Davlatning mohiyati to‘g‘risidagi nazariyalar - Huquqshunoslik - Kurs ishlari

Davlatning mohiyati to‘g‘risidagi nazariyalar

Yuklangan vaqt:

30.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

123.5 KB

Ko'chirib olish

Davlatning mohiyati to‘g‘risidagi nazariyalar

REJA: I. Kirish 1. Davlatning mohiyati tushunchasi 2. Davlat mohiyati to‘g‘risidagi nazariyalar tushunchasi va turlari: A) Elita nazariyasi B) Texnokratik nazariya V) Plyuralistik demokratiya nazariyasi G) «Umumiy Farovoilik davlati» nazariyasi D) Huquqiy davlat nazariyasi Y) Texnokratik davlat nazariyasi J) Konvergensiya nazariyasi Z) Tarixiy-materialistik nazariyasi II. Xulosa III. Foydalanilgan adabiyotlar ro‘yxati 2

«Davlat butun xalqning manfaatlarini ko‘zlab, islohotlar jarayonining tashabbuskori bo‘lishi, iqtisodiy taraqqiyotning yetakchi yo‘nalishlarini belgilashi, iqtisodiyotda, ijtimoiy sohada va suveren davlatimizning ijtimoiy-siyosiy hayotida tub o‘zgarishlarni amalga oshirish siyosatini ishlab chiqishi va izchil ro‘yobga chiqarishi kerak» 1 . I. Karimov KIRISh XX asrning so‘nggi o‘n yilligi insoniyat tarixiga ijtimoiy dunyoqarashda, jahon hamjamiyatining jug‘rofiy-siyosiy (geopolitik) tuzilishida tub o‘zgarishlar davri bo‘lib kirdi. Bir tomondan, davlatlar, xalqlarning yaqinlashuvi, hamkorlikning kuchayishi yaxlit siyosiy va iqtisodiy makonlarning vujudga kelishi, yagona xalqaro me'yorlar (normalar) qoidalar va andazalarga o‘tiliishi, ikkinchi tomondan, sotsialistik lagerning yemirilishi va totalitar tuzumlarning tugatilishi, ulariing o‘rnida yosh mustaqil davlatlarning paydo bo‘lishi bu davrning o‘ziga xos xususiyatidir. XXI asr boshida yangi xodisalar, ijtimoiy munosabatlar va siyosiy jarayonlar an'anaviy tushunchalarga mos kelmayapti, «Mulkchilik», «ishlab chiqarish munosabatlari», «fuqarolik jamiyati», «demokratiya», «davlat», «huquq» kabi tushunchalar butunlay yangi mazmun kasb etmoqda. Davlat kishilik jamiyati taraqqiyotning muayyan bosqichida paydo bo‘ladi. Ushbu bosqichda ilgari mavjud bulgan ijtimoiy maxsulotni teng taqsimlash tizimi natija bermay qo‘yadi, jamiyatning yanada rivojlanishi uchun boshqarish bilan shug‘ullanadigan Sharq jamiyatlaridagidek siyosiy yoki yevropa mamlakatlaridagidek siyosiy va iqtisodiy sohalardagi nufuzli (elita) qatlamining ajralib chiqishi zarurati tug‘iladi. Bu esa, o‘z navbatida, jamiyatning tabaqalarga 1 1 1 Каримов И.А. Ватан саждагоҳ каби муқаддасдир. 3-том. 1996 йил. Тошкент. «Ўзбекистон”. 3

bo‘linishiga olib keladi. Ibtidoiy jamoa tuzumida hokimiyat jamiyatning barcha a'zolariga taaluqli edi. Keyingi bosqichda esa hokimyat siyosiy ma'no kasb eta boshlaydi, ya'ni u, eng avvalo, imtiyozli ijtimoiy guruhlar, sinflar manfaatlari uchun xizmat qila boshlaydi. Binobarin, davlatning kelib chiqishi xamisha ijtimoiy hokimiyatning ommaviy siyosiy hokimiyatga aylanishi bilan bog‘liq. Bu hokimiyatning ijtimoiy jamoa tuzumidan farqli o‘laroq, eng avvalo, jamiyatning imtiyozli qismi va sinfiy manfaatlarga xizmat qilishini bildiradi. Bunday holatda sinfiy yondashuv mazkur hokimiyatni tavsiflash, bunday davlatning mohiyatini ta'riflashga imkon yaratadi. Albatta, davlat tushunchasiga u yoki bu yondashuvni dabdurustdan inkor etish to‘g‘ri emas. Davlatga berilgan har qanday ta'rifni diqqat bilan o‘rganish kerak. Bunda asosiy e'tiborni davlatning mohiyati nimadan iboratligiga qaratish lozim. Shu bois, mohiyat mazkur xodisadagi bosh, belgilovchi, asosiy jihatdir, ya'ni bu xodisani tashkil etadigan ichki o‘ziga xos xususiyatlari yig‘indisi bo‘lib, ularsiz har qanday hodisa o‘ziga xoslikdan mahrum bo‘ladi. Davlat mohiyatining asosiy jihati hokimiyat va uning kimga tegishliligi masalasidir. Hozirgi davrda demokratik huquqiy davlat nazariyasini ishlab chiqish huquqshunoslik fanining asosiy g‘oyasi va vazifasidir. Demokratik huquqiy davlatni shakllantirish hozirgi paytda jahon taraqqiyotining markaziy yo‘nalishidir. U ijtimoiy borliqni butunlay qamrab oladi. Bu esa hozirgi davrda davlat va huquqning ahamiyati ob'ektiv ravishda yanada oshishiga olib kelmoqda. Davlat va milliy huquqiy tizimlarning yaqinlashuvi umumbashariy hodisa bo‘lib, XXI asr yurispudensiya taraqqiyotining ustuvor yo‘nalishidir. Xalqaro huquqning ahamiyati oshayotganligi va uning ustuvorligini ta'minlash, o‘z navbatida, milliy huquqiy tizimda bir xil normalarni qo‘llashga olib keladi. Bu chet el modellarini, shakllarini o‘rganishni taqozo etadi. Bunday o‘rganish har bir mamlakatning aniq-tarixiy sharoitidan kelib chiqishi lozim. Shu kabi omillar davlat va huquqning rivojlanishiga muhim ta'sir ko‘rsatadi. Shu bilan birga, davlat va huquqiy tizimlarning yaqinlashuvi ular o‘z xususiyatlari va an'analarni yo‘qotadi, degani emas. 4

1. Davlatning mohiyati tushunchasi Davlat — siyosiy hokimiyat tashkiloti bo‘lib, muayyan hududda turli sinfiy, umuminsoniy, diniy, milliy va boshqa manfaatlarni amalga oshirishga ko‘maklashadi. "Davlat nima?" degan savol davlat va huquq nazariyasining eng asosiy masalalaridan biridir. Huquqiy adabiyotlarda bu savolga javob berishda yagona nuqtai nazar yo‘q. Chunonchi, sovet huquqshunosligida davlatning mohiyati sinfiy nuqtai-nazardan cheklanmagan hokimiyat, hukmron sinf diktaturasi ma'nosida talqin qilinar edi. G‘arbiy huquqiy nazariyalarda esa, davlat butun jamiyat manfaatlarini ifoda etadigan sinfiy, ijtimoiy ziddiyatlarni murosaga keltiradigan sinflar ustidagi tuzilma, qurol deb ta'riflanadi. Davlatning mohiyati uning faoliyatining mazmunini tashkil etadi. Davlatni uning faoliyati bilan aralashtirmaslik kerak. Davlat faoliyati uning muayyan voqyelik sifatida namoyon bo‘lishidir. Har bir davlat u yoki bu jamiyatda tutgan o‘rniga qarab o‘z mohiyatiga ega bo‘ladi. Davlatning mohiyatini aniqlashda shakl mazmun jihatiga e'tibor berish zarur: birinchidan, har qanday davlat — siyosiy hokimyat tashkiloti. Bu masalaning shakliy tomoni. ikkinchidan, davlat kimning manfaatlariga xizmat qiladi. Bu masalaning mazmun jihatidir. Davlat haqidagi fan tarixi murakkab, serqirra jarayondir. Ushbu fan doirasida davlatchilik tabiati, tuzilishi va funksiyalari haqidagi, davlatning paydo bulishi va evolyusiyasi to‘g‘risidagi bilimlar to‘planib, boyib boradi. Davlat tushunchasi va mohiyatini ko‘rib chiqishga kirishishdan oldin, ularning talqini turlicha bulib kelganiga e'tiborni qaratish joiz. Davlat mohiyatini o‘rganishga turlicha metodologik yondashuvlarning mavjudligi buning asosiy sababidir. Chunonchi, sho‘rolar davridagi adabiyotlarda davlat yagona sinfiy nuqtai nazardan tushuntirilgan, ya'ni unga hukmron sinfning cheklanmagan hokimiyati, diktatura quroli sifatida qaralgan. Davlat mohiyatini ta'riflashga aynan shunday yondashuv Aflotun va Arastudan tortib, to ularning G‘arbiy Ovro‘padagi bugungi izdoshlarigacha bo‘lgan 5

nomarksistik ta'limotlarni asossiz ravishda idealistik, noilmiy qarash sifatida rad etib keldi. O‘zaro farqlariga qaramay, ularning aksariyati davlatni ijtimoiy murosa va umumiy ezgulik yutug‘i sifatida tushunishlari bunga sabab bo‘lgan. Davlatchilik tarixida uni qanday tushunish lozimligini aniqlashni Aflotun va Arastudan boshlash maqsadga muvofiqdir. Ularning tasavvuriga ko‘ra, davlat siyosiy aloqalar vositasida muayyan bir tarzda birlashgan va o‘zaro bog‘liq odamlar jamoasidir. «Insonning o‘ziga o‘xshagan va ozod kishilar ustidan hukmronligini o‘rnatuvchi hokimiyat» 2 shu aloqalar asosini tashkil etadi, deb hisoblardi ular. Davlat umumiy qiyofasini yagona fuqarolik jamoasi, siyosiy uyushma sifatida tushunish Ovro‘pa huquqshunoslik fanida uzoq vaqt mustaxkam o‘rin egallab keldi. Umuman, bu borada Aflotun va Arastu izdoshlari ko‘pchilikni tashkil etadi. Ular orasidan eng buyuklari - G.Grotsiy, J.Lokk va I.Kantlar nomini keltiramiz. «Urush va tinchlik huquqi to‘g‘risida»gi asarida G.Grotsiy davlatni «huquqqa rioya etish va umum manfaati yo‘lida tuzilgan erkin kishilarning mukammal ittifoqi» 3 sifatida ta'riflaydi? J. Lokk ham davlatni qariyb xuddi shunday tushunadi. «Hukmdorlik to‘g‘risida ikki risola» asarida u o‘z nuqtai-nazarini shunday ifoda etadi: «Davlat deganda men hamisha demokratiya yoki boshqaruvning u yoki bu shaklini emas, balki lotincha «slukaz» so‘zi bilan ifodalagan har qanday mustaqil uyushmani nazarda tutaman, bizning tilimizda ushbu so‘zga «davlat» so‘zi mos keladi, u kishilarning shunday uyushmasini anglatadigan tushunchani yanada aniqroq ifodalaydi». I. Kant ham davlatga bo‘lgan o‘z qarashlarida shundek fikr yuritadi. «Abadiy tinchlik sari» asarida u shunday yozadi: «Davlat o‘zi joylashgan yerning o‘ziday mulk emas. Davlat – kishilarning o‘zi xo‘jayinlik qilib, o‘zi boshqaradigan jamiyatidir». «Huquq, haqidagi ta'limotning metafizik asoslari»da ham davlat to‘g‘risidagi shunga o‘xshash ta'rifni uchratamiz: «Huquqiy qonunlar ximoyasida bo‘lgan ko‘pchilik odamlarning birlashmasidir». 2 Аристотель. Политика. 2-том (С.А.Жебелев таржимаси) 3 Гроций Г. «О праве войнь1 и мира», М., 1956, 74-бет Локк Дж. Соч. 3-томник. М., 3-том, 388-б 6

Albatta, davlatni hamisha va hamma aynan shunday tushungan ekan, deb o‘ylash mumkin emas. Jumladan, qadimgi hind siyosiy ongida davlat (podsholik) tushunchasi davlatpanoxning, hukmdorning «jismi»ni bildirgan. XVI-XVII asrlardagi G‘arbiy Ovro‘poga qaytadigan bo‘lsak, bu yerda davlatchilikni tushunish keskin ravishda o‘zgargan. Davlat deganda tobora ko‘proq hukmdor va uning yaqinlari, xalq hokimiyati organlari, amaldorlar, mansabdor shaxslar qatlamlari va shu kabilar birgalikda tushuniladigan bo‘ldi. Davlat mohiyatini tushunishdagi bunday o‘zgarishlarning, albatta, o‘z sababi, o‘z targ‘ibotchilari bor edi. Ular orasida J.Boden o‘zining «Davlat to‘g‘risida olti kitob» asarida davlatni «suveren hokimiyat vositasida ko‘plab oilalar va ularga tegishli narsalar» ustidan adolatli hukmronlik sifatida tushunishni taklif etgandi. Atoqli fransuz davlatshunosi, Arastu singari, davlat deganda odamlarning muayyan birligini qayd etsa-da, bu birlik endi davlatning asosiy, tizimlar tashkil etuvchi qismi sifatida maydonga chiqmaydi. U faqat davlat tomonidan harakat ob'ekti sifatidagina namoyon bo‘ladi. Davlat esa, uning ta'kidlashicha, suveren hokimiyatning odamlar jamoasi ustidan amalga oshiradigan raxbarligidir. J.Bodengacha xech kim davlatni shunday tushunmaganini qayd etish joiz. «Suverenitet», «suveren hokimiyat» uning nazariyasidagi muhim so‘zlardir. Uning fikricha, suverenitet «davlatning doimiy va mutlaq hokimiyatidir». Ayni paytda uning bu nazariyasining o‘ziga xos tomoni shundaki, odamlarning butun jamoasi suveren hokimiyatning eng yaqin va bevosita amalga oshiruvchisi bo‘lolmaydi, bu vazifani hammaning ustidan hukmron bulgan davlatpanoh (yoki oliy organ) bajarishi mumkin. Shu tariqa u xalq suverenitetini keyingi o‘ringa surib, uni davlatpanoh suverenitetiga almashtiradi. J.Boden davlatning, shubhasiz, muhim belgisini alohida ajratib, munosib baholay olganligini ta'kidlash kerak. Lekin mazkur tamoyil, muallifning bunday talqini ba'zi e'tirozlarga sabab bo‘lmasligi mumkin emas. Zero, bu suverenitet egasini ijtimoiy yaxlitlikni tashkil etuvchi odamlar jamoasidan keskin ajratib qo‘yish degan gap edi. Chunki davlatning o‘zi ham, unga suverenlik huquqini baxsh etuvchi ham ana shu yaxlitlikning qismlaridir. Shu nuqtai nazarni T.Gobbs ham qo‘llab- 7

quvvatlab rivojlantiradi. Darvoqye, buning uchun u birmuncha boshqacha dalillardan foydalanadi. Odamlarni qo‘rquvda ushlab, ular harakatini ezgulikka yo‘naltirishga, deydi T.Gobbs, faqat barcha alohida imtiyoz va kuchlarni bir odam qo‘lida yoki bir qancha kishilik jamoat qo‘lida jamlash orqaligina erishish mumkin. Agar shu tariqa ko‘pchilik odamlarning birlashuvi ro‘y bersa, bu davlat deb ataladi. Monarx (ya'ni, podsho) davlat timsolida namoyon bo‘ladi. Davlat mohiyati faqat ana shu odamda (yoki tegishli shaxslar yig‘inida)gina mujassamlashgan bo‘ladi, deb xisoblaydi T.Gobbs. Suverenitet soxibi aynan shu davlatning o‘zidir, uning zimmasiga «kul ostidagilarga tinchlik- osoyishtalikni baxsh etish, ular xavfsizligini ta'minlash yuklatiladi». Bunday qarashlar dunyo miqyosida ancha keng tarqalgan. Anarxistlar ham, sotsialistlar ham, liberallar ham ularni qo‘llab-quvvatlashgan. Chunonchi, misol uchun rus anarxisti M.Bakunin, davlatni jamiyatga xech qanday aloqasi bulmagan tashkilot deb xisoblaydi. Uning fikricha, davlat «uch yaramas narsaga – byurokratiya, politsiya va armiyaga tayanadi. Shunday qilib, biz davlat mohiyatining marksizm asoschilari tomonidan talkini masalasiga yetib keldik. Uni alohida izoxlamoqchimiz. Zero, davlatchilik nazariyasi va amaliyoti taraqqiyotida ular alohida salbiy ahamiyat kasb etgan. K.Marks va F.Engels uchun davlat, birinchi navbatda, «bir sinfning ikkinchi sinf tomonidan bostirilish mashinasidan boshqa narsa emas». Marks va Engels, burjua jamiyatidagi davlat «faqat butun burjuaziya sinfi umumiy ishlarini boshqaruvchi qo‘mitadir, holos», deb uktirishgan («Kommunistik partiya manifesti»). Lenin ham davlat timsolida «bir sinfning boshqasi ustidan hukmronligini saklab turuvchi» mashinani kurgan. «Davlat - muayyan sinfning hukmronlik organidir, - deydi u. - U o‘z muholiflari bilan (o‘ziga qarama-qarshi sinf bilan) murosaga kelishi mumkin emas». Bunday yondashuv davlat to‘g‘risidagi tasavvurlarni qashshoqlashtirar va hatto bo‘zib kursatardi, uning mohiyati va ijtimoiy ahamiyatini jo‘n va bir tomonlama 8

tushunishga olib kelar, mazkur xodisaning majburlovchi, zuravonlik tomonlari ustuvorligini tan olishga da'vat etardi. Birok, shuni ham ogoxlantirish joizki, har qanday yondashuvni, shu jumladan, sinfiy yondashuvni ham bir yo‘la rad etib bulmaydi. Davlat rivojida shunday paytlar bo‘ladiki, unda mazkur yondashuv ham (barcha nuksonlariga qaramay) ish berishi mumkin. Masalaning mohiyatini oydinlashtirishga harakat qilamiz. Ma'lumki, iqtisodiyotning rivojlanishi muayyan darajaga yetib, ijtimoiy ne'matlarni teng taksimlashning avvalgi tizimi yashay olmay kolgan hamda jamiyatning bundan keyingi rivoji uchun Sharq, jamiyatida bulganidek, siyosiy sohada yoxud Ovrupodagidek siyosiy va iqtisodiy sohada boshqaruv bilan shugullanadigan elitar katlamni ajratish zaruratga aylanganda davlat dunyoga keladi. Bu jamiyatni tabaqalanishga olib keldi va shunda dastlab (ibtidoiy jamoa tuzumida) jamiyatning barcha a'zolariga tegishli bulgan hokimiyat siyosiy mazmun kasb etdi, ya'ni u eng avvalo imtiyozli ijtimoiy guruhlar, sinflar manfaatiga xizmat qila boshladi. Binobarin, davlatning paydo bulishi hamisha ommaviy hokimiyatning mazmuni o‘zgarib, siyosiy hokimiyatga aylanishi bilan bog‘liq. Bu nimani anglatadi? Ibtidoiy jamoa tuzumi hokimiyatidan farkli o‘laroq, bu hokimiyat eng avvalo jamiyatning, sinfning imtiyozli qismi manfaatlarini uylab amalga oshiriladi. Ushbu holatda sinfiy yondashuv bunday hokimiyatni tavsiflash, bunday davlat mohiyatini ochib berishda keng imkoniyatlar yaratib beradi. Biroq davlat hokimiyatining mazmuni hamisha bir xil bulavermaydi. Chunonchi, Qadimgi Afina va Rimda sinfiylik yakqol ko‘zga tashlanib turadi va shubxaga urin qoldirmaydi. U yerlarda hokimiyat quldorlar kulida bulib, ular asosiy ishlab chiqarish vositalari (yer)ga ham, ishlab chiqaruvchilar -qullarning o‘ziga ham egalik qilardilar. Qullar davlat hokimiyatini amalga oshirish u yokda tursin, umuman har qanday huquqdardan maxrum etilgandi. Yirik yer egaligiga asoslangan feodal jamiyatda ham axvol shunday edi. Hokimiyat feodallar - yirik yer egalari qo‘lida bulgan. Dexkonlar hokimiyat ishiga aralasha olmas, feodallarning tula yoki qisman mulki xisoblanib, barcha yuridik huquqlardan kariyb maxrum edi. Shunday qilib, kuldorlik jamiyatida ham, feodal 9

jamiyatda ham biz oshkora ijtimoiy tengsizlikka, davlat hokimiyatining sinfiy (tabaqaviy) mazmun - harakteriga duch kelamiz. Biroq, burjua jamiyatida davlat hokimiyati harakterini baholashga birdek yondashib bulmaydi. Zero, bunday jamiyatda konun oldida rasman hamma teng, bir xil huquqqa ega va bular odatda, deklaratsiya va konstituiiyalarda yuridik jihatdan mustaxkamlab Qo‘yilgan. Lekin ilk burjua jamiyatida konun tomonidan belgilab qo‘yiladigan mulkiy, ma'lumotga oid va boshqa kamsitishlar aholi kambag‘al katlamlarining" saylov huquqlarinn ham cheklashi hammaga ma'lum. Shu yo‘l bilan hokimiyatning iqtisodiy hukmron sinf - burjuaziyaga mansubligi ta'minlanadi. Endi hokimiyat byurokratik amaldorlar mahkamasi (to‘g‘rirog‘i uning raxbariyati) qo‘lida bo‘lgan Sharq mamlakatlariga murojaat qilamiz. Shu o‘rinda amaldorlarning sinfiyligi haqida gapirish mumkinmi degan savol tugilishi mumkin.Buning ustiga mazkur mamlakatlarda ishlab chiqarish vositalari (yer)ga mulk egaligi yo‘q bo‘lib, ishlab chiqaruvchilar esa, rasman ozod edilar. Lekin bu yerda shuni nazarda tutish kerakki, ushbu mamlakatlarda hokimiyat ko‘proq butun jamiyatning emas, balki hokimiyat tepasida turgan muayyan ijtimoiy guruhlar manfaatlarini ifodalardi. Bundan shu narsa kelib chiqadiki, bu ijtimoiy guruhlar ijtimoiy ne'matlarni taksimlash tizimidagi alohida o‘rinlari hamda uiing aichagina qismini o‘zlashtirib olishlari bilan ishlab chiqarish vositalariga alohida munosabatlari bilan, ya'ni amalda ularning egalariga aylanib, ishlab chiqaruvchilarning o‘zlarini ham asoratga solib, «kullar jamoasi» darajasiga tushirib qo‘yishlari bilan ajralib turadilar va amalda sinflarga aylanadilar. Umuman olganda, davlat (ba'zan esa, davlat- partiya) mahkamasining bundai cheklanmagan hukmronligi ishlab chiqarish vositalariga xususiy mulkchilik hukm surgan jamiyatda ham vujudga kelnshn mumkin. Davlat mahkamasi favkulodda mustaqilikka ega bo`lib, jamiyatga qariyb bo‘ysunmay qo‘ygan vaziyatda bunday holat yuzaga keladi. Jumladan, sinflarni bir-biriga teng qo‘yish ularni bir-birlariga gij-gijlash yo‘li bilan bunga erishish mumkin. Bonapartistlik hukmronligi davrida Fransiyada xuddi shunday holat yuz bergandi. Har qanday o‘zgacha fikrlashni, 10

hukmron doiralar ra'yiga qarshi har qanday harakatlarni ayovsiz bostirish yo‘li bilan ham shunday holatga erishish mumkin. Olmoniya va Italiyadagi fashistik rejimlar, Lotin Amerikasidagi totalitar yoki avtoritar rejimlar sharoitida shunday vaziyatlar ko‘zatilgan. Shunday qilib, keltirilgan misollardan kurinib turibdiki, sinfiy yondashuv davlatning muhim xususiyatlarini aniqlash, undagi mavjud ijtimoiy ziddiyatlarni ilg‘ab olish imkonini beradi. Bundan tashqari, ma'lumki, barcha tarixiy bosqichlarda jamiyat eziluvchi sinflari va qatlamlarining davlat hokimiyatini egallab olgan ezuvchilarga karshi chiqishlari ko‘zatilgan. Bularga Rimdagi qullar qo‘zg‘olonini Angliya, Fransiya, Olmoniya, Xitoydagi dehqonlar isyonlari va urushlarini, ishchilarnnng ish tashlarini hamda inqilobiy chiqishlari va shu kabilarni misol qilib keltirish mumkin. Shunga qaramay, yana bir bor ta'kidlashni istar edikki, davlat hokimiyatining sinfiy, «tabaqaviy» xususiyatini aniqlash bilangina lavlat mohiyatini to‘la namoyon etib bulmaydi. Mazkur muammoni fakat sinfiy yondashuv yordamida o‘rganish davlat va siyosiy hokimiyatni ilmiy bilish imkoniyatlarini ancha cheklab qo‘yadi. Birinchidan, hokimiyat davlatdan anchayin kichiq ijtimoiy guruhlar qo‘lida bo‘lib, bu guruhlar u yoki bu sinf manfaatlarini to‘la ifoda etmasligi, balki o‘zlarining tor guruhiy manfaatlari yo‘lida (bonapartizm, totalitar byurokratik rejimlardagidek) harakat qilishlari mumkin. Ikkinchidan, mustamlakachilik qaramligidan ozod bo‘lgan ba'zi mamlakatlarda ko‘pincha biron-bir sinf hokimiyatini kulga olish uchun yetarli kuch va uyushkoklnkka ega bulmagan holatlar yuzaga keladi. Basharti, bu mamlakatda umummilliy manfaatlar (mustaqilikka erishish, milliy iqtisodiyot va madaniyatni rnvojlantirish) ko‘ndalang bo‘lgan taqdirda turli sinflar va sinf bo‘lmagan ijtimoiy guruhlar bloki tashkil topib, kshp hollarda ular tarkibiga milliy burjuaziya, ishchilar sinfi, dehqonlar, ziyolilar, hunarmandlar, mayda savdogarlar ham kiradilar. Uchinchidan, muayyan sharoitlarda butun xalqqa tegishli bo‘lgan davlat yuzaga kelishi mumkin. Bunda umumxalk manfaatlari sinfiy yoki guruhiy manfaatlardan kelib chiqadi. 11

To‘rtinchidan, (bu juda muhim), ijtimoiy ziddiyatlarning mavjudligiga qaramay, jamiyat hamisha bir butun yaxlitdir. Zero, qullarsiz quldorlarning, dehqonlarsiz yirik yer egalarining, ishchilarsiz kapitalistlarning bo‘lishi mumkin emas. Sharq mamlakatida jamoa mehnati amaldorlar mahkamasi mavjudligining zarur shartidir. Shu bois hokimiyat tepasida turgan sinf yoki ijtimoiy guruh hamisha (hatto o‘z manfaatini o‘ylab ham) eziluvchi sinf haqida bir qadar g‘amxo‘rlik kqlishga majbur. Shuning uchun ham har qanday davlat umumijtimoiy funksiyani bajarishi, butun jamiyat manfaatlari yo‘lida harakat qilishi shart bo‘ladi. Shu jihatdan olib qaralganida har kaiday davlat faqat bostirish kuroli bulibgina qolmay (kadim ajdodlarimiz aytib ketganlaridek), birlashtirish vositasi, integratsiyalash (yaxlit holatga keltirish) yusini sifatida jamiyat timsoli hamdir. Shunday qilib, davlatning umumijtimoiy funksiyasi uning muhim xususiyati bo‘lib, sinfiylik xususiyati bilan bir qatorda davlat umumiy mohiyatining eng ahamiyatli jihatini tashkil etadi. Shuni yodda tutish kerakki, davlatda xukmron doiralarning tor sinfiy yoxud guruhiy manfaatlari hamisha butun jamiyat manfaatlari bilan qo‘shilib ketadi. Lekii davlat mohiyatining yuqorida tilga olingan jihatlari turli davrlarda va turli tarixiy sharoitlarda birdek bo‘lmagan va bir tomonning kuchayishi ikkinchi tomonning zaiflashuviga olib keladi. Buni inobatga olish juda muhim. Chunonchi, quldorlik jamiyatida davlatning sinfiylik jihati eng ko‘p darajada ustuvor bo‘ladi. Butun hokimiyat, yuridik huquqlar, o‘z manfaatlarini amalga oshirish imkoniyatlari to‘liq hukmron sinf qo‘lida bo‘ladi. Shunga qaramay, bu jamiyat to‘g‘risidagi bilimlarimizning hammasini ham to‘g‘ri deb bulmaydi. Butunlay haq-huquqsiz zot sifatida qullar to‘g‘risidagi tasavvurimizda birmuncha mubolag‘a ham bor. Birgina mamlakatdagi kullar soni ozod fuqarolar sonidan ancha ko‘p bulganligidan kelib chiqan taqdirda ham kullarga xech narsa bog‘liq bo‘lmagan, deya olmaymiz. Masalan, Rimda ozod kishilar umumiy aholining atigi uch foizini tashkil etgan. Shuning uchun kullar bilan hisoblashmaslikning iloji ham yo‘q, xavfli ham edi. Har qanday biron himmatga ega bo‘lgan mulk qatori qullar ham ma'lum darajada yuridik jihatdan himoyalangan. Bularning hammasi kuldorlik 12

davlatining umumijtimoiy roli biz uylaganimizdan ancha kattaroq ekanligidan dalolat beradi. Jamiyatning quldorlik tuzumidan feodalizmga, feodalizmdan kapitalizmga tomon harakati davomida davlat faoliyati umumijtimoiy jihatining ahamiyati ham oshib borgan. Xususan, uning hozirgi G‘arb jamiyatidagi makomi katta. Tadbirkorlar foydasidan undiriladigan katta soliqlar, mehnat sharoitlarining davlat tomonidan muvofiqlashtirib borilishi, turli xildagi ijtimoiy dasturlarning keng rivoj topganligi va boshqa tadbirlar shunga olib keldiki, natijada mavjud ijtimoiy ziddiyatlar salmoqli tarzda yumshab bormoqda, sinfiy raqiblar tobora kamayib borayotganligi tufayli ularni bostirish choralariga zarurat ham kamaymokda, jamiyatning siyosiy barkarorligi oshmokda. Shunday qilib, davlat faoliyatidagi ijtimoiy jihatlarning o‘sib borishi bilan bir vaqtda uning sinfiylik mazmunini belgilovchi ulushi ham kamayib boryapti. Xulosa sifatida shuni aytish kerakki, davlat tushunchasi va mohiyatini har taraflama to‘liq, hamda ob'ektiv bilish uchun faqat sinfiy yondashuvning o‘zi mutlako kifoya qilmaydi. Binobarin, bu o‘rinda davlat to‘g‘risidagi boshqa nazariyalar - elitar, texnokratik, plyuralistik demokratiya, «umumiy farovonlik» davlati va boshqa nazariyalar qoidalaridan foydalanish kerak bo‘ladi. 13

2. Davlat mohiyati to‘g‘risidagi nazariyalar Ma'lumki, davlatning kelib chiqishi, davlat hokimiyatining tabiati, uning maqsad va vazifalarini, davlatning taraqqiyot yo‘llari va shu kabilarni turlicha izoxlovchi ko‘plab xilma-xil nazariyalar mavjud. Bu holat ijtimoiy xodisa sifatida davlatning murakkabligi, ko‘pkirraliligi bilan, utmishdagi va hozirgi vaktdagi uning shakllarining xilma-xilligi, shuningdek, davlatning siyosiy hokimiyatni amalga oshirishi, uning faoliyatining turli ijtimoiy sinflar va guruhlar manfaatlariga bevosita daxldorligi bilan bogliq. Bular ob'ektiv omillardir. Agar ushbu muammoga sub'ektiv jihatdan yondashadigan bulsak, mazkur holat turli mualliflarning turli mafko‘raviy va falsafiy nuqtai nazarlari bilan ham bog‘liqligini ko‘ramiz. Davlat to‘g‘risidagi nazariyalarni shartli ravishda turt guruhga: - davlatning mohiyati to‘g‘risidagi; - davlatning maqsad va vazifalari haqidagi; - davlatning faoliyat vositalari va metodlari to‘g‘risidagi; - davlatning keyingi taraqqiyoti istikbollari va yo‘llari hakidagi nazariyalarga ajratish mumkin. Modomiki, turli mualliflar o‘z asarlarida davlat bilan bog‘liq muammolarni tushuntirish maksadida yuqorida qayd etilgan masalalarga u yoki bu tarzda murojaat 14

qilar ekanlar, xilma-xil guruhdarga mansub nazariyalar turli birikmalar tashkil etib, o‘zaro ta'sir etmay kolmaydi. Quyidagylarni davlat mohiyatiga bog‘liq nazariyalar qatoriga kiritish mumkin: A) Elita nazariyasi. Ushbu nazariya XX asr boshlarida vujudga keldi (V.Pareto va G.Moski asarlari) hamda XX asr urtalarida yangidan rivojlantirildi (X.Lassuel, D.Sartori, T.Day va boshqalar tomonidan). Mazkur nazariyaning asosiy g‘oyasiga ko‘ra xalq ommasi davlatni idora etishga kodir emasligi, shuning uchun boshqarish jamiyatning tepasida turgan hukmron doira - elita tomonidan amalga oshirilishi kerakligini isbotlashdan iborat. Elitalar turli belgilari (kelib chiqishi, ma'lumoti, tajribasi, kobiliyati kabilar)ga qarab aniqlanadi. Elita kelib chiqishi, ma'lumoti, qobiliyatiga ko‘ra ta'riflanadi.Darvoke, bunda elita saflari xalk, ommasi xisobiga, ularning eng kobiliyatli vaqillari bilan tuldirib borilishi mumkinligi ham nazarda tutiladi. Buning ustiga, mazkur nazariyaning xozirgi tarafdorlari bir kancha elitalar mavjud bulib, ular urtasida hokimiyat uchun kurash borishi, biroq xalq o‘z saylov huquqidan foydalanib, ular faoliyatini nazorat qilishi mumkin, deb ta'kidlaydilar. Shubxasiz, ushbu nazariyaning nuksonlari ham mavjud. Chunonchi, aholini hokimiyat ishlaridan chetlashtirishni targib qiladi, hokimiyatning sinfiy tabiati butunlay inkor etiladi. Lekin ushbu nazariyaning ijobiy tomonlari ham yo‘q, emas. Hakikatdan ham, hokimiyat ishlarini olib borish amalda kishilarning g‘oyat cheklangan doirasi - deputatlar, davlat mahkamasi xodimlari tomonidan bajariladi. Muximi - mazkur kishilar chindan xam xalk, turli ijtimoiy guruhlar va katlamlar manfaatlarini ifoda etishlari kerak. Shu jihatdan xalk saylagan va o‘z nomidan vaqil qilgan kishilarning elita harakterini, ular faoliyati ustidan ta'sirchan nazoratni ta'minlash zaruratini tushunish mumkin. B)Texnokratik nazariya. Mazkur nazariya asrimizning 20-yillarida vujudga kelib, 60-70-yillarda ancha keng tarkaldi. Uning tarafdorlari orasida T.Veblen, D.Barnxeym, G.Saymon, D.Bell 15

va boshqalar bor edi. Umuman olganda ushbu nazariya elitalar nazariyasiga juda o‘xshab ketsa-da, zamonaviy vokelikni xisobga opishi bilan ajralib turadi. Bu nazariyaga ko‘ra, jamiyatni mutaxassis-boshqaruvchilar, menenjerlar idora etishlari lozim (ko‘pincha amalda ham shular boshqarishadi). Aynan ularning o‘zlari jamiyatning xakikiy extiyojlarini, uning eng matlub rivojlanish yo‘llarini, buning uchun zarur vositalarni aniqlashga kodir. Bu boshqarishnini ilmiy asosda ochib berish imkonini beradi hamda jamiyatnnng usib boruvchi rivojini ta'minlaydi. Mazkur ta'limot g‘oyalaridan nafakat lavlatning mohiyatiga, balki uning boshqa jihatlariga ham tegishli bulgan boshqa nazariyalarda ham faol foydalanilmokda. V) Plyuralistik demokratiya nazariyasi. Mazkur nazariya ham XX asrda paydo bulgan. G. Laski, M.Dyuverje, R.Darindorf, R. Dal va boshqalar ana shu nazariya vakillaridir. Ushbu nazariya sotsial-demokratlarning ham, liberallarning ham qarashlarini ifodalaydi. Uning g‘oyasi hozirgi jamiyatda mohiyat- e'tiboriga ko‘ra sinflar amalda yo‘qolib ketdi va hokimiyat shu tariqa o‘z sinfiy tabiatidan xalos bo‘ldi, degan ma'noni bildiradi. Jamiyat turli belgilariga – yoshi, kasb-kori, istiqomat joyi, manfaatlar doirasi va boshqalarga ko‘ra yuzaga keladigan odamlar ijtimoiy birlashmalari (stratalar) yig‘indisidan iborat. Shunday qilib, keksalar va yoshlarning, sportchilar va pivoxurlarning stratalari mavjud bulishi mumkin va xokazo. Har bir odam ko‘pchilik stratalarga kira oladi. Ular asosida davlat idoralariga «tazyiq» utkazuvchi hamda shu yo‘l bilan davlat siyosatini yunaltiruvchi turli siyosiy va jamatchilik tashkilotlari to‘ziladi. Binobarin, har qanday odam, har bir birlashma davlat hokimiyatida o‘z «ulushi»ga ega bo‘ladi, davlatni boshqarishda ishtirok etadi. Davlat shu tariqa umum irodasining, bugun jamiyat manfaatlarining ifodachisiga aylanadi. Ushbu nazariyaning ijobiy jihatlari uning chinakam demokratik harakterida, davlatni boshqarish ishlarida barcha fuqarolar ishtiroki zarurligini asoslashida namoyon bo‘ladi. 16

G) «Umumiy farovonlik davlati» nazariyasi Davlatning maqsadlari to‘g‘risidagi masala yuzasidan bahs yurituvchi nazariyalar orasida «umumiy farovonlik davlati» nazariyasini qayd etib o‘tish kerak. U ikkinchi jahon urushidan keyin vujudga kelgan bulib, davlatning ijtimoiy hayotga aralashmasligiga oid oldindan mavjud ta'limotga qarshi chiqadi. Bunda nafaqat huquqbo‘zarlik holatlari mustasno etiladi («Tungi korovul davlati» nazariyasi). Uning mohiyati 30-yillarda D.Keyns tomonidan ta'riflab berilgandi. D.Myurdal, A.Sigu, K.Boulding, V.Mund va boshqalarning asarlarida bu nazariya yanada rivojlantirilgan. Mazkur nazariyaning bosh g‘oyasi shundan iboratki, barcha sinflardan ustun turarkan, davlat aholi barcha katlamlari manfaatlarnni ifodalay boshlaydi, umumfarovonlikni ta'minlaydn. Rivojlangan mamlakatlarning aholi turmushining yuksak darajasini ta'minlanganli, ijtimoiy, madaniy va boshqa sohalarda yirik davlat dasturlarini amalga oshirishlagi ulkan muvaffakiyatlari ushbu nazariyaning yuzaga kelishiga sabab bo‘ldi. Mazkur nazariya inson manfaatlarini davlat faoliyatining asosiga kuyish bilan har bir shaxs kadr-kimmatiga e'tiborni jalb etadi. Bizning nazarimizda, ushbu nazariyaning ijobiy jihatlari umuminsoniy kadriyatlar, inson manfaatlari va huquqlari ustuvorligi uning asosiga Qo‘yilganligi bilan belgilanadi. Uning kamchiligi esa, nimalar va kymlar evaziga bunga erishih mumkinligini kursatib bera olmaganidadir. Mabodo, ekspluatatsiya markazini yarim mustamlaka va rivojlanayotgan mamlakatlarga kuchirish nazarda tutiladigan bulsa - bunday "farovonlik" z'tiborni tortishi amri mahol. D) Huquqiy davlat nazariyasi. Mazkur nazariya hozirgi kunda juda keng tarqalgan. U eng dolzarb va taraqqiypaprvardir. Bundan oldingisiga qarama-qarshi ularok, bu nazariya ijtimoiy hayotning barcha sohalarida huquqning ustuvorligini ta'minlashdan iborat davlat faoliyati maqsadini ham, dadlatning ish yuritish vositalari yusinlariga oid muammolarni ham yoritadi. Bu nazariya mualliflari hakli suratda, davlatning butun faoliyati huquqiy maqsadlarda, huquq asosida va huquqiy vositalar bilan amalga oshirilishi kerak, deb ta'kidlaydilar. U bizning zamonamizda eng ommaviylashgan va 17

eng dolzarb hamda ilg‘or nazariyadir. Uning ijobiy jihatlariga qisqacha to‘xtaladigan bulsak, eng avvalo, uning jamiyatni demokratlashtirishga, davlat organlari ishlaridan o‘zboshimchalik, zuravonlik va qonunsizlikni butunlay mustasno etishga yunaltirilganligini ta'kidlash zarur. Kamchiligi – jamiyat ijtimoiy va iqtisodiy hayotidagi ahvoldan kelib chiqib, ba'zi tamoyillarni amalga oshirishning imkoni bulmagan hollarda ularning bir qadar quruk bayonotga aylanishidadir. Y) Texnokratik davlat nazariyasi. Davlat faoliyati nazariyalari va vositalari qatoriga «texnokratik davlat» nazariyasini ham kiritish kerak. Mazkur nazariya XX asrning 20-yillarida vujudga kelib, 60-70-yillarda ancha keng tarqalgan. Ushbu nazariya tarafdorlari orasida T. Veblen, D. Barnxeym, G. Saymon, D. bell kabi olimlar bor. Uning paydo bulishi aksariyat mamlakatlarning texnika vositalari shu jumladan, radioelektronikani o‘zlashtirish va ulardan foydalanishdagi yirik muvaffakiyatlar bilan bog‘liq. Mazkur nazariyaga ko‘ra, texnikaning bundan keyingi taraqqiyoti davlat boshqaruvining ko‘pgina masalalarini boshqacha xal etish imkonini beradi. Masalan, radiotelevizion texnikadan foydalangan xolda fuqarolardan sotsiologik surovlar va hatto ovoz berish (referendum) o‘tkazish mumkin. Kompyuterlar alohida shaxslar irodasiga bog‘liq bo‘lmagan adolatli va eng maqbul yechimlarni topish imkoniyatini beradi. J) Konvergensiya nazariyasi. Davlatning istiqboldagi rivojini bashorat qiluvchi nazariyalardan biri – konvergensiya nazariyasi XX asrning 50-60-yillarida paydo bulgan (D.Gelbreyt, R.Aron, P.Sorokin asarlari). Uning mohiyati shundan iboratki, insoniyat taraqqiyotining hozirgi bosqichida ikki tizim: Rarbda - AQSh, Angliya va boshkdlar bilan sobik Sovet Ittifoki va sotsialistik lagerning boshqa mamlakatlarining bir- birlariga o‘zaro ta'siri ruy beradi. Natijada yuqoridagi mamlakatlarning har bir guruhi eng yaxshi tomonlarni o‘zlashtiradi va shu tarika o‘z mohiyati, tashkiliy uyushishi, faoliyat shakllari va shu kabilar bo‘yicha davlatlarning yakinlashuvi sodir bo‘ladi. 18

Nazariya mualliflarining fikricha, bu shunday holatga olib kelishi kerakki, unga ko‘ra ma'lum vaktdan keyin o‘zaro farqlar yo‘qola borib, yagona tipdagi «postxindutrial davlatlar» - «umumiy farovonlik» davlatlari yuzaga keladi. Mazkur nazariya mualliflarining oldindan ko‘ra bilish zakovatlariga tan berish kerak. Zero, ushbu nazariya g‘oyalarining hammasi bulmasa-da, ko‘pchiligi hozirgi hayotimizda o‘z tasdigini topmokda. Z) Tarixiy-materialistik nazariyasi. Davlat to‘g‘risidagi nazariyalar orasida tarixiy-materialistik nazariya alohida urin egallaydi. U davlatning mavjudligi va taraqqiyotining ko‘pgina jihatlarini tahlil etadi. Bu nazariyaning asosida tarixiy materializm va sinfiy kurash g‘oyalari yotadi. Davlatga iqtisodiy hukmron sinf hokimiyatining kuroli sifatida qaraladi. Uning xususiyatlari eng avvalo jamiyat taraqqiyotining muayyan bosqichidagi uning iqtisodiyoti bilan belgilanadi. Maqsad sotsialistik, sung esa, kommunistik jamiyatni ham kurish, davlatning oxir-oqibat taqdiri esa, kommunistik jamiyat barpo etila borishi bilan barham topishiga erishishdan iborat. Mazkur nazariyaga yuqorida to‘xtalgandik, keyinroq, u haqida yana batafsilrok to‘xtalamiz. Shuni ham aytish kerakki, siyosiy-huquqiy tafakkurda mavjud yondashuvlarning xilma-xilligi to‘g‘risida gapirarkanmiz, davlatning jamiyat siyosiy tizimidagi o‘rnini belgilashdagi turlicha yondashuvlar muammosini chetlab utishning iloji yo‘q. Qo‘yilgan muammo tahliliga kirishishdan oldin bir narsaga to‘xtalish, to‘grirog‘i, jamiyat «siyosiy tizimi» tushunchasiga nimalar kiradi, degan savolga javob berish foydadan holi bulmas. Avvalo, jamiyat siyosiy tizimi to‘g‘risidagi asosiy g‘oyalar davlat nazariyasida asrimizning 60-70-yillarida bayon etilgandi. Shunga qaramay, keyingi vaqtlarda siyosiy tizim nazariyasini rivojlantirish hamda uning amaliyoti tahlilida fan sezilarli yutukdarga erishdi. Biroq, baribir, adabiyotlarda siyosiy tizim tushunchasi to‘g‘risida yagona fikr yo‘q. Masalan, ba'zi bir mualliflar (V.ye.Chirkin, Yu.A.Tixomirov, M.N.Marchenko) siyosiy tizim tushunchasi jamiyatning siyosiy uyushmasi tushunchasiga aynan mos keladi deyishsa, boshqalar (chunonchi N.N.Razumovskiy) 19

unga jamiyat siyosiy uyushmasining tarkibiy qismi sifatida qaraydi. Shundaylar ham borki, ular siyosiy tizimni siyosiy soha bilan aynan o‘xshatiishdi. Hatto, siyosiy tizim tushunchasini siyosiy ustqurmaga yaqin tushuncha, deydiganlar ham bor. Biz barcha nuqtai nazarlarni batafsil qarab chiqishni, ayniksa, ularning qay biri ustuvorligini aniqlashni maqsad qilib kuymaganmiz. Bu alohida suxbat mavzuidir. Umuman turli nuqtach nazarlar mualliflari qarashlarini hurmat qilgan holda, ayni paytda siyosiy tizimni tom ma'noda tushunadigan, ya'ni unga, jamiyat siyosiy tashkiloti (siyosiy to‘zilmalar, uyushmalar va ularning o‘zaro bog‘liqligi)ni ham, siyosiy hayotning barcha boshqa ko‘rinishlarini ham o‘z ichiga oladigan kategoriya sifatida qaraydiganlar safiga qo‘shilish kerak deb xisoblaymiz. Jamiyat siyosiy tizimi hakida zikr etilganlardan kelib chiqib, unga quyidagi ta'rifni berish mumkin. Ya'ni, jamiyatning siyosiy tizimi shaxslarning siyosiy hokimiyatni amalga oshirish jarayonida ularning tashkiliy mustaqilligi va siyosiy faolligini oshirishga da'vat etilgan o‘zaro bir-biriga chambarchas bog‘liq davlat, jamoat va boshqa tashkilotlarning yig‘indisidir. Biz mazkur ta'rif vositasida jamiyat va davlat siyosiy tizimining munosabatdorligini aniqlash, uning jamiyat siyosiy tizimidagi o‘rni va mavqyeini belgilaydigan iqtisodiy, ijtimoiy-siyosiy, huquqiy omillarni keltirishga harakat qilamiz.Oldindanok aytish kerakki, davlatning ichki to‘zilishi va faoliyatining turli jihatlariga aloqador masalalarni tadqiq etishga yetarli e'tibor berib kelinadi. Davlat turli yo‘nalishlar bo‘yicha, ya'ni tarkibiy va funksional jihatlar, rivojlanishdagi turg‘unlik va dinamika nuqtai nazaridan, shakl, mazmun, mohiyat falsafiy kategoriyalari qarashlaridan kelib chiqib chuqur o‘rganilyapti. Biroq ayni paytda, ko‘pincha siyosiy tizimning tarkibiy qismi sifatida davlatning amal qilishi bilan bog‘liq, masalalar e'tibordan chetda qolib ketadi. Shu jihatdan davlatni tahlil etish, shubhasiz, katta kizikish uygotishiga qaramay, yuqoridagi holat ruy bermokda. Vaholanki, u davlat mexanizmini siyosiy munosabatlar orqali tavsiflash va shu yo‘l bilan davlatning jamiyat siyosiy tizimidagi o‘rni va rolini aniq belgilash imkonini beradi. 20

Dastavval, jamiyat siyosiy tizimi tarkibida davlat alohida bo‘g‘in sifatida maydonga chiqishiga e'tiboringizni qaratamiz va buni yodda tutish kerak. Uning o‘rni va rolini na hukmron partiyaning na siyosiy tizim boshqa bo‘g‘inlarining o‘rni va roli bilan tenglashtirib bulmaydi. Jamiyat siyosiy tizimida nega davlat asosiy yoki bosh emas, balki fakat alohida bo‘g‘in xisoblanadi? Zero, bu ta'riflar ko‘pincha ma'no jihatidan bir-biriga yakinday tuyuladi. Boz ustiga yuridik adabiyotlarda davlatni siyosiy tizimning asosi sifatida tushunish uchrab turadi. Bu yerda biz M.N.Marchenkoning fikriga qo‘shilamiz. Unga ko‘ra davlat siyosiy tizimning asosiy yoki bosh tarkibiy qismi sifatida maydonga chiqa olmaydi va chiqishi ham mumkin emas, zero, siyosiy tizimning iqtisodiy, ijtimoiy va mafko‘raviy asoslari shu maqomga ega bulishi mumkin. Davlatning siyosiy tizimdagi o‘rni va roli quyidagi jihatlar bilan belgilanadi: • davlat jamiyatni takomillashtirishda muhim rol o‘ynaydi, hamma va har bir odam manfaatlari yo‘lida uni rivojlantirishning asosiy yo‘nalishlarini belgilaydi; • davlat barcha fuqarolarning tashkiloti sifatida maydonga chiqadi; • davlat boshqaruv va majburlovning maxsus mahkamalariga ega; • davlat turli ishontiruv va majburlov uslublaridan foydalanish imkonini beradigan keng tarmoqli yuridik vositalar tizimiga ega; • davlat suverenitetga ega; • davlat butun mamlakat miqyosida yagona tulaqonli hokimiyat tashkilotidir. Nodavlat tashkilotlarning birontasi bunday xususiyat va vazifalarga ega emas. Shunday qilib, biz jamiyat siyosiy tizimidagi alohida bo‘g‘in sifatida davlatni boshqa barcha birlashmalarga qarshi kuymaymiz, lekin, ayni paytda uning boshqa demokratik tashkilotlar tizimidagi rolini ham kamsitmokchi emasmiz. Baribir, yana bir bor shuni ta'kidlash lozimki, siyosiy tizim tarkibidagi bosh va asosiy bo‘g‘inlar 21

tushunchalari bir xil manoni anglatmaydi. Bosh bo‘g‘in vazifasini shaxs bajaradi, shu bilan birga, asosiy bo‘g‘in davlatdir. Davlat siyosiy tashkilotlar qatoriga kirmasligi mumkin emas. Zero, maxsus majburlov va bostirish mahkamalariga hamda turma va boshqa majburlovchi muassasalar ko‘rinishidagi tegishli «moddiy qismlarga» ega bulgan davlat hokimiyat tepasida turgan siyosiy kuchlar qo‘lidagi bosh kuch sifatida, ular irodasi va manfaatlarining bosh tatbikchisi sifatida, siyosiy hokimiyatni amalga oshirishning muhim vositasi sifatida maydonga chiqadi. Albatta, bu yerda siyosiy hokimiyatni kim amalga oshirishi, uning manfaatlari butun xalq manfaatlariga qay darajada mos kelishi muhim ahamiyatga ega bo‘ladi. 22

XULOSA Davlat to‘g‘risidagi, uning tushunchasi, mohiyati va jamiyatdagi roli (o‘rni) to‘g‘risidagi masalalar (savollar) davlatshunoslik borasidagi o‘zoq davom etib kelayotgan va bahslarga sabab bo‘layotgan masalalar qatoriga kiradi. Ushbu bahslarning asosi nimada? Bular esa kamida 3 ta sabab bilan tushuntiriladi: Birinchidan, aytib o‘tilgan masalalar to‘g‘ridan-to‘g‘ri va bevosita har xil qatlam, jamiyatdagi sinflar, siyosiy partiyalar va xarakatlarning manfaatlarini ifoda etadi. Ikkinchidan, hyech qaysi bir tashkilot bajariladigan ishlarning xilma-xilligi yoki jamiyat taqdiriga ta'sir doirasi yuzasidan davlat bilan tenglasha olmaydi. Uchinchidan, davlat – juda murakkab hamda ikki qarama-qarshilik- larga ega bo‘lgan ijtimoiy-siyosiy hodisadir. Davlatning tushunchasi, mohiyatini, ko‘p tomonli qirralarini, xususiyatlari va belgilarini ochib berish vazifasi – favqulodda murakkab vazifadir. Bu vazifani faqat davlatni konkret-tarixiy o‘rganish paytida uni iqtisodiyot bilan, jamiyatning ijtimoiy-siyosiy va ma'naviy hayoti bilan bog‘lagan holda hamda fanning mavjud va yangi yutuqlaridan foydalanib o‘rganish darkor. Davlatimizda davlat tizimi va yangilanishda keskin o‘zgarishlar yuz berib, ko‘plab muammoli huquqiy masalalarni his etish, zarur qonunlarni qabul qilish, ularni ijro etish uchun fuqarolarga huquqiy ta'limni singdirish zaruriyati vujudga keldi. Qachonki fuqarolarning hukuqiy madaniyati, huquqiy mafkurasi oshsagina, davlatimizda hukuqiy davlat va fuqarolik jamiyatini shakllantirish mumkin. Davlat mohiyati davlat va huquq nazariyasida hali o‘z yechimini to‘liq topa olmagan, ya'ni uni turli xil nazariyalar orqali ifodalashga urinilgan. Ushbu kurs ishi ham ushbu faoliyatning rivojiga ozgina bo‘lsa ham hissa qo‘shish, demokratik davlatni shakllantirish yo‘lidagi bo‘lajak yosh yuristlarning dastlabki qadamlaridir. Ushbu kurs ishida ko‘tarilgan mavzu dolzarbligi jihatidan ancha muhim o‘rin 23

egallaydi. Chunki har qanday davlatning mahsad va vazifalari, funksiyalari, faoliyati uning mohiyatidan kelib chiqadi. Biz ushbu ishda davlat va uning mohiyati masalalariga nazariy jihatdan yondashgan holda qanchalik yoritilganligiga to‘xtalib o‘tmoqchimiz. Mavzuning naqadar dolzarbligi bugungi kunda o‘z oldiga buyuk maqsadlarni qo‘ygan holda demokratik va adolatli fuqarolik jamiyati qurish yo‘lidan borayotgan davlatimizning olib borayotgan islohotlarida yaqqol namoyon bo‘ladi 24

Foydalanilgan adabiyotlar ro`yxati:  Rahbariy adabiyotlar: 1. O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi, Toshkent, «O‘zbekiston», 2012. 40 bet 2. Karimov I.A. «O‘zbekiston XXI asrga intilmoqda», T.: «O‘zbekiston», 1998. 3. Karimov I.A. O‘zbekiston: milliy istiqlol, iqtisod, siyosat, mafkura. 1-tom. T.: «O‘zbekiston», 1996. 4. Karimov I.A. Bizdan ozod va obod Vatan qolsin. 2-tom, T.: «O‘zbekiston», 1996. 5. Karimov I.A. Vatan sajdagoh kabi muqaddasdir. 3-tom, T.: «O‘zbekiston», 1996. 6. Karimov I.A. Xavfsizlik va barqaror taraqqiyot yo‘lida. T.: «O‘zbekiston», 1997 7. Karimov I.A. Vatan sajdagoh kabi muqaddasdir. 3-tom T.: «O‘zbekiston» 1996.  Maxsus adabiyotlar: 1.Axmedshaeva M., Davlat mexanizmi va hokimiyatlar bo‘linishi. O ‘ quv qo ‘ llanma . - T .: TDYuI , 2005 - 66 b . 2.Islomov Z.M. Davlat va huquq nazariyasi. – Toshkent: Adolat, 2007. –916 b. 3.Saburov N.Davlat va huquq nazariyasi. O ` quv - uslubiy qo`llanma. -T.: TDYI, 2008. –108 b. 4.Najimov M.K., Muhitdinov Z.S. Davlat va huquq nazariyasi. O`quv-uslubiy qo`llanma. - T.: TDYI, 2009. - 172 b. 5.Odilqoriev X.T., Tulteev I.T. va boshq. Davlat va huquq nazariyasi: Darslik / Prof.X.T.Odilqoriev tahriri ostida. –T.: Sharq, 2009. –592 b. 6.Najimov M.K., Muxitdinov Z.S. Davlat va huquq nazariyasi. O’quv-uslubiy majmua. –T.: TDYuI, 2010. -136 b. 7.Najimov M.K., Muxitdinov Z.S. Davlat va huquq nazariyasi. O‘quv-uslubiy majmua. –T.: TDYuI, 2010. -145 b. 25

8.Saburov N. , Saydullaev Sh. Davlat va huquq nazariyasi. O‘quv qo‘llanma. –T.: TDYuI, 2011. -177 b.  Elektron resurslari: 1. http://www.gov.uz 2. http://www.lex.uz 3. http://www.ziyonet.uz 4. http://www.tsil.uz 26

O'xshashlar

Davlatning mohiyati

Davlat mohiyati haqidagi nazariyalar

Davlatning ekologik funksiyasi

Huquq tushunchasi va ta’rifi

Davlat belgilari