Давлатнинг келиб чиқиши хақидаги турли хил назариялар - Huquqshunoslik - Kurs ishlari

Давлатнинг келиб чиқиши хақидаги турли хил назариялар

Yuklangan vaqt:

30.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

135.5 KB

Ko'chirib olish

Давлатнинг келиб чиқиши ха қидаги турли хил назариялар 1

Режа: Кириш …………………… .......................... .....................3 1. Табиий ҳуқуқ назарияси............................................. .. 7 2. Илохий (теологик) назария .................................... ....11 3. Патриалхал назария .................................................... 11 4. Ижтимоий ш артнома назарияси ............................... 12 5.Зўровонлик назарияси ................................................. 13 6. Рухий (психологик) назарияси................................... 14 7. Ислом назарияси ......................................................... 14 8. Тарихий материалистик назарияси .......................... 16 9.Ирригацион назария. ..................................................18 Хулоса ............................................................................ . 20 Фойдаланилган адабиётлар рўйхати ...........................22 2

Адолат ва ҳақиқат ғояси ижтимоий ҳаётимизнинг барча сохаларини қамраб олмоғи лозим. Адолат ва ҳақиқат ғояси қонунчилик фаолиятимизнинг замини, бош йўналиши бўлмоғи шарт. 1 И.А.Каримов Кириш Мустақил республикамиз фуқаролари жамиятимиздаги туб демократик ўзгаришларни ундаги фуқароларнинг тинч тотувлиги миллатлараро ахиллиги, ижтимоий осойишталикка эришиш масалаларини давлатчилигимизни ҳуқуқий маданиятни ва ҳуқуқий давлатни барпо этиш , одил судлов инсон ҳуқуқлари билан тобора кўпроқ боғлашмоқда. Шу муносабат билан: “давлатнинг ўз и нима?” “Ҳуқуқ нима дегани?” “Уларнинг жамиятдаги вазифаси ва имкониятлари нималардан иборат?” деган саволларга кўндаланг бўлади. Уларнинг аксарият жавоблари Ўзбекистон Республикаси Президенти Ислом Каримов асарларида ўз ифодасини топган ва улар хаммага маълум. Ислом Абдуғаниевичнинг “Ўзбекистон ХХІ аср бўсағасида: хавсизликка тахдид, тараққиёт шартлари ва баркарорлик кафолатлари” китобида мазкур мавзунинг долзарблилиги таъкидланган холда шундай дейилади: “... хозирги шароитда Ўзбекистоннинг янги давлатчилигини мустахкамлаш учун жамиятнинг сиёсий институтлари тизимида давлатнинг ролини аниқроқ белгилаш керак. Бу, энг аввало, миллий хавфсизлик асосларини мустахкамлаш, мамлакатнинг барқарорлигини, қатъий сиёсий ва иқтисодий тараққиётини сақлаб қолиш нуқтаи назаридан алохида ахамият касб этмоқда”. Миллий тараққиётниниг ХХІ аср бошлари асосий стратегик устивор йўналишлардан бири бўлган давлат ва жамият қурилишини эркинлаштириш 1 Каримов И.А. Ватан саждагоҳ каби муқаддасдир. 3- том, Т., “Ўзбекистон” , 1996, 10-11- бетлар 3

“Кучли давлатдан кучли Фуқаролик жамият сари” сиёсий қурилиш мохиятини белгилади. И. Каримов таъкидлаганидек, “Фуқаролик жамиятининг мустахкам асосларини барпо этиш йўлидаги ишларимизнинг мазмун мохиятини ... тадқиқ этади”. Бугунги кунда фойдаланишга мажбур бўлаётган давлат ва ҳуқуқ умумий назарияси бўйича ўукв адабиёти бутунлай эскириб, Ўзбекистонда рўй берган ва рўй бераётган шиддатли ўзгаришларни акс эттира олмаяпти. Ўзбекистон Президенти ушбу холатни ьир неча бор кўрсатиб ўтган. Бинобарин, Ўзбекистон Республикасининг амалдаги Конституцияси, жорий қонунчилигимизни, шунингдек, жамиятимизда рўй бераётган ижтимоий-иқтисодий сиёсий, маънавий ва бошқа жараёнларни ўзида акс эттирган янги дарсликлар ўқув қўланмалари маъруза тўпламлари услубий ишланмалар илмий нашрларни чоп этиш зарурати пишиб етилди. Ўзбекистон давлатчилигининг бундан кейинги ривожи инсон ҳуқуқларини устиворлигини эътироф этиш бозор муносабатларининг қарор топиши фуқаролик жамияти ва ҳуқуқий давлатни барпо қилиш ижтимоий онгдаги ўзгартиришлар, илгариги қадриятларни қайта бахолаш-буларнинг хаммаси фаразлар, тахминлар, қотиб қолган ақида ва “изм”лардан холи равишда илмий мулохоза қилишга мухтождир. Шунингдек, олдинда Ўзбекистонда амалга оширилаётган ислохатлар йўллари ва тақдири ҳақида аниқ тасаввурларни шаллантириш вазифаси турибди. 4

Давлат – бутун мамлакат миқёсидаги ҳокимиятнинг махсус бошқарув ва мажбурлов аппаратига эга боълган , барча учун мажбурий қонунлар чиқарадиган ва суверентетга эга боълган ташкилотдир . Давлат – бу бутун жамиятни бирлаштириб турувчи , бошқарувнинг ҳамда фуқаролар ҳуқуқ ва эркинликларини ҳимоя қилишнинг махсус аппаратига эга боълган , шунингдек ҳуқуқ нормаларини яратишга қодир боълган ҳокимиятнинг ҳудудий ташкилотидир . Юртбошимиз И . А . Каримов таъбири билан айтганда , ҳар бир давлат – бетакрор ижтимоий ҳодисадир . У ҳар қайси халк тарихий ва маънавий тараққиётнинг ҳосиласидир , унинг оъзига хос , оъзига мос маданияти ривожининг натижасидир . Оъзбекистон учун фуқаролик жамияти – ижтимоий макон . Бу маконда қонун устувор боълиб , у инсоннинг оъз - оъзини камол топтиришга монелик қилмайди , аксинча ёрдам беради . Шаҳс манфаатлари , унинг ҳуқуқ ва эркинликлари тоъла даражада роъёбга чиқишига коъмаклашади . Давлат – бу бутун жамиятни бирлаштириб турувчи, унинг бир меъёрда ишлашини таъминлайдиган, жамият номидан иш коърадиган махсус бошқарув, мажбурлов аппаратига эга боълган ташкилотдир. Давлатнинг асосий белгилари қуйидагилардан иборат: 1. Оъзига хос оммавий ҳокимият – давлат ҳокимиятининг мавжудлиги, яъни ҳокимият ва бошқарув аппаратининг, мажбурлаш аппаратининг борлиги; 2. Аҳолининг ҳудудлар боъйича уюшганлиги (фуқароларнинг давлат чегаралари доирасида, муайян маъмурий-ҳудудий бирликларда яшаши). 3.Суверенитет (мустақил боълиши). 4.Ҳуқуқнинг мавжудлиги. 5.Солиқларнинг мавжудлиги. 6.Умуминсоний функтсияларни бажариш (мудофаа, жиноятчиликка қарши кураш, умумий фаравонлик). Ибтидоий жамият доирасида ишлаб чиқаришни йўлга қўйиш ва ижтимоий тенгсизлик ўзаро боғлиқ жараёнлар сифатида биргаликда ривожланган бўлсада, уларнинг бири у ёки бу мамлакатда давлатнинг вужудга 5

келишида устун омил бўлиб хизмат қилган. Шундан келиб чиқиб, тегишли адабиётларда давлат келиб чиқишининг “Осиёча” ва “Европача” йўллари хақида сўз боради. “Осиёча” йўл. Осиёда дастлабки давлатлар бундан беш минг йиллар олдин Нил, Тигр, Ҳинд, Ганга, Янцзи, Евфрат каби йирик дарёларнинг ҳавзаларида юзага келган. Ушбу ҳудудларда давлат вужудга келишининг асосий омиллари сифатида қуйидагиларни кўрсатиб ўтиш мумкин:  суғорма деҳқончиликнинг ривожланиши натижасида йирик ирригацион тармоқларни ташкил этиш юзасидан оммавий ишларни йўлга қўйишнинг зарурати;  мазкур ишларга аҳолини кенг миқёсда жалб этиш;  ирригацион ишларга жалб этилган кишилар устидан ягона ва марказлашган раҳбарликни амалга оширишнинг зарурати ва б; “Европача” йўл. Европада давлатларнинг вужудга келишида асосий омил бўлиб хусусий мулкнинг шаклланиши муносабати билан жамиятда мулкий тенгсизликнинг ва шу асосда турли хил синфларнинг юзага келиши хизмат қилган. Шу билан бирга, турли халқларда давлатнинг юзага келишида юқоридаги омиллар билан бир қаторда бошқа омиллар ҳам муҳим ўрин тутган. Тегишли адабиётларда давлатларнинг келиб чиқиши қуйида кўрсатиб ўтиладиган турли хил назариялар доирасида тадқиқ этилади: 1. Табиий ҳуқуқ назарияси 6

Маълумки, минг йиллар мобайнида инсоният давлатчилик-ҳуқуқий муносабатлар мавжудлиги шаройитида яшаб келмоқда. Одамлар маълум бир давлат фуқароси бўлиб, давлат хокимиятига бўйсунишади, ўз хатти харакатларини ҳуқуқий кўрсатмалар ва талабларга мослаб келадилар. Шунга кўра, албатта, қадим замонлардан буён давлат ва ҳуқуқ нима учун ва қандай қилиб пайдо бўлди, деган фикр улар миясини банд этиб келади. Ўйлаймизки, бу борадаги барча қарашларни санаб чиқишнинг имконияти ҳам, маъноси ҳам йўқ. Биз давлат ва жамиятни фарқловчи ҳамда давлат ва ҳуқуқнинг келиб чиқишини алоҳида мумаммо сифатида ажратиб қаровчи назарияларни кўриб чиқамиз. Давлат ва ҳуқуқнинг пайдо бўлиши тўғрисида дунёда жуда кўп қарашлар, ғоялар ва таълимотлар борки, уларнинг ҳаммаси тўғрисида сўз юритиш имконияти йўқ. Шу сабабдан биз уларни асосан уч гуруҳга бўлдик. Биринчиси, дунёвий билимлар, иккинчиси эса диний ва учинчиси, яқин ўтмишда собиқ СССРда асосий, ягона таълимот ҳисобланган марксизм-ленинизм таълимотидир. Дунёвий билимлар ҳақида сўз юритадиган бўлсак энг аввало шуни эсда саклаш керакки, бу йўналишдаги ғоялар, кдрашлар илмий асосга эга ва ҳаётийдир. Дунёвий ҳуқуқий билимларнинг ўзи ҳам турли-туман мактаблар, йўналишларга бўлинади. Масалан, патриархал назария (Арасту, Форобий), шартнома назарияси (Жан Жак Руссо, Гуго Гроций, Спиноза, Локк ва Гоббс), табиий ҳуқуқ назарияси (Д.Локк, Т.Гоббс, Г.Гроций, Б.Спиноза) ва бошқалар. Собиқ иттифоқ даврида ёзилган ўкув қўлланмаларида марксизм-ленинизм таълимотидан ташқари давлат ва ҳуқуқ тўғрисидаги мактаблар, қарашлар «буржуача», «феодалларча» дунёқарашга асосланган ва улар тўғри эмас дея танқид қилинган. Бугун Мустақиллик шарофати билан фақат миллат, республика озод бўлиб қолмасдан, балки давлат ва ҳуқуқ тўғрисидаги фан ҳам марксизм-ленинизм догмасидан озод бўлди. Эндиликда уни барча бошқа илгор мамлакатлар университетларида ўрганилаётганидек, биз ҳам чекламасдан, турли томонларини турли нуқтаи назардан ўрганиш имкониятига эга бўлдик. 7

Кишилик жамияти тараққиёти турли даврлар ва босқичларни босиб ўтган. Форобий эса инсоният жамоаларини кичик, ўрта ва буюк жамоаларга бўлади. Ва давлат, қонун масалаларини ана шу бўлинишда ўрганади. Форобий кичик, яъни бир шаҳар марказини ташкил этган одамлар бахтли ҳаёт кечирадиган жамоа, давлатнинг идеал маърифатли жамоа ва давлат эканлиги тўғрисида ёзади. Давлат ва ҳуқуқнинг келиб чиқиши тўғрисидаги назариялар орасида етакчи ўринни эгаллайдиган назария назариясидир. Унинг тарафдорлари ғарбий Оврупо олимлари Д.Локк, Т.Гоббс, Г.Гроций, Б.Спиноза ва бошқалардир. Бизнинг фикримизча, табиий ҳуқуқ назарияси тарафдорлари қаторига патриархал назария асосчилари - Арасту, Форобийлар; шартнома назарияси асосчилари - Ж.Ж. Руссо ва бошқалар ҳам кирадилар. Чунки шартнома асосида ёки оилаларнинг ривожланиши ва иттифоқи асосида давлатнинг, ҳуқуқнинг келиб чиқишининг эътироф этилиши табиий қонунларнинг бирламчилигани тан олишдан бошқа нарса эмасдир. Табиий ҳуқуқ назарияси тарафдорлари икки ҳуқуқнинг мавжудлигани: табиий ҳукук ва инсоний ёки китобларда позитив ҳуқуқ деб юритиладиган ҳуқуқнинг мавжудлигини эътироф этадилар. Табиий ҳуқуқ асос, бошқача қилиб айтганда, бирламчи ҳисобланади. У инсон тафаккуридан ташқарида абадий мавжуд бўлади. Инсон ҳуқуқлари, яъни давлатларда ўрнатилган ҳуқуқлар ана шу табиий ҳуқуқдардан келиб чиққан бўлиши керак деб ҳисобланади. Табиий ҳуқуқнинг ўзи қандай ҳуқуқ? Биринчидан, абадий; иккинчидан, инсон ҳуқуқидан устун туради ва учинчидан, инсон ҳаётида, барча мавжудотлар ҳаётида ҳал қилувчи кучга эгадир. Бизнинг фикримизча, теологик, яъни диний таълимотларда барча оламнинг эгаси Оллоҳ дейилганидек, табиий ҳуқуқ ҳам табиат ва жамият тараққиётини белгилаб беришда танҳодир. Шу маънода улар бир-бирига яқин тушунчалардир. Табиий ҳуқуқларга, масалан, инсоннинг дунёга келиши на унинг яшаш ҳуқуқи, оила қуриш ҳуқуқи, ота ва оналик ҳуқуқи, болаларнинг ҳуқуқи, меҳнат қилиш ҳуқуқи ва ҳоказолар киради. Бу ҳуқуқлар табиатдан инсонга ато этилган бўлиб, уни бирор ҳукмдор ёки қонун бекор қилиш ҳуқуқига эга эмас. 8

Г.Гроций, Б.Спиноза, Ж.Локк, Ш.Монтескье, Т.Жефферсон ва кўплаб бошқа олимлар, сиёсий арбоблар ҳар бир инсон яшаш, эркин бўлиш ва мулкдор бўлиш ҳуқуқига эгадир, деб ҳисоблайдилар. Улар ўзларининг асарларида янги давлатларнинг тузилишини белгилаб, унда инсон ва унинг хуқуқпарини аниқ кўрсатиб беришга муваффақ бўлдилар. Фуқароларнинг давлат билан бўладиган муносабатлари йиғиндиси сифатида «Фуқаролик ҳуқуқи» фани вужудга келди. «Фуқаролар ҳуқуқи», «фуқаровий ҳуқуқлар», «инсон ҳуқуқи» каби тушунчалар пайдо бўлди. Табиий ҳуқуқ назарияси таълимотлари асосида Эркинликнинг буюк хартияси (1215 й.), Ҳуқуқ тўғрисидаги петиция (1628 й.), Ҳуқуқ тўғрисидаги билл (1689 й.), Америка Қўшма Штатларининг Мустақиллик декларацияси (1789 й.), Ўзбекистон Республикаси Мустақиллик декларацияси (1990 йил 20 июнь) яратилган. Ана шу декларациялар асосида эса бугун амалдаги АҚШ Конституцияси, Ўзбекистон Республикасининг Конституцияси ва яна кўплаб жаҳондаги илғор дунёвий давлатлар конституциялари қабул қилинган. Франция декларацияси инсон ҳуқуқлари қаторига эркинлик, мулк, хавфсизлик ҳақида, чулм ва зўравонликнинг ҳар қандай кўринишига қарши кураш ҳуқуқларини киритган бўлса, Ўзбекистон Мустақиллик декларацияси эса мустақиллик, ўз тақдирини ўзи белгилаш, ҳар бир кишининг фаровон ҳаёт кечириш ва хавфсизлик ҳуқуқларини белгилади. Табиий ҳуқуқ назарияси бугун дунёвий демократик ҳуқуқий давлатларнинг Конституцияси ва қонунларига асос қилиниб олинган. У ўзининг ҳаётийлиги, тўғрилиги билан барча бошқа назариялардан фарқ қилади. Ўзбекистон Республикаси қонунлари ва давлат қурилиши ана шу табиий ҳуқуқ таълимотлари асосида ривожлантирилиши жамият ва давлатнинг истиқболини белгилаб бермокда. Демак, табиий ҳуқуқ назарияси, биринчидан, инсон ҳуқуқидан устун ва мустақил бўлган абадий амал қилувчи ҳуқуқ; иккинчидан, инсон ҳуқуқи, яъни ҳар бир давлатда мавжуд, амал қилаётган ҳуқуқ; учинчидан, дунёвий давлатларда инсон томонидан қабул қилинган ҳуқуқлар ёки позитив, яъни 9

давлатда табиий ҳуқуққа асосан ва унга мос равишда қабул қилинган қонунларни ўз ичига олади. У давлат ва ҳуқуқнинг пайдо бўлиш сабабларини изохлаб берган дастлабки назариялардан бири эди. Мазкур назария буни илоҳиёт билан боғлар, бутун ҳокимият худо томонидан берилган деб уқтирарди. Бу давлат хокимиятини мажбурий ва муқаддас қилиб қўйганди. Чунончи, давлатнинг келиб чиқиши ҳақидаги қадимий Хитой афсоналарига кўра, ердаги ҳокимият- айнан олий хукмдор шахси (яъни Хитой императори) олий илохий кучлар билан алоқанинг бирдан- бир нуқтаси хисобланган. Қолган мансабдор шахсллар ва давлат махкамаси олий хокимиятнинг ижрочиларидир, холос. Ми ср, Бобил, Хиндистонда нақл мавжуд эди. Бу ерларда худолар хукмдор хокимияти манбаи хисобланиб, ўзлари дунёвий ва бошқа ишларда тақдир хукмрони бўлиб қолаверадилар, деб ўйлашган. Қадимги Яхудийларнинг диний афсонавий даъволари муайян қизиқиш уйғотади. Уларнинг тахмини бўйича, ягона, хақиқий худо бутун яхудий халқининг рахбари ва подшохи бўлиб, у билан махсус шартномавий муносабатда бўлган. Яхудий халқи қонунлари (Мусо қонунчилиги) тўғридан- тўғри худонинг ўзидан олинган экан. Оддий шароитларда хокимият вакил қилган одамлар амалга оширади, лекин фавқулодда холларда унинг ўзи ( ваъхийлар, мўъжиза кабилар орқали) бевосита харакат қилади. Қадимги мисрликларнинг фикрича Маат (ма-ат) маъбудаси қонунлар, одил судлов, адолат тимсолидир. Судьялар унинг тасвирини бўйинларга осиб юришар ва Маат кохинлари хисобланишарди. Фиръавнлар, кохинлар ва амалдорлар дунёвий хокимиятнинг, шунингдек, расман маъқулланган хулқ- атвор қоидалари шу жумладан, ўша вақтдаги ҳуқуқлар (одатлар, қонунлар, суд қарорлари) нинг асосий манбалари илохий характери табиий - илохий адолат тартиби- Маатга мос келиши керак, деган маънони англатарди. Улар Ригвед (хинд- орийлар муқаддас мадхияси) да, дик (қадимги юнонлар) да ўз ифодасини топган. Бунда гап ҳуқуқий тушинчанинг табиий- ҳуқуқий қарашларида табиий ( 10

табиий-илохий) ҳуқуқ сифатида белгиланган ҳақиқат - адолат ҳақида кетаётганлигига диққатимизни тортамиз. 2. Диний (теологик) назария. Ушбу назария вакилларининг (ислом мафкураси, Фома Аквинский (XIII аср) ва ҳозирги кун католик черкови вакилларидан Жан Маритен ва бошқалар) фикрича, бутун олам, шу жумладан, давлат ва ҳуқуқнинг келиб чиқиши ҳам худонинг иродаси билан боғлиқ. Подшо ва дин вакиллари худонинг иродасини ифодаловчилардир. Шунинг учун ҳам фуқаролар уларнинг амрига сўзсиз бўйсунишлари лозим бўлади. 3. Патриархал назария. (Аристотель, Платон, Фильмер, Генри Мен, Михайловский ва бошқалар. XVI аср). Бу назария вакилларининг фикрича, давлат оиланинг ривожланиши асосида вужудга келган. Ибтидоий оилага ота бошчилик қилиб, кейинчалик давлат вужудга келади ва ота ҳокимияти меросий бўлиб қолади. 1 Афлотун ва Арасту (Платон ва Аристотель) ушбу назариянинг асосчилари хисобланадилар. Афлотун ўзининг “Давлат” деб номланган асарида оиладан ўсиб чиққан юксак адолатли давлатни тасвирлайди. Унда подшо хокимияти отанинг ўз оила аъзолари устидан хукмронлигига ўхшатилади (Афлотун монархиянинг қатъий тарафдори ва демократиянинг ашшаддий душмани бўлганини эслайлик. Зеро, демократик Афина кўпчилик овоз билан унинг устози ва мураббийси Сукрот ( Сократ) ни ўлим жазосига хукм қилиб, унинг қаттиқ нафратига учраганди). Адолат ғоясининг ўзидан келиб чиқсак, дейди Афлотун, адолатли одам ҳеч нимаси билан адолатли давлатдан фарқ қилмайди. Инсон рухининг уч аъзоси ( ақл, жахолат ва нафс) га маслахат, мувофиқ келади. Кейингиларига хукмдорлар, аскарлар ва ишлаб чиқарувчилар( хунамандлар ва деҳқонлар) нинг уч табақаси тўғри келади. Патриархал назария ғоялари Х VII - асрда инглиз ФЕЛЬМЕРнинг “Патриарх” асарида ривожлантирилди. У мазкур асарида хокимиятнинг 1 Н. Сабуров Давлат ва ҳуқуқ назарияси. – Т.: ТДЮИ,2005 – 11-бет. 11

худодан олингани, кейин тўнғич ўғли- Патриархга, ундан кейингина ўз авлодлари- қиролларига берилганини исботлайди. 4. Шартномавий назария (ёки ижтимоий ўартнома назарияси). (Г.Гроций, Ж.Руссо, А. Радишев, Т. Гоббс, Локк, Б.Спиноза. XVII – XVIII асрлар). Бу назария вакилларининг фикрича давлат ҳокимияти кишиларнинг ўзаро бирлашиб ихтиёрий шартлашганликларининг ифодасидир. Бунда давлат ва жамият ўртасида ўзаро ҳуқуқ ва мажбуриятлар тизими вужудга келиб, ўз навбатида уларда шартнома мажбуриятларини бажармаганликлари учун жавобгарлик туғилади. Анча кейин – XII – XIII асрларда пайдо бўлган. У Г.Гроций, Ж. Локк, Г. Гоббс, Ж. Руссо, А. Радишчев ва бошқаланинг асарларида ўз ифодасини топган. Ушбу назарияга кўра, давлат пайдо бўлгунга қадар одамлар “табиий холатда” яшаганлар. Бу турли муаллифлар томонидан турлича( чекланмаган шахс эркинлиги, ҳамманинг ҳаммага қарши уруши, умумий фаровонлик – олтин аср ва бошқалар) талқин этилган. Ушбу йўналишдаги кўпчилик концепцияларда “табиий ҳуқуқ” ғояси кузатилади. Лекин вақт ўтиши билан бир хил одамларнинг ҳуқуқлари бошқаларникига зид келади, натижада тартиб бузилади.. зўровонлик пайдо бўлади. Нормал хаёт кечириш учун одамлар давлат тузиш тўғрисида ўзаро шартнома тузадилар, ихтиёрий суратда унга ўз ҳуқуқларининг бир қисмини топширадилар. Кейинчалик уларнинг маълум бир шахсга бўйсунишлари ҳақида иккиламчи шартнома тузилади. Мазкур шахсга одамлар устидан хукмронлик ҳуқуқи берилади ва у қўлга киритган хокимиятини халқ манфаатлари йўлида амалга оширишга мажбурдир. Акс холда халқ исён кўтариш хуқуқига эга бўлади (Ж.Ж.Руссо, А.Н, радишчев). Т. Гоббс олдингисига қарама- қарши фикрни- модомики, ҳокимият хукмдорга берилган экан, у чекланмаган ваколатларга эга бўлиши кераклигини исботлашга уринган. Ж.Локк конституциявий монархия ғоясини асосламоқчи бўлган. Зеро, унинг фикрича, ижтимоий шартнома монарх (подшо) билан фуқаро ўртасидаги 12

муайян муроса битими, монарх ва халқ эркинлигини маълум даражада чеклашдир. Ижтимоий шартнома назарияси кўпгина қоидаларнинг илғор фикрлилигини, у маълум даражада хукмрон табақавий феодал давлатга ўша замонларда жамиятда хукм сурган зўровонликка, қонунлар олдида одамларнинг тенгсизлигига қарши турганлигини қайд этиш билан бирга, мазкур назария қоидаларининг ҳақиқий хаётийлигини тасдиқловчи ишонарли илмий далиллар жуда камлигини таъкидлаш жоиз. 5. Зўравонлик назарияси. ( E .Дюринг, Л.Гумплович, К.Каутский – XIX аср). Бу назария вакилларининг фикрича давлатнинг вужудга келишига харбий сиёсий омиллар, яъни бир қабиланинг иккинчи қабилани қулликка тортиши сабаб бўлган деб хисоблайдилар. Бунга кўра, давлат босиб олинган худудларни (халқларни) бошқариш учун зўрлов аппарати вазифасини ўтаган. Мазкур назария XIX асрда дунёга келган. Л.Гумплович, К.Каутский, Е.Дюринг ва бошқалар унинг номоёндалари эди. Улар давлатнинг пайдо бўлишини мутлақ харбий сиёсий характердаги омиллар – бир қабила (қабилалар иттифоқи) томонидан иккинчисининг зўрлиги билан босиб олиниши билан изохлашган. Шу тариқа сиёсий хокимият ва давлатнинг келиб чиқиш сабаблари ва асосини улар иқтисодий муносабатларда эмас, балки бир хил қабилаларнинг бошқаларини босиб олишида, зўравонликда, асоратга солишда кўрардилар. Худонинг неъмати ҳам, ижтимоий шартнома ёки озодлик ғояси ҳам эмас, балки душман қабилаларнинг тўқнашуви, кучларнинг қўпол устунлиги, уруш, кураш, вайронгарчилик, бир сўз билан айтганда, зўравонлик “Давлатнинг ота-онаси ва дояси шулар”, - дейди Л. Гумплович. У шбу назария тахлил этиларкан, қуйидагиларни қайд этиш жоиз. Давлатнинг пайдо бўлиши учун жамият иқтисодий тараққиёти даражаси шундай бўлиши керакки, у давлат махкамасини сақлаб туриш қудратигаэга бўлиши керак. Мабодо бу даражага эришилмас экан, ҳеч қандай босқинчиликлар ўз-ўзидан давлатларнинг пайдо бўлишига олиб келмайди. 13

Давлат юзага келиши учун босиб олиш чоғида ички шарт-шароитлар пишиб етилган бўлиши зарур. Олмон ёки венгер давлатларининг пайдо бўлиши худди шу тарздаги шарт- шароитлар билан боғлиқ. 6. Руҳий (психологик) назария. Бу назария номоёндалари давлатнинг пайдо бўлиш сабабларини инсон руҳияти хусусиятлари билан, унинг биопсихик инстинктлари кабилар билан боғлайдилар. Таниқли рус олими Л.И.Петражицкий гўё инсон руҳиятига хос бўлган “буюк” шахсларга тобелик, бўйсуниш эҳтиёжи мавжуд, деган ғояни ўртага ташлайди. Социологияда рухий тахлил (психоаналитик) йўналиши асосчиси З.Фрейд давлатни ташкил этиш заруратини инсон рухиятига боғлайди. Буни у қуйидагича тушинтиради: алоҳида хирсий ва биопсихик инстинктлар таъсири остида ҳаракат қилаётган исёнчи ўғиллар томонидан бошлиғи ўлдирилган аввал мавжуд бўлган париалхал ўрдадан инсоннинг тажовузкор майлларини бостириб бориш мақсадида давлат пайдо бўлганмиш. Э.Д.Юркгейм, аксинча, инсонни биопсихологики маҳлуқ сифатида эмас, балки ижтимоий мавжудот деб қаради. Унинг фикрича, жамият одамлар жамоаси онгининг махсули бўлиб, унда ижтимоий бирдамликни таъминлаш мақсадида тегишли давлат-ҳуқуқ муассасалари юзага келади. 7. Ислом назарияси. Бу назария исломда фиқх фани доирасида VII – X асрларда таркиб топган. Уни таърифлашда классик мусулмон ҳуқуқида ҳокимия муносабатларини тартибга солувчи Ҳуръон ва Сунна қоидалари кўп эмаслигини назардан қочирмаслик керак. Бундан ташқари “давлат” атамасининг ўзи улар томонидан қўлланилмайди. Фақат “имомат” (дастлабки маъноси намозга имомлик) ва “халифалик” (ворислик) тушунчалари мавжуд. Улар кейинчалик мусулмон давлатини ифодалашда қўллана бошланган. Давлатнинг келиб чиқиши ҳақидаги Ислом таълимоти асосида энг йирик ҳуқуқшунослардан бири ал-Маварди (974-1058) қарашлари ётади. У давлатга 14

динни химоя қилиш ва дунёвий ишларга раҳбарлик бўйича Пайғамбар (С.А.В.) вазифаларини бажаришда ворис деб қарайди. 1 Шу тарздаг и тушинишдан келиб чиқиб, халифалик вазифаси олий дунёвий (сиёсий) ҳокимиятни амалга ошириш ва мусулмрн жамоаси даражасида динни қўллаб-қувватлашдан иборат бўлган ташкилотдир, деган хулоса қилинган. Ушбу қарашлар тизимида халифаликнинг келиб чиқиши масаласини хал қилиш муаммоси салмоқли ўрин тутарди. Унга кўра, халифалик хокимиятини қарор топтириш мусулмончилик жамоаси зиммасига юкланган мажбурият хисобланади. Бу халифалик томонидан диндорларнинг мусулмон ҳуқуқи нормаларига риоя қилиниши ва давлат ҳамда жамоат ишларида тартибни таъминлаш устидан назоратни тақозо этди. Бунда ҳатто адолатсиз ҳокимият ҳам анархиядан афзал деган хулоса назарда тутилган. Халифаликнинг зарурлиги тамойилини шийъа сиёсий тафаккури намоёндалари яна ҳам изчилроқ ҳимоя қилишган. Улар, имомат (халифаликни улар шундай аташар эди) Мухаммад (С.А.В.) пайғамбарлик вазифаларининг давоми ва якуни, деб хисоблашар эди. Шунинг учун қарор топиши Аллохнинг иродаси, Аллох саховати ва заковатининг олий кўриниши, диннинг ўзининг бирламчи асосларидан бири деб билганлар. Ислом ҳуқуқи фани халифаликда олий хокимият кимга тегишли, деган масалани анча бошқача хал этганди. Сунъийлар концепциясига мувофиқ олий хокимият сохиби Оллохдир. Дунёвий ҳокимиятни унинг номидан ерда жамоа амалга оширарди. Жамоанинг мустақил ҳуқуқлари ўз хукмдорини сайлаш ва унинг фаолиятини назорат қилишда рўёбга чиқарилади. Шийъалар сиёсий таълимотига кўра мутлоқ хоким фақат Аллохдир, унинг номидан имом мусулмонларнинг барча ишларини танхо амалга оширади, у фақат шариятга бўйсунади ва жамоа иродасига тобе эмас, деб қарашар эди. Халифаликка мусулмонча ёндашув, шунингдек, “мусулмон хуқуқи устиворлиги”дан келиб чиққан ҳолда давлатнтнг пайдо бўлиши ва фаолияти, унинг сиёсати мақсадларини ўрганишни ҳам ўз ичига олади. Унинг асосий ғояси мусулмон давлатини Аллоҳ яратганлигини таъкидлашдан иборат бўлган. 1 Саидов А.Х. Основ ы мусулманского права. Т., Академия МВД, 1994, 52-бет. 15

Ислом фиқҳшунослари ҳокимият моҳиятини икки мақсаднинг рўёбга чиқишида-Аллоҳ иродасини ерда амалга ошириш ҳамда Пайғамбар (С.А.В.) ва унинг биринчи сафдошлари томонидан амалга оширилган олий диний ва дунёвий вазифалар азалий намуналарига асосланган бошқарув тизимини яратишда кўришган. Шундай қилиб, давлат ва ҳуқуқнинг келиб чиқиши ҳақидаги Ислом назарияси маълум даражада иҳолий характерга эга бўлган. Лекин, айни пайтда, у давлатчиликнинг яхлит қарашлар тизимини яратишга муваффақ бўла олмиади, дейишга асослар бор. Умуман Қуръон ва Суннада жамият тараққиётининг у ёки бу даврига хос ўзгарувчи шароитлар билан боғлиқ холда амалда турлича қўлланиши мумкин бўлган энг умумий нормаларгина баён қилинган. 8. Тарихий материалистик (марксча ленинча) назария. Ушбу назариянинг пайдо бўлишини одатда Маркс ва Энггельс номлари билан боғлашади. Ҳудди шунинг учун ҳам тарихий-материалистик концеция икки хил ёндашувни ўз ичига олади. Улардан бири- шўро фани жуда ёқтирган ёндашув – синфларнинг пайдо бўлиши, улар ўртасидаги антогонстик зииддиятлар, синфий курашнинг муросасизлигини ҳал қилувчи ахамиятга молик деб хисоблайди. Унга кўра, давлат ана шу муросасизлик маҳсули сифатида, хукмрон синфнинг бошқа синфларни бостириш қуроли сифатида вужудга келади. XIX асрнинг иккинчи ярмида ғарбий Оврупода хаёлий социализм таълимотининг якуни сифатида янги сиёсий-ҳуқуқий дунёқараш, яъни марксча- ленинча таълимот вужудга келди. Унинг асосчилари К.Маркс ва Ф.Энгельслар эди. Кейинчалик бу таълимотнинг тарғиб этилиши Россия ва барча бошқа иттифоқдош республикаларда асосан мафкура тариқасида амалга оширилди. Ўзбекистонда ҳам бу дунёқараш 1990 йилларга қадар асосий дунёқараш бўлиб хизмат қилди. Шу боисдан ҳам биз ушбу масалага қисқача тўхталишни мақсадга мувофиқ деб ҳисоблаймиз. Уни танқидий ўрганиб, тўғри, илмий хулосалар чиқариш бугунги кунда учрайдиган ўтмишдан сақланиб қолган иллатлар, камчиликларни бартараф қилишда кўмаклашади. 16

Давлат ва ҳуқуқ назарияси К.Маркс, Ф.Энгельс ва В.И. Ленин асарларида бош масала ҳисобланади. «Коммунистик партия манифести», «Оила, хусусий мулк ва давлатнинг келиб чиқиши», «Францияда синфий кураш», «Францияда гражданлар уруши», «Давлат ва революция», «Давлат тўғрисида», «Совет ҳокимиятининг навбатдаги вазифалари» каби асарларда ана шу таълимот баён қилинган. Ана шу асарлар асосида жуда кўплаб ҳуқуқшунос олимларнинг китоблари ёзилдики, уларнинг ҳаммаси тўғрисида фикр юритиш мушкулдир. Хулоса шундан иборатки, марксча-ленинча таълимот давлат пайдо бўлиши ва ривожланишини хусусий мулкнинг пайдо бўлиши, жамиятни қарама-қарши курашувчи синфларга бўлиниши маҳсули сифатида ўрганади. Давлат жамиятдаги синфлар, табақалар ўртасида тинчликни таъминловчи, уларни муросага келтирувчи куч сифа-тида эмас, балки жамиятдаги энг бой ҳукмронлик қилувчи синфнинг қўлидаги қурол деб ўргатилади. Хусусий мулк хукмронлик қилган мамлакатларда давлат эзувчи синф ман-фаатларини ҳимоя қилса, социалистик тузумдаги жамиятларда бу пролетариат диктатурасидир, деган ғоялар илгари сурилди. Ҳуқуқ масаласига ҳам синфий нуқтаи назардан қараб, масалан, «Коммунистик партия манифести»да унга буржуа синфининг қонун даражасига кўтарилган эрки, бу эркнинг асосини шу синфнинг моддий шарт-шароити ташкил қилади, деган маънода таъриф берилган. Давлат ва ҳуқуқ бир замонларда пайдо бўлган бўлса, келажакда, яъни коммунистик жамиятда улар барҳам топади. Пролетар диктатураси давлатининг ўзи синфларни тугатади, хусусий мулкни барҳам топтиради, ҳаммани ижтимоий ҳаётда тенг ва бахтли қилиб, натижада ўзи ҳам барҳам топади, деган кўпдан-кўп фикрлар асосида марксча-ленинча таълимот ривожланди. Оқибат натижада социалистик мамлакатларда тоталитар тизим юзага келиб, давлат аппаратида кўп жиҳатдан, жазоловчи, зўрликка таянган механизмлар ривожланди. Бу ҳол эса кўплаб бегуноҳ одамларнинг ҳуқуқлари поймол қилинишига, мамлакат сиёсий ҳаетида бутун бир миллатларга нисбатан репрессиялар ўтказилишига сабаб бўлди. 17

Ушбу таълимотнинг энг катта камчилиги унинг хаёлий, афсонавий тенглар жамиятига чиқиш тўғрисидаги қарашлари табиат қонунларига қарама- қаршилигида эди. Назарияда ҳамманинг тенглиги эътироф этилсада, амалда ягона коммунистик партиянинг ҳукмронлиги, миллатлар устидан эса бир миллат вакилларининг устунлиги ўрнатилди. Давлат ва ҳуқуқ инсон ҳуқуқини ҳимояловчи, таъминловчи; синфлар ва миллатларни тинчликка, муросага келтирувчи куч бўлиш ўрнига, аксинча, улар ўртасида қарама-қаршиликни кескинлаштирувчи кучга айланган эди. Шу сабабдан ҳам марксча-ленинча давлат ва ҳуқуқ назарияси ва унинг асосида ташкил этилган социалистик давлат ва ҳуқуқнинг умри узоқ бўлмади. 1990 йилларга келиб парчаланиб, тарқаб кетди. Айнан тарихий материалистик назария илмий заминга эга. Шу билан бирга, юқорида айтиб ўтганимиздек, унинг ҳар икки йўналиши ҳақдир. Зотан турли тарихий шароитларда синфий қарама- қаршиликла ҳам, шунингдек, умумий ишларни хал этиш, жамиятни бошқаришни такомиллаштириш, меҳнат тақсимлаш шакли сифатида бу бошқарувни ихтисослаштириш зарурати ҳам давлатнинг пайдо бўлиш сабаблари сифатида катта аҳамият касб этиши мумкин. 9. Ирригацион назария. Ушбу назариянинг асосий намоёндаси немис олими К.Виттфогель ҳисобланади. Унинг фикрича, давлат Шарқ халқларида йирик ирригацион иншоотларини барпо этиш зарурати асосида келиб чиққан. Месопатамия, Миср, Ҳиндистон, Хитой каби мамлакатларда йирик ирригацион қурилиш ишларини ташкил этиш учун кучли, марказлашган бошқарув аппарати ташкил этилган. 18

Хулоса Юқорида кўриб ўтилганидек давлатни пайдо бўлишидаги турли хил назарияларнинг мазмуни турли хил. Бу назарияларни ўрганиш асносида биз шундай хулосага келдикки: давлат қандай ва қай вақтда ташкил топишидан қатъи назар инсонларнинг бирлашган жамоасидир. Кўриб ўтилганидек бу жамоа ўз-ўзидан ташкил топган эмас. Унда қандайдир сабаб, тарихий шароит ва албатта, теологик назарияда айтилганидек бутун оламнинг яратувчиси- Оллох таоланинг иродаси туртки бўлган. Ирригатцион назариянинг фикрича бу жамоа кишиларнинг сувга эҳтиёжи натижасида пайдо бўлган. Мантиқан олиб каралганда бу назария ҳам қз исботини топган. Биз яхши билган синфий назария асосида эса хусусий мулк ётади. Петрожитскийнинг фикрича бу жамоа одамларнинг табиатдаги тобеликка мойиллик ётади. Ким билади ҳакикатан тарихда қайсидир давлат шу асосда ташкил топгандир. Давлатнинг пайдо бўлишидаги бу назариялар Ўзбекистонлик олимлар томонидан етарли даражада ўрганилган ва ҳалигача ўрганилмоқда. Шунга қарамасдан биз бу назарияларни чуқурроқ ўрганиш ва илмий мазмунини тушиниб етишга ҳаракат қилиб чет эл олимлари фикрлари, илмий асосланган хулосаларини кўриб чиқдик. Албатта чет эл олимлари фикрларини ўрганибгина қолмасдан, бундан ўзига яраша хулоса чиқариб,уларнинг фикрларидан ўзимнинг ушбу илмий ишимда ҳам фойдаланишга харакат қилдим. Булардан дунё тан олган олимлардан Спиноза, Д.Локк ва бошқалар. Илк мустақил ўзбек давлатининг ташкил топиши юқорида кўриб ўтилган назарияларнинг тўғри келади. Агарда илк ўзбек давлати бу Хоразм давлати деб қарайдиган бўлсак, Хоразм вохаси Амударё ёқасида жойлашганлиги сабабли одамлар унинг бўйларига кўчиб келишган. Бу ерда ирригацион назария белгилари яққол кўринади. Албатта, одамлар кўпайишгач уларга сувни тақсимлаш учун қандайдир ташкилот, яъни давлат керак бўлган. Бунинг натижасисида улар ўзларига рахбар сайлашган. Бу ерда эса одамлар табиатидаги тобеликка мойиллик, яъни психологик назария белгилари билан бирга ижтимоий шартнома назариялари белгилари бор. Чунки улар давлатга ўз хохишлари билан бирлашадиларю кўриниб турибдики, давлат ташкиол 20

топишида бир нечта назария ҳам асос бўлар экан. Бир вақтнинг ўзида юқоридаги назариялар бир – бирини тўлдириб келсалар, Карл Каутский ва Людовик Гумплович назариясида, яъни зўровонлик назариясида давлатнинг ташкил топишига фақат мана шу назариянинг ўзи асос бўлади. Бу мавзуни ўрганиш асносида мен ўзбек давлатчилиги тарихига хам назар солиб илк ўзбек давлати пайдо бўлиш асосларини ҳам чуқур ўргандим. Хулоса қилиб шуни айтишимиз мумкинки, давлат қандай ва қай вақтда ташкил топишидан қатъи назар кишиларнинг бирлашган жамоасидир. 21

Фойдаланилган адабиётлар руйхати:  Раҳбарий адабиётлар: 1.Каримов И.А. О`збекистон: миллий истиқлол, иқтисод, сиёсат, мафкура.Т.1. Тошкент, 1996. 2. Каримов И.А. Биздан озод ва обод ватан қолсин. Т.2.Тошкент, 1996. 3. Каримов И.А. Ватан саждагоҳ каби муқаддасдир. Т.3 Тошкент, 1996. 4. Каримов И.А. Бунёдкорлик юлидан Т.4. Тошкент, 1996 . 5. Каримов И.А. Янгича фикрлаш ва ишлаш - давр талаби. Т.5. Тошкент, 1997. 6. Каримов И.А. Хавфсизлик ва барқарор тараққиет юлида. Т.6. Тошкент, 1997. 7. Каримов И.А. Биз келажагимизни о`з қулимиз билан қурамиз. Т.7. Тошкент, 1999. 362 бет 8. Каримов И.А. Озод ва обод ватан, эркин ва фаровон хаёт- пировард мақсадимиз. Т.8. Тошкент, 1994. 9. Каримов И.А. Ватан равнақи учун хар биримиз мас`улмиз. Т.9. Тошкент, 2001. 10. Каримов И.А. Адолат – қонун устуворлигида // Ҳалқ со`зи, 2002 30 август`. 11. Каримов И.А. Янгиланиш ва о`згаришлар жараёни орқага қайтмайди // Халқ со`зи. 2002 , 5 апрел. 12. Каримов И.А.. Жамиятимиз мафкураси халқни – халқ, миллатни - миллат қилишга хизмат этсин. – Т.: О`збекистон, 1998. 13. И.А. Каримов. Тарихий хотирасиз - келажак ёъқ. Мулокот, 1998, №5. 14. Каримов И.А. Хавфсизлик ва тинчлик учун ку`рашмоқ керак. Т.10. Т.,2002. 15 О`збекистон Республикаси Президентининг «О`збекистон Республикаси Президенти ҳузурида Давлат ва жамият қурилиши, суд-ҳуқуқ тизимининг қонунчилик асосларини ислоҳ қилиш бо`йича кенгаш то`гърисида » ги Фармойиши // Халқ со`зи . 2004, 14 март. 22

16. Каримов.И.А. Бизнинг бош мақсадимиз-жамиятни демократлаштириш ва янгилаш,мамлакатни модернизаия ва ислоҳ этишдир.// Халқ со`зи.2005 йил, 29 январ` 17. Каримов И.А. Адолат, Ватан ва халқ манфаати ҳар нарсадан улугъ. Т., О`збекистон. 1998. 51-бет. 18. Каримов И.А. Бизнинг бош мақсадимиз - жамиятни демократлаштириш ва янгилаш, мамлакатни модернизатсия ва ислоҳ этишдир. - Т.: " Оъзбекистон ", 2005. 19.И.А.Каримов. Оъзбекистон Конститутсияси – биз учун демократик тараққиёт ёълида ва фуқаролик жамиятини барпоо этишда мустаҳкам пойдевордир. Конститутсиясининг 17 йиллигига багъишланган тантанали мажлисдаги нутқ. (2009 й. 5 декабр). Халқ соъзи. 6 декабр, 2009 й. 20. И.А.Каримов. Асосий вазифамиз – Ватанимиз тараққиёти ва халқимиз фаровонлигини янада юксалтиришдир. Оъзбекистон Республикаси Олий Мажлиси Қонунчилик палатаси ва Сенатининг қоъшма мажлисидаги маъруза. ( 27 январ 2010 й). Халқ соъзи. 28 январ 2010 й. 21 Давлат ва ҳуқуқ назарияси. Муаллифлар жамоаси. Дарслик.– Т.: Адолат, 2000. 22. Исламов З.М. Давлат ва ҳуқуқ: умумназарий масалалари. – Т.: Адолат, 2000.  Махсус адабиётлар: • Ахмедшаева М., Давлат механизми ва ҳокимиятлар бўлиниши. Ўқув қўлланма. -Т.: ТДЮИ, 2005 - 66б. • Исломов З.М. Давлат ва ҳуқуқ назарияси.– Тошкент: Адолат, 2007.–916 б. • Сабуров Н.Давлат ва ҳуқуқ назарияси. О`қув-услубий қо`лланма. -Т.: ТДЙИ, 2008. –108 б. • Нажимов М.К., Муҳитдинов З.С. Давлат ва ҳуқуқ назарияси. О`қув- услубий қо`лланма. - Т.: ТДЙИ, 2009. - 172 б. • Одилқориев Х.Т., Тултеев И.Т. ва бошқ. Давлат ва ҳуқуқ назарияси: Дарслик / Проф.Х.Т.Одилқориев таҳрири остида. –Т.: Шарқ, 2009. –592 б. 23

• Нажимов М.К., Мухитдинов З.С. Давлат ва ҳуқуқ назарияси. Оъқув- услубий мажмуа. –Т.: ТДЮИ, 2010. -136 б. • Нажимов М.К., Мухитдинов З.С. Давлат ва ҳуқуқ назарияси. Ўқув- услубий мажмуа. –Т.: ТДЮИ, 2010. -145 б. • Сабуров Н. , Сайдуллаев Ш. Давлат ва ҳуқуқ назарияси. Ўқув қўлланма. –Т.: ТДЮИ, 2011. -177 б.  Электрон ресурслари: 1. ҳттп://www.гов.уз 2. ҳттп://www.лех.уз 3. ҳттп://www.зиёнет.уз 4. ҳттп://www.тсил.уз 24

O'xshashlar

Давлатни типларга ажратишдаги турли ёндашувлар

Ҳуқуқий муносабатлар

Давлат бошқарув шакллари

Давлат функциялари тушунчаси ва таснифи

Парламентлик республикаси