниҳоятда муҳим аҳамият касб этади. Ҳуқуқий нормаларни шарҳлаш масаласи куйидаги уч масалани ўз ичига олади:  Татбиқ этиладиган ҳуқуқий нормаларни шарҳловчи субъектларни аниқлаш (булар давлат органлари-давлат ҳокимиятининг олий ва маҳаллий вакиллик органлари, ижро этувчи органлар Президент, Вазирлар Маҳкамаси, 1 1 Муаллифлар жамоаси. Давлат ва ҳукук назарияси. . Тошкент - 2000 йил, 281-бет Саидов А. . Тожихонов, У. Одилқориев. Х. «Давлат ва .чу қур асослари». ИИВА, Тошкент, «Шарқ» нашриёти - 2002. 7

вилоятлар, туманлар, шаҳарлар ҳокимлари, турли вазирликлар ва давлат қўмиталари, ҳуқуқни муҳофаза қилувчи органлар-суд, прокуратура, адлия, ички ишлар идоралари ва бошқалар, жамоат бирлашмалари, мансабдор шахслар ва фуқаролар);  Татбиқ қилинадиган ҳуқуқий нормаларнинг мазмунини аниқлаш учун мантиқий, грамматик, тарихий, ва систематик усуллар кўлланилади;  Татбиқ этилаётган нормаларнинг ҳажми бўйича ва юридик кучига қараб шархлаш. Ҳуқуқий нормаларни шарҳлаш илмий томондан ишлаб чиқилган ва ҳаётда синаб кўрилган бир қатор махсус усуллар орқали амалга оширилади. Бу усуллар ҳуқуқий нормаларнинг маъноси ва мазмунини очишга ёрдам беради. Ҳуқуқий нормаларнинг мазмунини аниқлаш учун қуйидаги усуллар ишлатилади: 1) грамматик усул ( Филологик ) ; 2) мантиқи й усул; 3) тарихий-сиёсий усул; 4) систематик усул. ( Тизимийлик ) 5) Махсус юридик ; 6) Теологик ( Мақсадли ); 7) Функционал . Бу усуллар орқали ҳуқуқий нормаларнинг барча хусусиятлари аниқланади:  ҳуқуқий норманинг турлари ва унинг м аз м у н и ;  ҳуқуқий норманинг ёзилган тили; 8

 ҳуқуқий норманинг ҳуқуқ тизимида тутган ўрни ва ҳоказо 1 . Грамматик усулда кўлланиладиган ҳуқуқий норма мазмуни унинг матни грамматик-филология, тил қоидаларига асосан таҳлил қилиб берилади. Ҳуқуқий норма матнидаги сўз ва ибораларнинг, масалан, Ўзбекистон Республикасининг Жиноят кодексидаги «ёмон оқибатлар», «игво қилиш», «жиноят таркиби» ва бошқаларнинг мазмуни аниқпанади. Бунда ҳуқуқ нормаси матнидаги ҳар бир сўз ва жумланинг мазмуни грамматик жиҳатдан тўғри ва нотўғрилиги таҳлил қилинади. Грамматик усулда татбиқ қилинадиган ҳуқуқий норма турли жойларда учрайдиган сўз ва ибораларнинг тўғрилигига, уларнинг ўхшашлик ва боғликлик томонларига эътибор бериб, ҳуқуқий нормаларнинг мазмунини аниқлаб, кейин улар шарҳланади. Мантиқий усулда-татбиқ этиладиган ҳуқуқий нормаларнинг мазмуни мантиқ фанининг қонуниятларига асосан аниқланади. Бунда ҳуқуқий норма матнидаги ифодалар, тушунчалар бир-бири билан ички ва узвий мантикий жиҳатдан боғланганлигига эътибор берилиб, ҳуқуқий норманинг мазмуни аниқланади. Масалан, ЎзР ФКнинг 15-модцасида «Руҳий касаллиги ёки акли заифлиги сабабли ўз ҳаракатларининг аҳамиятини тушуна олмайдиган ёки уларни идора қила олмайдиган фуқаро суд томонидан муомалага лаёқатсиз, деб топилиши мумкин», дейилган. Демак, вояга етган фуқаро руҳий касал бўлса ҳам, то суд томонидан «муомалага лаёқатсиз», деб қарор чиқарилиб, тан олингунча мантиқан муомалага лаёқатли, деб фараз кдлинади. 1 1 Саидов А. . Тожихонов, У. Одилқориев. Х. «Давлат ва .чу қур асослари». ИИВА, Тошкент, «Шарқ» нашриёти - 2002. 30 бет. 9

Тарихий-сиёсий усулда татбик этилаётган ҳуқуқий норманинг мазмуни қайси тарихий шароитда, давлатнинг қайси органи томонидан, қандай мақсадда чиқарилганлиги аниқланади. Ҳозирги ҳаракатдаги, 1994 йилда қабул қилинган ЎзР ЖКнинг 227-моддаси 1-қисмида безорилик жиноятига қуйидагача таъриф берилиб, унда юқоридаги сўзлар олиб ташланган: «Безорилик, яъни жамоат жойларида тартиб-қоидаларга қасддан ҳурматсизлик билдириш, уриш-дўппослаш, баданга енгил шикаст етказиш ёки ўзга-нинг мулкига шикаст етказиш ёхуд нобуд қилиш жиддий зарар етказиш билан боғлиқ ҳолда содир этилса - энг кам ойлик иш ҳақининг эллик бараваридан юз бараваригача микдорда жарима ёки уч йилгача ахлоқ тузатиш ишлари ёхуд олти ойгача қамоқ билан жазоланади». Тарихий-сиёсий усулда ҳар бир ҳуқуқий норманинг қандай шароитда, қандай мақсадда чиқарилганлигига эътибор берилади. Бу усул тергов, прокуратура ва суд органларида ҳуқуқий нормалар билан тегишли ишларни кўриб ҳал этишда муҳим роль ўйнайди. Систематик усулда – татбиқ этилаётган ҳуқуқий норманинг мазмунини бошқа ҳуқуқий нормалар билан солиштириб, унинг тегишли ҳуқуқ соҳаси нормалари тизимидаги ўрнини аниқлаш керак. Бу усулда татбиқ этилаётган ҳуқуқий норманинг янгиси билан алмаштирилганлиги, қўллашда қоидадан истисно бор-йўқлиги аниқланади. Масалан, ЎзР ФКнинг 321-моддасида мулкни ижарага олувчи томонидан ёмонлаштирилган ҳолда етказилган зарарларнинг ижарага берувчига тўланиши тўғрисида айтилади. Зарарнинг тўла-ниши тўғрисида ЎзР ФКнинг 479-модцасида ҳам айтилади. Бу ерда зарар етказилиши, шартнома бўйича олинган мажбуриятнинг бузилиши учун бу моддалар бир-бири 10

билан солиштирилиб, етказилган зарарнинг ундирилиши масаласи ўзР ФКнинг 479-моддаси билан эмас, балки 321-моддаси билан ҳал этилади. Махсус юридик усул – юридик фан ва қонунчиликда махсус терминлар ва тушунчалар мавжудлиги билан белгиланади. Кўпчилик фуқаролар учун “ субъектив ҳуқуқ, гипотеза, даво муддати, презумция, акцпт каби тушунчалар нотаниш бўлади. Шу Билан бирга мутахасис юристлар ҳам ўзлари учун қонунлардаги етарли бўлмаган ибораларни аниқлаш лозим бўлади. М: “Йирик” ва “Йирик бўлмаган” ўзлаштириш тушунчаоари ўртасида аниқ фарқ йўқ. Теологик (Мақсадли) усул - муайян норматив ҳуқуқий актни қабул қилишда қонун чиқавчи назарда тутган мақсадларини аниқлаштиришга хизмат қилади. Кўпинча бу мақсадлар қонуннинг ўзида кўпинча, муқаддимада кўрсатилади. Функционал усул – Ҳуқуқий нормаларнинг функционал вазифалари-ни эътиборга олган ҳолда шарҳланади. Норманинг асл мазмуни Билан унинг матн ифодаси ўртасидаги ўзаро нисбат масаласи муҳим ҳисобланади. Ҳуқуқий нормалар мазмуни юқоридаги усуллар билан шарҳланади. Ҳуқуқни шарҳлаш актлари амалиётда мустақил аҳамиятга эга бўлмасаларда, бироқ улар ҳуқуқий тартибга солиш механизмида муҳим ўрин эгаллайди. Ҳуқуқни шарҳлаш актлари норматив ҳуқуқий актлар билан қуйидаги ўхшашликларга эга:  Ҳ уқуқий актлар ҳисобланади; 11

 Умуммажбурий характерга эга;  Компитентли давлат органлари томонидан чиқарилади;  Шаклий аниқликка эга ;  Бажарилиши давлат томонидан таъминланади ;  Фармонлар, қарорлар, йўриқномалар кўринишида ифодаланади. Шарҳлаш актларининг норматив ҳуқуқий актлардан фарқ қилувчи белгилари қуйидагиларда намоён бўлади:  Уларда ҳуқуқ нормалари мавжуд бўлмайди;  Ҳуқуқ манбаи ва шакли ҳисобланмайди;  Қоида бўйича мансабдор шахсга қаралтирилган бўлади;  Қонун ости характерига эга;  Уларнинг мақсади ҳуқуқни яратиш эмас, балки шарҳлашдан иборатдир;  Норматив ҳуқуқий акт мустақил ҳолда мавжуд бўла олади, шарҳлаш акти эса ўз объектидан мустақил эмас;  Норматив ҳуқуқий акт бекор бўлса, шарҳлаш кти ҳам ўз-ўзидан бекор бўлади;  Норматив ҳуқуқий актни ғуқуқ ижодкорлиги субъекти бўлган орган қабул қилади. Шарҳлашни эса муайян ваколатли орган амалга оширади . Турмушда ҳуқуқий нормалар қўлланиб, тегишли ишлар ҳал қилинаётган вақтда, ҳуқуқ ва қонунларимиз қанчалик мукаммал бўлмасин, баъзан улар Билан баъзи ишларни ҳал қилиб бўлмайди. Чунки ҳаёт турли воқеаларга бой бўлиб, турмуш бирламчи, ҳуқуқ иккиламчичидир. Бу ҳолда ҳуқуқда бўшлиқ пайдо бўлади. Анна шундай вақтда турмушдаги ижтимоий муносабатларни ҳал қилиш 12

ҳуқуқ ўхшашлиги – аналогияси принципи Билан тартибга солинади. Юридик фанда ҳуқуқ ўхшашлиги ва қонун ўхшаш-лиги тушунчалари мавжуд. Ҳуқуқ аналогияси – ҳаётда учрайдиган тегишли ижтимоий муносабат-ларни ҳуқуқнинг умумий принципларига асосан тартибга солишдир. Қонун аналогияси эса тегишли ишларни шу ишга ўхшаш бўлган қонун билан ҳал қилишдир. Ўхшашлик бўйича ҳуқуқий нормалар жуда кам холларда қўлланилади. Фақат давлат, жамият ва фуқароларнинг манфаатларини ҳимоя қилиш учун ўхшашлик қўлланилади. Ўзбекистон Республикасида жиноят ишларини кўриш учун амалдаги жиноят қонунчилигига асосан нормаларига йўл қўйилмайди. Бу ҳолатни ҳуқуқ нормасига нисбатан оладиган бўлсак, бунда типлаштириш маълум шароитларда ҳуқуқий ҳолат ёки субъект хатти-ҳаракатидаги мухим, белгиловчи, сифатий жихатларни ажратиб кўрсатишда ифодаланади. Шу тарика конкретликдан мавҳумликка ўтиш жараёни юз беради. Шу боис қонунларда ҳуқуқ нормаларида эркинлик - шахс ўзбошимчалигига боглик булмаган, номуайян назарий мавжудлик касб этади. Аналогия (ўхшашлик) фақат фуқаролик ишлари бўйича қўлланилиши мумкин. Бу ҳақда ЎзР ФКнинг 4-моддасида фуқаролик ҳуқуқлари ва бурчлари қонунларда назарда тутилган асослардан, шуниннгдек, фуқаролар ва ташкилотларнинг қонунда назарда тутилмаган бўлсада, лекин умумий асослари ва фуқаролик қонунларининг мазмуни туфайли фуқаролик ҳуқуқлари ва бурчларини вужудга келтирадиган ҳаракатлар-дан келиб чиқади, деб 13

кўрсатилган. Худди шундай модда ЎзР ФКнинг бошқа моддасида ҳам кўрсатилиб, унда шундай дейилади: "Низоли муносабатни тартибга соладиган қонун бўлмаган тақдирда, суд шу муносабатларга ўхшаш муносабатни тартибга соладиган қонунни татбиқ этади, бундай қонун ҳам бўлмаган такдирда эса суд қонунларнинг умумий асослари ва маъносига таянади". Ўхшашлик бўйича ҳуқуқий нормаларни кўллаш ва ҳаётда содир бўладиган тегишли ишларни ҳал қилишнинг мажбурий шартлари қуйидагича: 1. Тегишли ижтимоий муносабатларни кўриб, ишни ҳал қилаётганда, шу масалага оид ҳуқуқий норманинг йўқлиги; 2. Пайдо бўлган ҳодисани – яъни ижтимоий муносабатларни тегишли ҳуқуқий тартибга солишни талаб қилишлиги; 3. Ҳаётдаги шу ҳодисанинг ёки ижтимоий муносабатларнинг ҳал этилиши жамият, давлат ва фукаро манфаатлари билан боғлиқ бўлган объектив зарурият эканлиги. Ижтимоий муносабатларни тартибга солувчи бошқа ижтимоий нормалардан фарқли ўларок, ҳуқуқий нормаларда моделлаштириладиган ижтимоий муносабатларнинг мажбурийлиги давлат таъсир кучи билан, хусусан давлат мажбурлови орқали таъминланади. 14

1.2. Ҳуқуқ нормаларини шарҳлаш турлари Ҳуқуқ нормаларини шарҳлаш масаласи ҳуқуқнинг мазмунини очиш, тушунтириш ва ҳуқуқий ҳужжатлар юридик моҳиятини ҳуқуқини субъектлар ёритишга қаратилган фаолиятдир. Буни амалга оширишда ҳуқуқий нормаларни шарҳловчи субъектларнинг роли катта. Ўзбекистон Республикасида нормаларни шарҳлайдиган қуйидаги-лардан иборат:  давлат органлари – давлат ҳокимиятининг олий ва маҳаллий вакиллик органлари,  ижро этувчи органлар – Президент, Вазирлар Маҳкамаси, вилоятлар, туманлар,шаҳарлар ҳокимлари, турли вазирликлар ва давлат кўмиталари,  ҳуқуқни муҳофаза қилувчи органлар – суд, прокуратура, адлия, ички ишлар идоралари ва бошқалар, жамоат бирлашмалари, мансабдор шахслар ва фуқаролар. Шу субъектлар ҳуқуқий нормаларни шарҳлаганда уларнинг мазмунини тўғри тушуниб, ҳуқуқий нормаларни қўллаб, турмушдаги ижтимоий муносабатларни тартибга солади. Ижтимоий муносабатларни тартибга солувчи бошқа ижтимоий нормалардан фарқли ўларок, ҳуқуқий нормаларда моделлаштириладиган ижтимоий муносабатларнинг мажбурийлиги давлат таъсир кучи билан, хусусан давлат мажбурлови орқали таъминланади. Ҳуқуқ нормаси ҳуқуқ субъектига муайян ҳуқуқларни бергани ҳолида ҳам давлатнинг амр-иродаси сақланиб колаверади, чунки у ҳуқуқ субъектининг 15

ҳуқуқи кафили сифатида, яъни шу ҳуқуқнинг курикчиси ва бажарилишини таъминловчи кафил тарикасида ўзини намоён этади. Ҳуқуқ нормаси мазмунан ва ижтимоий аҳамияти боис давлат амри- иродасини ифодалайди. Унинг бу мохиятий жихати, ўз навбатида шакл масаласига, яъни ҳуқуқий норманинг ифодаланиш шаклига ва услубига қатъий талаб куяди. Шу боис, ҳуқуқий нормалар шаклан аниқлик, яъни маълум бир шаклда мустахкамланган бўлади . II БОБ. ҲУҚУҚ НОРМАЛАРИНИ ШАРҲЛАШНИНГ УСУЛЛАРИ 2.1. Ҳуқуқ нормаларини шарҳлашнинг усуллари 16

Ҳуқуқ нормаларини шарҳлаш уларни қўллайдиган субъектига қараб, икки гуруҳга: расмий ва норасмий шарҳлашга бўлинади. Расмий шарҳлаш – турмушда кўлланиладиган ҳуқуқий нормаларни расмий шарҳлаш ваколатли давлат органлари томонидан амалга оширилади. Бу шарҳ барча субъектлар учун мажбурий бўлади. Ўзбекистон Республикасида ҳуқуқий нормаларни шарҳлаш билан ўз ваколати доирасида қуйидаги давлат органлари шуғулланади: Ўзбекистон Республикаси Олий Мажлиси, Президент, Вазирлар Маҳкамаси. Вазирликлар, давлат қўмиталари, Қорақалпоғистон Республикаси Жўқорғи Кенгеси ва Вазирлар Кенгаши. Расмий шарҳлаш иккига бўлинади: ■ аутентик шарҳлаш ■ норматив шарҳлаш Аутентик шарҳлаш – давлат ҳудудида ҳуқуқ нормаларини бир хилда қўллаш мақсадида, кайси давлат органи чиқарган бўлса, шу органнинғ ўзи шарҳлайди. Бу шарҳлашни юридик адабиётда аутентик (муаллиф томони-дан шарҳлаш) деб аталади. Ўзбекистон Республикасида аутентик шарҳлаш ҳуқуқи Президентга, Вазирлар Маҳкамасига, вазирликларга, давлат қўмиталарига, халк депутатлари маҳаллий Кенгашларига, вилоятлар, туманлар ва шаҳарлар ҳокимларига ўзлари чиқарган ҳуқуқий ҳужжатлар бўйича берилган. Бу шарҳлашнинг вазифаси : Ўзбекистон Республикасининг ҳудудида ҳуқуқий 17

нормаларни тўғри кўллаш учун уммуммажбурийлик кучига қараб, бир хилда шарҳлашдир. Норматив шарҳлаш Ўзбекистон Республикасининг Конституциявий суди Конституция ва қонун нормаларни юридик кучига қараб шарҳлайдиган ягона органдир. Бу шарҳлаш барча давлат органлари, корхоналар ташкилотлар, жамоат бирлашмалари, мансабдор шахслар ва фуқаролар учун мажбурийдир. Ҳуқуқий нормаларни казуал шарҳлашда суд органлари ҳар бир фуқаролик жиноий, маъмурий ва бошқа ишларни кўраётганда тегишли ҳуқуқий нормалар билан бу ишларни кўриб, ҳал қилиш чоғида хуқукий нормаларни шарҳлайди. Суднинг хар бир фуқаролик иши бўйича чиқарган карори ёки жиноий ишлар бўйича чикаргаи ҳукми ҳуқуқий нормани казуал (казус) шарҳлаш асосида амалга ошади. Бу норасмий шарҳлашдир. Ўзбекистон Республикаси Олий суди Пленуми суд амалиётини умумлаштириб кўриб чиқади ва қонун ҳужжатларини кўллаш масалалари бўйича уларни шарҳлаб, дастурий кўрсатмалар беради. Юкоридаги белгилари билан ҳуқуқ нормаси индивидуал ҳуқуқ нормаларидан фарк килади. Масалан, бирорта шахсни ишга тайинлаш, ёки бошқа бир шахсни маъмурий жавобгарликка тортиш, биронта фирмани юридик шахс сифатида руйхатдан утказиш каби давлат органлари қарорлари ҳуқуқ нормаси була олмайди, чунки улар амалдаги ҳуқуқ нормасини алохида шахсга ва ҳолатга қўллашга каратилган ҳолос. Бу ҳаракатларнинг ҳаммаси аниқ, индивидуал характерга эгадир, чунки конкрет шахсларга таалукли, бир мартагина амалга оширилади ва шу билан ўз ҳаракатини тухтатади. Тўғри, баъзи аниқ қоидалар доимий характерга ҳам эга бўлади, 18

масалан, тайинланган нафака (пенсия) ни тулаш,берилган орденни такиб юриш ҳуқуки ва бошқалар, бирок улар аниқ бир шахсга каратилганлиги боис норматив характерга эга б ў лолмайди. Давлат органлари ва махаллий ўзини-ўзи бошқариш органларининг индивидуал ҳуқуқий қоидалари ижро, суд ва махаллий ўзини-ўзи бошқариш функцияларини амалга ошириш учун зарурдир. Бирок уларнинг ёрдамида қонун яратиш, ҳуқуқ ижодкорлик фаолияти амалга ошмайди: бундай қоидалар ҳуқуқни вужудга келтира олмайди, чунки ҳуқуқнинг бош вазифаси жамиятда ва давлатда мавжуд муносабатларнинг ягона тартибини ўрнатишдан иборатдир. Шу боис факат умумий, бир неча марта қўлланиладиган ҳуқуқ нормаларигина жамиятнинг ва хар бир инсоннинг хаётининг асосини ташкил этувчи, доимо такрорланиб турадиган, турли характердаги хатти-ҳаракат, юриш-туриш актларини тартибга солишга қодир. Норасмий шарҳлаш 3 га бўлинади: 1) Кундалик (одатий). Ҳар бир шахс томонидан шарҳланади. 2) Касбий (профессионал). 3) Илмий (доктринал) Татбиқ этилаётган ҳуқуқий нормаларни илмий шарҳлаш илмий ҳодимлар, олимлар, жамоат ва давлат арбоболари томонидан дарсликларда, маърузаларда, китобларда ва илмий мақола-ларда амалга оширилиши мумкин . Ҳуқуқ нормаларини шарҳлаш ҳажми бўйича уч хил бўлади : 1) Сўзни том маънода шарҳлаш – бунда турмушга татбиқ этилаётган 19

ҳуқуқий норманинг мазмуни ёзилган матнига қараб, ҳеч нарса қўшмасдан қўллаш тушунилади. 2) Чекланган шарҳлаш – бунда татбиқ этилаётган ҳуқуқий норманинг ўз матнида чекланганлиги белгилаб қўйилади. 3) Кенг маънода шарҳлаш – бунда татбиқ этилаётган ҳуқуқий норманинг мазмуни унинг ёзилган матнига нисбатан кенгроқ қилиб шарҳланади. Ўзбекистон бозор иқтисодиётига ўтаётган ҳозирги замонда кишилар ўртасидаги турли ижтимоий муносабатлар ҳуқуқ нормалари билан тартибга солинади. Бунда ҳуқуқ нормаларини шарҳлаш-аввало турли усуллар билан уларнинг мазмунини аниқлаш ва ҳуқуқий нормаларнинг ҳажми, юридик кучига қараб шарҳлаш катта ёрдам беради. Бу эса аҳолининг ҳуқуқий нормаларни яхшироқ тушуниб, уларга амал қилишликка, хуқудий тарбия ва ҳуқуқий маданиятнинг юқори даражада бўлишига олиб келади. Турмушда ҳуқуқий нормалар кўлланиб, тегишли ишлар ҳал этилинаётган пайтда, ҳуқуқ ва қонунларимиз қанчалик мукаммал бўлмасин, баъзан улар билан баъзи ишларни ҳал қилиб бўлмайди. Чунки ҳаёт турли вокеаларга бой бўлиб, бирламчи, ҳуқуқ иккиламчидир. Ҳуқуқ нормаси - бу давлат томонидан ўрнатиладиган, муайян шаклда мустахкамланган, ижтимоий муносабатларни тартибга солишга каратилган умумажбурий юриш-туриш қоидасидир. Ҳуқуқ нормасининг асосий вазифаси – ижтимоий муносабатларни тартибга солиш. Ҳуқуқ нормаси умуммажбурий хусусиятга эга, у ҳуқук тизимидаги бирламчи ҳужайрадир. 4 4 4 А.Саидов, У. Тожихонов, X . Одилқориев. «Давлат ва ҳуқуқ асослари». ИИВА. Тошкент. “Шарқ» нашрёти - 2002, 34 -бет 20

Бу ҳолда ҳуқуқда бўшлиқ пайдо бўлади. Ана шундай вақтда турмушдаги ижтимоий муносабатларни ҳал қилиш ҳуқуқ ўхшашлиги - нормалар принципи билан тартибга солинади. 21

Х у л о с а Мустақиллик йилларида ҳуқуқий янгиланиш ва ҳуқуқий прогресснинг мустакил ўзига хос йўли танланди. Ҳозирги кунда мамлакатдаги демократик жараёнларни ва ижтимоий-иқтисодий ислоҳотларни давлат-ҳуқуқий тартибга солишни яхлит тизими шаклланмоқда 1 . Жамиятнинг ҳуқуқ нормаларини шарҳлашга нисбатан қарашлари таърифланадиган бўлса, мустақиллик даврида ушбу муносабатларнинг жиддий ўзгаришларга учраганлиги, унинг даражаси кўтарилганлиги, унинг мазмуни демократик кадриятлар ва ғоялар билан бойиганлиги тўғрисида хулоса қилиш мумкин. Агар қисқача айтадиган бўлсак, ҳуқуқка муносабат ўзгарди. Бироқ яна кўп ишларни қилиш керак бўлади. Менимча, ҳуқуқ нормаларини шарҳлашни такомиллашиши, ривожланиши унинг барча таркибий қисмларини комплекс ислоҳ қилиш ва такомиллаштириш асосида кечади. Ҳуқуқ нормаларининг тарихий ривожланиши ҳуқуқий тараққиёт бўлиб, унинг мезонини шахснинг ҳуқуқий аҳволи, ҳуқуқий эркинлик даражаси ташкил этади. Ҳуқуқий тарақкиёт марказида шахс, унинг ҳуқуқлари, эркинликлари ва қонуний манфаатлари ҳамда маданиятдаги олий қадрият бўлган шахснинг, «барча нарсаларнинг мезони бўлган инсон»нинг мақомини мустаҳкамлашга қаратилган барча хуқуқий воситалар, механизмлар ва институтлар туради. Ҳуқуқий тарбия ва хуқуқий таълимни ҳуқуқий ривожланишнинг, ҳуқуқий онгни кўтаришнинг муҳим омиллари, ҳуқуқ нормаларини қанча-лик даражада 1 1 Каримов И. А. Хавфсизлик ва барқарор тараққиёт йўлида. Тошк ент , "Ўзбекистон", 1997 йил, 28-бет 22

шархлай олиш жамият учун муҳимлигини, унинг маданиятни тезлаштириши ёки секинлаштириши мумкин бўлган омиллар сифатида қараш лозим. Вазифалар ва мақсадларни белгилаб олмасдан туриб жамиятнинг ҳуқуқий ривожланишини тасаввур этиб бўлмайди. Ҳуқуқий давлатни шакллантириш вазифасини юксак ҳуқуқий маданиятсиз амалга ошириб бўлмайди. Худди шунингдек, ҳуқуқ ўзига муносиб олий қадрият ўрнини олмас экан, демократик фуқаролик жамиятини яратиб бўлмайди. Ҳозирги вактда халқаро ҳуқуқнинг жаҳонда тан олинган принциплари ва нормаларининг миллий ҳуқуқдан устунлиги эътироф этилмоқда, бу бизнинг ҳуқуқий онгимизни барча илғор ва тараққийпарвар ўзгаришлар учун очмокда, халкаро ҳуқуқ ўз ифодасини топган умуминсоний кадриятлар ва идеаллар ҳуқуқий муносабатларимиз ривожланиши учун мезон ва мўлжал сифатида тасдикламокда. Қуйидагиларни бажариш кечиктириб бўлмас вазифалар деб ҳисоблайман: • барча давлат органлари ва мансабдор шахсларнинг қонунга ҳамда ҳуқуқ нормаларига ҳурмат билан муносабатда бўлишига эришиш; • аҳолининг ҳуқуқий онгини шакллантиришда фуқароларнинг ўзини- ўзи бошқариш органлари, жамоат бирлашмалари, оммавий ахборот воситаларининг ролини кучайтириш; • қонунчилик тизимини такомиллаштириш билан бир қаторда қонунларнинг ҳаётга аниқ ва изчил татбиқ этилишига, уларга қатъий ва оғишмай риоя қилинишига эришиш зарур; 23

• фуқароларни ҳуқуқ нормаларига итоаткорлик руҳида тарбиялаш, ҳар кимда қонунга ҳурмат туйғусини шакллантириш, уларнинг онгига "Қонунга садоқат ўз Ватанига ва халқига садоқатдан устун туради" деган ғояни сингдириш ; Ҳар бир кишининг қонунийлик ва адолат тантана қилишига бўлган катъий ишончи шунга асосланиши керакки, қонунни бузган шахс жазосиз колмайди ва ҳар ким бузилган ҳуқуқи тикланишини ҳамда унга етказилган моддий ва маънавий зарарнинг қоплашини талаб қила олиши учун шарт-шароитнинг иложи борича соддарок механизмини яратиш; аҳоли ҳуқуқий онг ва маданият даражасининг оширилиши қонун чикарувчи, ижро этувчи этувчи ва суд ҳокимияти ходимларининг билимдонлигига кўп жиҳатдан боғлиқ аҳолининг ҳуқуқий маърифатли қилишга профессионал юристларнинг кучларини жалб қилиш; юридик таълим беришни марказлаштириш лозим. Бунинг натижасида етишиб чикаётган ҳуқуқшунос кадрларни тайёрлаш тизимини назорат килиш осонлашади. Шу каби вазифалар аҳолининг ҳуқуқий онги ва маданиятини оширишдаги энг муҳим омиллардир. Ҳуқуқ тўғрисидаги хар қандай янги изланишлар хозирги кунда долзарбдир, чунки ўз мустақиллигини қўлга киритган Ўзбекистон XX асрни Ўзбекистон мустакиллиги тобора мустаҳкамланаётган, иктисодиётнинг барқарор суръатлар билан юксалиши, одамларнинг моддлй ва ижтимоий турмушидаги ижобий ўзгаришлар, тарихий, миллий ва маънавий қадриятларнинг тикланиши, жамиятнинг демократлашуви, мамлакати-мизнинг жахон майдонида обрў- эътибори ва мавкеи ошиб бориши билан ажралиб турувчи бир давр билан якунлади. 24

ФОЙДАЛАНИЛГАН АДАБИЁТЛАР РУЙХАТИ I. Раҳбарий адабиётлар I.1. Каримов И. А. Ўзбекистон: миллий истиқлол, иқтисод, сиёсат, мафкура. Т. 1. – Т.: Ўзбекистон, 1996. – 364 б. I.2. Каримов И. А. Бунёдкорлик йўлидан. Т. 4. – Т.: Ўзбекистон, 1996. – 394 б. Каримов И. А. Янгича фикрлаш ва ишлаш – давр талаби. Т. 5. – Т.: Ўзбекистон, 1997. – 384 б. I.3. Каримов И. А. Озод ва обод Ватан, эркин ва фаровон ҳаёт пировард мақсадимиз. Т. 8. – Т.: Ўзбекистон, 2000. – 525 б. I.4. Каримов И. А. Биз танлаган йўл – демократик тараққиёт ва маърифий дунё билан ҳамкорлик йўли. Т. 11. – Т.: Ўзбекистон, 2003. – 320 I.5. Каримов И.А. Мамлакатимизда демократик ислохотларни янада чукурлаштириш ва фукоролик жамиятини ривожлантириш консепсияси. - Тошкент: Ўзбекистон, 2010. II. Норматив-ҳуқуқий актлар II.1. Ўзбекистон Республикасининг Конституцияси. – Т.: Ўзбекистон, 2008. II.2. «Жамиятда ҳуқуқий маданиятни юксалтириш миллий дастури» // Ўзбекистон Республикаси Олий Мажлисининг ахборотномаси.–1997.–№ 9. II.3. «Норматив-ҳуқуқий ҳужжатлар тўғрисида»ги қонун. « Халқ сўзи », 2002 йил 4 январь . II.4. «Ўзбекистон Республикаси Олий Мажлиси Сенати тўғрисида»ги Қонун. « Халқ сўзи », 283-284(3111-3112)- сон , 2002 йил 28 декабрь .

II.5. «Ўзбекистон Республикаси Олий Мажлиси Қонунчилик палатаси тўғрисида»ги Қонун. « Халқ сўзи », 281-283(3109-3110)- сон , 2002 йил 2 7 декабрь. III. Асосий адабиётлар 3.1 . Давлат ва ҳуқуқ назарияси. Масъул муҳаррирлар Ҳ.Б.Бобоев, Ҳ.Т.Одилқориев -Т.: “Иқтисодиёт ва ҳуқуқ дунёси” нашриёт уйи, 2000. 3.2. Davlat va huquq nazariyasi. Mas’ul muharrirlar: H.B.Boboyev, H.T.Odilqoriyev. – T.: TDYI, 2005. 3.3. Саидов А., Тожихонов У. Давлат ва ҳуқуқ назарияси. I-жилд. Давлат назарияси. -Т.: Адолат, 2001. –336 б. 3.4. Саидов А., Тожихонов У. Давлат ва ҳуқуқ назарияси. II-жилд. Ҳуқуқ назарияси. -Т.: Адолат, 2001. –560 б. 3.5. Исломов З.М. Давлат ва ҳуқуқнинг умумназарий муаммолари: ҳуқуқни тушуниш, ҳуқуқий онг ва ҳуқуқ ижодкорлиги.Т.:ТДЮИ,2005. –187 б. 3.6. Исломов З.М. Ўзбекистон модернизациялаш ва демократик тараққиёт сари. – Т.: “Ўзбекистон” 2005. 262б. 3.7. Исломов З.М. Фуқаролик жамияти: кеча, бугун, эртага. –Т.: ТДЮИ, 2002, -87 б. 3.8. Исламов З.М. Проблемы власти: ее понимание, назначение, социальная ценность.-Т.: ТГЮИ, 2003. –244 с 3.9. Одилқориев Х. Конституция ва фуқаролик жамияти. –Т.: Шарқ, 2002.- 320 б. 3.10. Григонис Э.П. Теория государства и права: Курс лекций.-СПб.: Питер, 2002. -320 с. IV. Қўшимча адабиётлар 26

IV.1. Юридик энциклопедия //Таджиханов У. тахрири остида, Тошкент, «Шарқ» нашриёт-матбаа акциядорлик компанияси бош тахририяти, 2001. IV.2. Чиркин В.Е. «Конституционное право зарубежн ы х стран». Москва, «Юрист», 1994. V. WEB ресурслар V.1. http://lex.uz V.2. http://gov.uz V.3. http://pravo/uz 27

O'xshashlar

Ҳуқуқ шакллари

Ҳуқуқ нормаси тушунчаси

Ҳуқуқ презумпциялари (курс иши)

Ҳуқуқ тизими ва тушунчаси

Каримов И.А асарида давлат ва ҳуқуқ