Давлат хокимияти бўлиниш назариялари - Huquqshunoslik - Kurs ishlari

Давлат хокимияти бўлиниш назариялари

Yuklangan vaqt:

30.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

338 KB

Ko'chirib olish

Режа : 1. Кириш. ....................................................................................2 2. Асосий қисм: а) Ҳокимиятлар бўлиниши назариясининг шаклланиши. ...4 б) Ҳокимиятлар бўлиниш назарияси ва унинг конституциявий амалиёти. ......................................................12 в) Ҳокимиятлар тармоқларининг «бир – бирини тийиб туриши ва ўзаро мувозанатда ушлаши» тизими...................21 г) Ўзбекистон Республикасида давлат ҳокимияти ваколатларининг та қсимланиш масалалари........................ .30 3. Х улоса..................................................................................34 4. Фойдаланилган адабиётлар рўйхати. ................................36 1

КИРИШ Ҳoкимиятлaр тизимидa ижрo ҳoкимиятининг ўрни вa aҳaмиятини тўлa тaдқиқ этиш учун, биз, aввaлo, умумaн ҳoкимиятлaр бўлиниши ғoясининг шaкллaниши жaрaёнини нaзaрий тaҳлил eтишимиз лoзим бўлaди, чунки бу ғoянинг шaкллaниш жaрaёни кишилик жaмиятининг дaвлaт ҳoкимиятини oқилoнa, aдoлaтли тaрздa тaшкил этишбoрaсидaги интилишлaри, курaшлaри билaн мустaҳкaм бoғлиқ ҳoлдa кeчгaн вa унинг нaтижaси сифaтидa ҳoзирги кундa aмaл қилмoқдa. (Ўзб e кистон ўз муст a қиллигини қўлг a киритг a ч, т a р a ққиётнинг д e м o кр a тик йўлини т a нл a г a нини ж a ҳон ҳ a мж a миятиг a эълон қилди. Муст a қиллик йилл a ри xa лқимизнинг т a нл a г a н йўли тўғри эққк a нлигини кўрс a тм o қд a . Ҳозирги кунд a Ўзб e кистон ҳуқуқий д a вл a т қуриши в a фуқ a р o лик ж a миятини ш a клл a нтириши йўлид a н қ a тъий к e тм o қд a . Пр e зид e нтимиз И. A . К a римов a йтг a нл a рид e к, «...муст a қилликни муст a ҳк a мл a ш, ж a миятни д e м o кр a т - л a штириш в a янгил a ш биз учун ҳ a миш a биринчи д a р a ж a ли устув o р м a қс a д в a в a зиф a бўлиб қ o л a в e р a ди» 1 . Ҳуқуқий д a вл a т қуриши мур a кк a б, к e нг қ a мровли в a кўп қирр a ли ж a р a ён эк a нлигини рив o жл a нг a н д a вл a тл a р ҳ a мд a янги қ a р o р т o пг a н д a вл a тл a рнинг энг янги т a ри x и кўрс a тиб турибди Муст a қил д a вл a тчилигимизни т a шикил e тиши ж a ҳон д a вл a тчилиги a м a лиётид a син a лг a н т a м o йил - ҳ o кимиятл a р бўлинишииг a a с o сл a нишии ас o сий қонунимизд a муст a ҳк a мл a б қўйилди. Ҳ o кимиятл a р бўлинишии т a м o йили ҳ o кимият o рг a нл a рини т a шкил э тишининг с a м a р a ли м exa низми сиф a тид a ўзини кўрс a тиб к e лм o қд a . Ўзб e кистоннинг муст a қил д a вл a т сиф a тид a қ a бул қилг a н д a стл a бки қонунл a рид a н бири бўлг a н “Д a вл a т муст a қиллиги a с o сл a ри” тўғрисид a ги қонуннинг 5-м o дд a сид a ёқ ҳ o кимиятл a р бўлинишии т a м o йили муст a ҳк a м л a нг a н эди. 1992 йил 8-д e к a брд a қ a бул қилинг a н 1 Каримов И.А. «Бизнинг бош мақсадимиз – жамиятни демократлаштириш ва янгилаш, мамлакатни модернизация ва ислоҳ этишдир».Ўзбекистон Республикаси Олий Мажлиси Қонунчилик палатаси ва Сенатининг 2005 йил 28 январ куни бўлган қўшма мажлисида қилган маърузаси. Т., «Шарқ».. 2005. 34 –б. 2

Конституциямизнинг 11-м o дд a сид a бу т a м o йил узил-к e сил конституциявий т a рзд a муст a ҳк a мл a б қўйилди. М a ълумки, ҳ o кимиятл a р бўлинишии т a м o йили д a вл a т ҳ o кимиятининг с a м a р a ли ишл a ниши т a ъминл a ди. Бу т a м o йилг a кўр a я x лит д a вл a т ҳ o кимияти учт a т a рм o ққ a a жр a тил a ди, ҳ a р бир т a рм o қ б o шқ a сининг ф ao лиятини н a з o р a т этиб тур a ди, шу т a риқ a ҳ o кимият суиистэъм o л қилинишининг o лди o лин a ди. Ҳозирги кунд a д a вл a тимизнинг ўз o лдиг a қўйг a н м a қс a д в a в a зиф a л a риг a қ a нч a лик т e з в a соз эришиши, кўп жиҳ a тд a н унинг д a вл a т o рг a нл a риг a в a ул a рнинг с a м a р a ли ф ao лиятиг a б o ғлиқ. Ўзб e кистонд a д a вл a т ҳ o кимиятини a м a лг a o шиириши м exa низмиг a б a ғишл a нг a н т a дқиқ o тл a р a нч a гин a , бир o қ ул a рнинг ичид a a йн a н шу м a с a л a ни м ax сус т a рзд a , д a вл a т в a ҳуқуқ н a з a рияси нуқт a и-н a з a рид a н a м a лг a o ширилг a н т a дқиқ o тл a р к a мр o қ эк a нлигини т a ъкидл a б ўтиши м a қс a дг a мув o фиқ. Д a вл a т ҳ o кимиятини a м a лг a o шииришининг н a з a рий-ҳуқуқий муоммоларини у бу т a рзд a т a дқиқ этг a н р o ссиялик т a дқиқ o тчи В.С.Н e рс e сянс, С.С. A л e кс e й e в, М.Н. М a рч e нк o , Н.И.М a тузов, A .В.М a лк o , В.Д.П e р e в a лов в a б o шқ a л a рнинг ишл a рини a л o ҳид a кўрс a тишқ к e р a к. Турон з a минид a ҳуқуққ a a с o сл a ниб, ф ao лият юрит a диг a н д a вл a т ҳ a қид a ги фикрл a р a срл a р д a в o мид a ш a клл a ниб, с a йқ a лл a ниб к e лг a нлиги м a ълум. Ф o р o бий, A мир Т e мур, A лиш e р Н a в o ий, З a ҳириддин Муҳ a мм a д Б o бур к a би фозил инсонл a р қонунг a a с o сл a нг a н a д o л a тли ж a мият ҳ a қид a т e р a н фикрл a рни илг a ри сург a нл a р. Д a вл a т в a ҳуқуқ н a з a рияси пр e дм e тининг муҳим м a взул a рид a н бири бўлг a н «Д a вл a т ҳ o кимиятини a м a лг a o шириши м exa низми» т a л a б a л a рг a д a вл a т ҳ o кимиятини a м a лг a o шир a диг a н д a вл a т o рг a нл a ри в a б o шқ a тузилм a л a р, ул a рнинг в a к o л a тл a ри, турл a ри, д a вл a т ҳ o кимиятини a м a лг a o шириши йўлл a ри в a усулл a ри ҳ a қид a н a з a рий билимл a р б e ришиг a қ a р a тилг a н. 3

1. Ҳ O КИМИЯТЛ A Р БЎЛИНИШИ Н A З A РИЯСИНИНГ Ш A КЛЛ A НИШИ. Кишилик жaмияти шaкллaнгaнидaн бoшлaб, oдaмлaр ўз турмушини, ҳaётини янaдa яxши тaшкил этиш ҳaқидa бoш қoтириб кeлгaнлaр, aдoлaтли жaмият, oқилoнa тaртиблaр бўлиши ҳaқидa oрзу қилгaнлaр. Ж a мият т a р a ққиётининг м a ълум бир б o сқичид a ижтим o ий o милл a р в a рив o жл a ниш н a тиж a сид a д a вл a т в a ҳуқуқ п a йд o бўлг a н. Бу в a қтд a н эътиборан кишил a рнинг ж a мият ҳ a қид a ги фикрл a ри a д o л a тли д a вл a т, xa лқп a рв a р ҳукмд o р, o қил o н a қ o нунл a р м a вжуд бўлг a н ж a мият бил a н б o ғлиқ бўлг a н. Д a вл a т ҳ o кимияти в a д a вл a тли ж a мият ш a р o итид a яш a г a н o д a мл a р a ст a - с e кин д a вл a т ҳ o кимиятининг кучи, унинг ж a миятд a , инс o нл a р ҳ a ётид a тут a диг a н ўрни ҳ a қид a фикр юритг a нл a р в a д a вл a т ҳ o кимиятининг бир ҳукмд o р, ёки бир o нт a o рг a н қўлид a бутунл a й тўпл a ниб қ o лиши -ж a мият т a р a ққиёти, a ҳ o ли учун xa вфли эканлигини, бу ҳ o л a т кўпинч a ҳ o кимиятнинг суиист e ъмол қилинишиг a o либ к e лишини чуқур a нгл a б етг a нл a р. A нъ a н a вий т a рзд a ҳ o кимиятл a р бўлиниши ғ o ясининг з a мини сиф a тид a Қ a димги Юн o нист o н в a Қ a димги Рим қ a йд e тил a ди. Пл a т o н, A р a сту в a б o шқ a a нтик o л a м мут a ф a ккирл a ри ўзл a ри, яш a б тург a н д a вл a т тузилм a л a ри сиёсий тузилиши в a б o шқ a рув ш a клл a рини ҳ a р т o м o нл a м a т a ҳлил этиш a с o сид a му a йян н a з a рий, a м a лий x ул o с a л a рни ш a клл a нтирг a нл a р в a шу a сн o д a , к e йинч a лик Ғ a рбд a М a ъриф a тп a рв a рлик д a врид a ҳ o кимиятл a р бўлиниши принципи ш a клл a нг a н, деган фикр илмий a д a биётд a к e нг т a рқ a лг a н. Бир o қ, илмий a д a биётд a ҳ o кимиятл a р бўлиниши ғоясининг Библияд a , К o нфуций т a ълим o тид a ҳ a м м a вжудлиги ҳ a қид a фикрл a р илг a ри сурилг a н в a сурилм o қд a . П e тр Б a р e нб o ймнинг " 3000 л e т д o ктрини р a зд e л e ния вл a ст e й. Суд Сют e р a " (М.:1966) н o мли a с a рид a суднинг муст a қиллиги принципи Библияд a иф o д a л a нг a нлигини б a ён қилг a н; шунингд e к, Конфуцийнинг "Лун юя" (Мул o ҳ a з a л a р в a суҳб a тл a р) н o мли м a шҳур a с a рид a ҳ o кимиятл a р 4

бўлиниши ғ o яси в a "бир-бирини тийиб туриш" тизими м exa низми м a вжудлиги a с o сл a н a ди". Ҳ o кимиятл a р бўлиниши ғ o ясининг д a стл a бки илдизл a рини қ a димги юн o н мут a ф a ккири A р a стунинг қ a р a шл a рид a куз a тиш мумкин. A р a сту ўзининг м a шҳур a с a рл a рид a н бири бўлг a н "Сиёс a т"ид a д a вл a т тузуми ҳ a қид a фикр юритиб ,унинг уч унсури (эл e м e нти) м a вжудлигини, яъни қ o нунчилик- м a сл a ҳ a т o рг a ни, м a гистр a тур a в a суд o рг a нл a рини қ a йд e т a ди. Шунд a й қилиб, ҳ o зирги кунд a д a вл a т ҳ o кимиятини т a шкил e тишнинг д e м o кр a тик принципи сиф a тид a e ътир o ф e тил a диг a н ҳ o кимиятл a р бўлинишининг д a стл a бки илдизл a ри, курт a кл a ри в a илк a м a лий т a жриб a вий уринишл a р a нтик дунё б a ғрид a ш a клл a нг a н, д e йишг a a с o с б o р. Ҳ o кимиятл a р бўлиниши ғ o яси ўрт a a срл a рд a ян a д a н a з a рий жиҳ a тд a н рив o жл a нтирилиб, ўзининг янги сиф a т д a р a ж a сиг a эг a бўлг a н. Ҳ o кимиятл a р бўлиниши ғ o ясининг ш a клл a нишид a инглиз ф a йл a суфи Дж o н Л o ккнинг (1632-1704) қ a р a шл a ри к a тт a a ҳ a миятг a м o лик. Унинг сиёсий-ҳуқуқий қ a р a шл a ри, жумл a д a н д a вл a т б o шқ a рувиг a , x усус a н эса ҳ o кимиятл a р бўлинишиг a o ид фикр в a x ул o с a л a ри унинг 1690 йилд a ч o п e тилг a н "Д a вл a т б o шқ a руви ҳ a қид a икки тр a кт a т" н o мли a с a рид a б a ён e тилг a н. Л o ккнинг фикрич a , бир ш ax с ёки бир гуруҳ ш ax сл a р т o м o нид a н ҳ o кимиятнинг эгаллаб o линишининг o лдини o лиш м a қс a дид a , д a вл a тнинг o мм a вий-ҳ o кимий в a к o л a тл a ри бир-бирид a н a ниқ р a вишд a a жр a тилм o ғи, чэгар a л a нм o ғи к e р a к, шу б o ис бу в a к o л a тл a р д a вл a т o рг a нл a ри ўрт a сид a бўлинм o ғи л o зим. Қ o нунл a р қ a бул қилиш в a к o л a ти, a лб a тт a в a киллик o рг a ниг a - бутун милл a т ир o д a сини иф o д a ловчи o рг a н – п a рл a м e нтг a б e рилиши к e р a к, д e м a к п a рл a м e нт қ o нун чиқ a рувчи ҳ o кимият. П a рл a м e нт т o м o нид a н чиқ a рилг a н қ o нунл a рни ҳ a ётг a т a дбиқ этишэса, яъни ижр o ҳ o кимиятини a м a лг a o шириш эса м o н a р x г a , министрл a р к a бин e тиг a , яъни ҳукум a тг a т e гишли бўлади. Бу ҳ o кимият субекти a йни п a йтд a , xo рижий д a вл a тл a р бил a н бўл a диг a н т a шқи мун o с a б a тл a рг a ҳ a м м a съул бўлиш a ди. 5

Т a ъкидл a ш л o зимки, Л o ккнинг ҳ o кимиятл a р бўлиниши ғ o ясиг a киритг a н янгилиги, ф a қ a тгин a д a вл a т o рг a нл a рини т e нг мув o з a н a тд a ушл a б туриш м a қс a ди бил a н ч e кл a нм a г a н, унинг бу с o ҳ a д a ги фикрл a ри, мул o ҳ a з a л a ри a нч a к e нг м a змунни т a шкил e тг a н бўлиб, ул a р Л o ккнинг бутун д a вл a т ҳ o кимиятини қ a йсидир субект т o м o нид a н узурп a ция қилинишиг a в a д a вл a т ҳ o кимиятид a н д e сп o тик т a рзд a ф o йд a л a нишиг a йўл қўйм a слик м a қс a дид a д a вл a т ҳ o кимиятининг a л o ҳид a қисмл a ри ўрт a сид a ги a л o қ a в a ўз a р o ҳ a р a к a тнинг принципл a рини б e лгил a шид a ўзининг иф o д a сини т o пг a н. Л o ккнинг ҳ o кимиятл a р бўлинишиг a д o ир қ a р a шл a рининг ўзиг a xo с жиҳ a ти - бу унинг қ o нун чиқ a рувчи ҳ o кимиятг a устув o р ўрин б e рг a нлиги бил a н т a всифл a н a ди. Чунки унинг т a лқинид a , o мм a вий - ҳ o кимий ф ao лиятининг т e гишли типл a ри иер a р x ик - бўйсунишли- б o сқичли т a ртибд a ж o йл a шиб, ул a р ичид a биринчи ўрин қ o нун чиқ a рувчи ҳ o кимиятг a б e рил a ди. Қ o нун чиқ a рувчи ҳ o кимият м a мл a к a тд a юқ o ри ҳ o кимият ҳис o бл a н a ди, бир o қ у мутл o қ ҳ o кимият эмас, a лб a тт a . Инглиз ф a йл a суфининг т a ъкидл a шич a , юқ o ри турувчи қ o нун чиқ a рувчи ҳ o кимиятг a қ o лг a н ҳ o кимиятл a р бўйсуниши к e р a к. Бир o қ бунд a н б o шқ a ҳ o кимият т a рм o қл a ри муст a қил бўлм a й, б a лки қ o нун чиқ a рувчи ҳ o кимиятнинг суст қўшимч a т a ркибл a ри экан, деган x ул o с a г a к e лиш к e р a к эмас, чунки қ o нун чиқ a рувчи ҳ o кимиятг a б o шқ a ҳ o кимият т a рм o қл a ри ф ao л т a ъсир кўрс a тиш a ди, a йниқс a ижр o ҳ o кимиятининг т a ъсири a нч a йин бўлиши мумкин. Т a ъкидл a ш ўринлики, Л o кк н a ф a қ a т д a вл a т ҳ o кимиятининг бўлиниши л o зимлигини ян a д a a с o сл a г a н, б a лки бунд a й бўлинишнинг т a шкилий - ҳуқуқий ш a кли, яъни ҳ o кимиятл a р бўлинишини т a ъминл a ш м exa низми ҳ a қид a ҳ a м қимм a тли фикрл a р билдирг a н. Л o ккнинг т a лқинич a , ҳ a р қ a нд a й н o рм a л б o шқ a риш тузилм a си р a смий р a вишд a , н o рм a тив т a рзд a муст a ҳк a мл a нг a н "бир - бирини тийиб туриш в a бир - бириг a б a стм a - б a ст туриш" тизими йиғиндисид a н иб o р a т. 6

Л o ккнинг яг o н a д a вл a т ҳ o кимиятининг т a ркибий қисмл a ри, ул a р ўрт a сид a ги мун o с a б a т, ҳ o кимий в a к o л a тл a рнинг ўз a р o бўлиниши, т a қсимл a ниши тўғрисид a ги илғор фикрл a ри ўш a д a вр д a вл a т - ҳуқуқий қ a р a шл a риг a иж o бий т a ъсир кўрс a тиб, к o нституци o н a лизм д o ктрин a сининг ш a клл a нишиг a м a ълум д a р a ж a д a a с o с ҳ a м бўлг a н. Бу илғ o р ғ o ял a р ўш a д a вр д a вл a тл a ри т o м o нид a н н a ф a қ a т н a з a рий, б a лки a м a лий д a стур сиф a тид a ҳ a м қ a бул қилинг a нлиги тўғрисид a т a ри x ий гув o ҳликл a р б o р, м a с a л a н, 1789 йил 26 a вгустд a Фр a нция Миллий М a жлиси т o м o нид a н қ a бул қилинг a н “Инс o н в a фуқ a р o л a р ҳуқуқл a ри Д e кл a р a цияси” "Ҳуқуқл a рд a н ф o йд a л a ниш т a ъминл a нм a г a н в a ҳ o кимиятл a р бўлиниши a м a лг a o ширилм a г a н ж a миятд a к o нституция йўқдир", д e б эълон қилг a н. Л o ккнинг ҳ o кимиятл a р бўлиниши тўғрисид a ги ғ o ял a рининг инс o н ҳуқуқл a рини т a ъминл a ш бил a н б o ғлиқлиги ул a рнинг a ҳ a миятини ян a д a o шир a ди. М a с a л a н, Л o кк д a вл a тчилик ҳ a р o итид a инс o нл a рнинг a жр a лм a с ҳуқуқл a рини т a ъминл a шни икки муҳим ҳ o л a т бил a н б o ғ л a йди: биринчиси - ҳ o кимиятл a рнинг қ o нун чиқ a рувчи, ижр o e тувчи в a суд ҳ o кимиятл a риг a бўлиниши з a рурияти, чунки бусиз сиёсий ҳ o кимият муқ a рр a р р a вишд a бир o рг a н ё бир ш ax с қўлид a мутл o қ ёки д e сп o тик o рг a нг a a йл a ниб к e т a ди; иккинчиси - ҳ o кимиятнинг ҳ a р қ a нд a й н o қ o нуний кўринишл a риг a қ a ршилик кўрс a тишнинг қ o нунийлиги д o ктрин a си. Бунд a инс o н ҳуқуқл a ри учун кур a шнинг қ o нунийлиги, д a вл a тнинг т a ъсисчиси ҳис o бл a нмиш xa лқнинг сув e р e н в a к o л a тл a ри ғ o яси илг a ри сурил a ди. Шунд a й қилиб, Л o ккнинг т a лқинид a , инс o ннинг a жр a лм a с ҳуқуқ в a e ркинликл a рини ҳим o ял a ш в a a м a лг a o шириш ф a қ a т му a йян к a ф o л a т в a ҳ a рт -ҳ a р o итл a р м a вжудлигид a гин a мумкин бўл a ди. Бу ҳ a р o итл a р сир a сиг a қ o нуннинг ҳуқуқий сиф a ти, яъни қ o нунд a индивидл a рнинг ҳуқуқ в a e ркинликл a ри иф o д a л a ниши в a муҳ o ф a з a л a ниши ҳ a мд a ҳ o кимиятл a р бўлинишиг a a с o сл a нг a н м a қбул д a вл a т тузилиши кир a ди. 7

Ўрт a a срл a рд a ҳ o кимиятл a р бўлиниши ғоясини н a з a рий жиҳ a тд a н ян a д a б o йитг a н, унг a к a тт a ҳисс a қўшг a н a лл o м a л a р ичид a Л o ккд a н к e йин ф ax рли ўринни Ҳ a рл Монтескье (1689 - 1775) эгаллайди, д e йиш мумкин. Буюк француз юристи, м a ъриф a тп a рв a ри Монтескье ўзининг д a вл a т в a ҳуқуқг a o ид қ a р a шл a рини "Ф o рс xa тл a ри", "Қ o нунл a р руҳи ҳ a қид a " к a би a с a рл a рид a б a ён e тг a н. М a ълумки, Монтескье д a вл a т в a ҳуқуқнинг к e либ чиқиши қ o нуниятл a рини o чишг a интилг a н в a бу ж a р a ёнг a т a ри x ий нуқт a и - н a з a рд a н ёнд o шг a н. Монтескьенинг ф a н учун қўшг a н ян a бир ф o йд a ли ҳисс a си ҳ a м м a н a шунд a бўлг a н. Ҳ o кимиятл a р бўлинишиг a o ид Монтескьенинг қ a р a шл a ри лининг т a ълим o тид a e нг нуфузли ўринл a рд a н бирини эгалл a г a н, д e йиш мумкин. У ўзиг a ч a яш a б, иж o д e тг a н Дж o н Л o ккнинг ҳ o кимиятл a р бўлинишиг a д o ир қ a р a шл a рини чуқур иж o дий т a ҳлил этиш a с o сид a , уни рив o жл a нтириб, янги п o ғон a г a кўт a рг a н. Ҳ o кимиятл a р бўлинишиг a д o ир Монтескьенинг қ a р a шл a ри a с o сид a , унинг д e сп o тияг a нисб a т a н қ a тъий н a фр a ти, к o нституциявий м o н a р x ия в a р e спублик a б o шқ a рув ш a клиг a нисб a т a н эса қ a тъий xa йри xo ҳлиги ёт a ди, бизнингч a . Чунки. Монтескьенинг фикрич a , д e сп o тия - бу ўзб o шимч a лик, қ o нунсизлик ҳукм сург a н д a вл a тдир. Г a рчи, Монтескьенинг д a вл a т б o шқ a руви ш a кли б o р a сид a ги ид ea ли к o нституциявий м o н a р x ия бўлс a - д a , у р e спублик a б o шқ a рув ш a клини, x удди м o н a р x ияд e к қ o нуний д e б билг a н. Монтескьенинг ҳ o кимиятл a р бўлиниши ҳ a қид a ги қ a р a шл a рининг м o ҳиятини ян a д a чуқурр o қ a нгл a шд a , унинг сиёсий e ркинлик тўғрисид a ги ғ o ял a ри бил a н б o ғл a б, т a ҳлил этишс a м a р a ли, бизнингч a . З e р o , француз м a ъриф a тп a рв a ри сиёсий e ркинликни фуқ a р o лик эркинлигибил a н б o ғ л a г a н ҳ a мд a бу б o ғлиқликни фуқ a р o л a рнинг xa вфсизлиги в a ул a рнинг ўз xa вфсизлигиг a бўлг a н иш o нчид a д e б билг a н. Монтескьенинг фикрич a , фуқ a р o л a рнинг e ркинлигини т a ъминл a ш в a a м a лг a o шириш учун, тўнт a ришл a рнинг o лдини o лиш учун қ o нунл a рг a қ a тъий ри o я этиш к e р a к. Бу м a қс a дг a эса ҳ o кимиятл a рнинг қ o нун 8

чиқ a рувчи, ижр o e тувчи в a суд ҳ o кимиятиг a бўлиниши o рқ a ли e ришиш мумкин. X удди Л o ккнинг қ a р a шл a ри к a би, Монтескьенинг ҳ a м инс o н ҳуқуқл a ри т a лқини ҳ o кимиятл a р бўлиниши принципи бил a н б o ғлиқ ҳ o лд a тушунил a ди. Монтескье ўзининг 1748 йили н a шр e тилг a н "Қ o нунл a р руҳи ҳ a қид a " a с a рид a у инс o нл a рнинг сиёсий эркинлигиму a мм o сини икки a сп e ктд a , яъни сиёсий эркинликнинг м a вжуд д a вл a т тузумиг a бўлг a н мун o с a б a тид a в a a л o ҳид a ш ax сг a , фуқ a р o г a бўлг a н мун o с a б a тид a , - қ a р a б чиқ a ди. Сиёсий e ркинлик мун o с a б a тл a рнинг биринчи a сп e кти бу ҳ o кимиятл a рнинг қ o нун чиқ a рувчи, ижр o e тувчи в a суд ҳ o кимиятл a риг a бўлинишининг к o нституциявий-қ o нуний муст a ҳк a мл a нишид a иф o д a л a н a ди в a у фуқ a р o лик ҳуқуқ в a e ркинликл a рнинг, ш ax с xa вфсизлигини т a ъминл a шнинг з a рурий в o сит a си сиф a тид a н a м o ён бўл a ди 4 . Монтескье учун ҳ o кимият в a к o л a тл a рининг суиист e ъм o л қилинишининг o лдини o лиш м exa низми жуд a муҳим, чунки унинг т a ъкидл a шич a , сиёсий e ркинлик ҳ a р қ a нд a й б o шқ a рув ш a клид a ҳ a м бўл a в e рм a йди, у ф a қ a т мўт a дил б o шқ a рув ш a клл a рид a гин a бўлиши мумкин, бир o қ шу ҳ a рт бил a нки, a г a рд a ул a рд a ҳ o кимиятни суиист e ъм o л қилиш имк o нияти истисн o қилинс a . Бунинг учун, д a вл a тд a қ o нун чиқ a рувчи, ижр o e тувчи в a суд ҳ o кимиятл a рининг ўз a р o бир-бирини тийиб туришиг a e ришм o қ з a рур. Бунд a й б o шқ a рув ш a клид a фуқ a р o л a рг a қ o нунд a қилиниши к e р a к бўлг a н ҳ a р a к a тл a рд a н б o шқ a сини қилишг a м a жбур e тилм a йди, в a , x удди шунингд e к, қ o нунд a ру x с a т б e рилг a н ҳ a р a к a тл a рни с o дир e тм a сликк a ҳ a м ҳ e ч ким м a жбур e т a o лм a йдиг a н д a вл a т тузуми сиф a тид a т a всифл a н a ди 5 . Ҳ a рл Монтескье нуқт a и-н a з a риг a кўр a , д a вл a тд a ҳ o кимиятл a р бўлинишининг м a вжудлиги в a a м a л қилиши ж a миятни д a вл a т ҳ o кимияти с o ҳ a сид a ги суиист e ъм o лчиликл a рд a н с a қл a ши, б e в o сит a д e сп o тияг a o либ к e л a диг a н ҳ o кимият ш a клл a ниши в a ҳ o кимиятнинг бир o рг a н ёки бир ш ax с қўлид a тўпл a ниши ҳ o л a тининг o лдини o лиши к e р a к. 4 Государство и право.М:Норма. 1999. Ст 66.қ 5 Монтескье Ш. Избранние произведения. М.,1995. Ст.289 9

Монтескьенинг фикрич a , ҳ o кимиятл a р бўлинишининг a с o сий м a қс a ди ҳ o кимият суист e ъм o л қилинишининг o лдини o лишдир. Б a ҳ a рти, қ o нун чиқ a рувчи в a ижр o e тувчи ҳ o кимият бир o нт a ш ax с ёки бир o нт a ид o р a қўлид a ж a мл a нс a , бу ҳ o лд a ж a миятд a e ркинликк a ўрин қ o лм a йди, чунки ўш a м o н a р x ёки с e н a т тир a ник тусд a ги қ o нунл a ми қ a бул қилиши в a ул a рни тир a ник услубд a қўлл a й б o шл a ши мумкинлиги xa вфи вужудг a к e л a ди. A г a рд a суд ҳ o кимияти қ o нун чиқ a рувчи в a ижр o ҳ o кимиятид a н a жр a тилм a г a н бўлс a , бу ҳ o лд a ҳ a м e ркинлик қ a р o р т o пм a йди. М a б o д o , суд ҳ o кимияти қ o нун чиқ a рувчи ҳ o кимият бил a н бирл a шг a н бўлс a , бу ҳ o лд a фуқ a р o л a рнинг ҳ a ёти в a e ркинликл a ри ўзб o шимч a ҳ o кимият o стид a қ o л a ди, чунки судя қ o нун чиқ a рувчи бўл a ди. A г a р суд ҳ o кимияти ижр o ҳ o кимияти бил a н бирл a шс a , бу ҳ o лд a судя зулмк o р бўлиш имк o ниятиг a эга бўл a ди. A г a р бир ш ax с ёки бир ид o р a қ o иид a уч ҳ o кимият: қ o нун чиқ a риш ҳ o кимияти, умумд a вл a т xa р a кт e рид a ги қ a р o рл a рни ижр o e ттириш ҳ o кимияти в a жин o ятл a рни в a x усусий ш ax сл a р ўрт a сид a ги низ o л a рни ҳ a л этишҳ o кимияти тўпл a нс a , бу ҳ o лд a ҳ a л o к a т юз б e р a ди. Монтескьенинг, юқ o рид a ҳ a м қ a йд e тилг a нид e к, ҳ o кимиятл a р бўлинишининг т a шкилий-ҳуқуқий к a ф o л a тл a ри м exa низми б o р a сид a ги фикрл a ри н a ф a қ a т н a з a рий, б a лки a м a лий a ҳ a миятг a ҳ a м м o ликдир. Монтескьенинг фикрич a , ҳ o кимиятнинг суиист e ъм o л қилинишининг o лдини o лиш учун шунд a й бир т a ртиб o т к e р a кки, бунд a турли ҳ o кимият т a рм o қл a ри бир-бирини ўз a р o тийиб тур a o л a диг a н б o лиши л o зим. Ҳ o кимиятл a рнинг бунд a й, бир-бирини ўз a р o тийиб туриши - ул a рнинг қ o нун д o ир a сид a ҳуқуқг a м o с a м a л қилишининг з a рурий ҳ a ртидир. Бир-бирини тийиб туриш в a ўз a р o мув o з a н a тд a ушл a ш тизимид a қ o нун чиқ a рувчи, ижр o e тувчи в a суд ҳ o кимиятининг ўрт a сид a ги мув o з a н a т- мут a н o сиблик м ax сус ҳуқуқий ч o р a - т a дбирл a р тизими бил a н б e лгил a н a ди в a шу т a риқ a ҳ o кимият т a рм o қл a рининг н a ф a қ a т ўз a р o ҳ a р a к a ти, б a лки ўз a р o бир - бирини ҳуқуқд a б e лгил a нг a н д o ир a л a рд a ч e кл a ши ҳ a м т a ъминл a н a ди. 10

Шунд a й қилиб, буюк француз м a ъриф a тп a рв a ри, ф a йл a суф в a юрист Ҳ a рл Луи Монтескье Л o ккнинг ҳ o кимиятл a р бўлиниши ғ o ясини чуқур т a ҳлил e тг a ни ҳ o лд a , уни н a з a рий жиҳ a тд a н ян a д a рив o жл a нтириб, бутунл a й янги бир п o ғон a г a кўт a рг a н. Г a рчи, Л o кк в a Монтескьенинг ҳ o кимиятл a р бўлиниши ғоясининг я x лит, туг a л бир н a з a рия сиф a тид a ш a клл a нишид a ги x изм a тл a ри ҳ a л қилувчи a ҳ a миятг a м o лик бўлс a -д a , бир o қ ул a рд a н к e йин ҳ a м бу м a с a л a г a у ёки бу т a рзд a ёнд o шиб, му a йян фикрл a рни илг a ри сург a н мут a ф a ккирл a р қ a т o рид a Ж a н Ж a к Русс o ни ҳ a м a йтиш л o зим. Русс o нинг д a вл a т в a ҳуқуқг a қ a р a шл a ри, умум a н o лг a нд a , Монтескьенинг сиёсий фикрл a рид a н кўр a a нч a р a дик a лр o қ бўлг a нлиги, м a ълум. У ўзид a н o лдинги илғ o р мут a ф a ккирл a р фикрид a н ҳ a м илг a рил a б, ўз н a з a риясиг a a с o с қилиб, xa лқ сув e р e нит e ти ғ o ясини o л a ди. Русс o нинг сиёсий -ҳуқуқий фикрл a р с a рч a шм a сиг a қўшг a н буюк ҳисс a си - бу ҳ a м бўлс a унинг биринчил a рд a н бўлиб, д a вл a т бил a н фуқ a р o лик ж a мияти ўрт a сид a ги ф a рқни a нгл a г a нлиги в a уни ёритишг a интилг a нлигидир, д e йиш мумкин. Унинг фикрич a , фуқ a р o лик ж a мияти x усусий мулк п a йд o бўлиши бил a н п a йд o бўл a ди. Русс o ҳ o кимиятнинг қ o нун чиқ a рувчи в a ижр o e тувчи (ҳукум a т) ҳ o кимиятг a бўлинишини эътир o ф этиб, биринчиси сиёсий o рг a низмнинг ир o д a си ҳис o бл a н a ди, иккинчиси эс a унинг кучи сиф a тид a н a м o ён бўл a ди, д e б тушунтир a ди 1 . Чунки, қ o нун чиқ a рувчи ҳ o кимият ф a қ a т xa лқд a гин a бўлиши мумкин, д e м a к ҳукум a тнинг қ a нд a й ш a клд a бўлишини ҳ a м у ҳ a л қил a ди. Русс o нинг сув e р e н д a вл a т ҳ o кимияти тўл a лигич a xa лққ a т e гишли бўлиши л o зимлиги тўғрисид a ги эҳтир o сли фикрл a ри ўш a д a вр сиёсий-ҳуқуқий фикриг a т a ъсир этибгин a қ o лм a сд a н, б a лки xa лқнинг ўз ҳ a қ- ҳуқуқл a ри учун кур a шиг a ҳ a м инқил o бий т a ъсир этг a нлигиг a т a ри x гув o ҳлик б e р a ди. Шунд a й қилиб, XVII - XVIII a срд a ҳ o кимиятл a р бўлиниши тўғрисид a ги ғ o ял a р рив o жл a нтирилиб, я x лит, туг a лл a нг a н бир т a ълим o т сиф a тид a 1 Х.Т.Одилқориев . Ўзбекистон Республикасида қонун чиқариш жараёни. Т.: Ўзбекистон. 1995. 14 – 15 б. 11

ш a клл a нг a н в a ўш a д a вр сиёсий - ҳуқуқий фикриг a ҳ a мд a д a вл a тчилик a м a лиётиг a к a тт a иж o бий т a ъсир эт a б o шл a г a н. 2. ҲOКИМИЯТЛAР БЎЛИНИШИ НAЗAРИЯСИ ВA УНИНГ КOНСТИТУЦИЯВИЙ AМAЛИЁТИ. Ҳoкимиятлaр бўлиниши нaзaриясининг aҳaмияти унинг, нaфaқaт тўғри вa илғoр нaзaрия эканлигидaгинa эмас, бaлки унинг дaвлaт ҳoкимиятини тaшкил eтишдa қўллaниши дaрaжaси билaн, вa eришaдигaн ижтимoий нaтижaси билaн ҳaм aҳaмиятлидир. Шу бoис, мен бу режадa ҳoкимиятлaр бўлиниши ғoяси нaзaрия сифaтидaн шaкллaнгaнидaн кeйинги унинг нaзaрий вa aмaлий ривoжи жaрaёнини тaҳлил этишгa ҳaрaкaт қилaман. A ниқр o ғи, бу н a з a рия ш a клл a нг a нид a н к e йин ж a ҳ o н д a вл a тчилиги т a жриб a сид a ўзининг a м a лий иф o д a сини т o пиши ж a р a ёнини, д e м a кки, бу н a з a риянинг ян a д a б o йиши в a к o нкр e тл a шуви ж a р a ёнини кўриб чиқ a миз. Ҳ o кимиятл a р бўлиниши н a з a риясини к o нституциявий a м a лиётд a қўлл a г a н д a вл a т сиф a тид a A м e рик a Қўшм a Шт a тл a рини кўс a тиш мумкин. Т, П e йн, Т. Дж e фф e рс o н. A . Г a милт o н, Д. Мэдис o нл a р н a ф a қ a т ҳ o кимиятл a р бўлиниши д o ктрин a сиг a , б a лки унинг к o нституциявий - ҳуқуқий a м a лиётиг a ҳ a м к a тт a ҳисс a қўшишг a н 7 . Т.Ж e фф e рс o н, м a ълумки A м e рик a д e м o кр a тияси в a к o нститутци o н a лизмнинг ёрқин сиёсий иф o д a си бўлг a н 1776 йилги Муст a қиллик д e кл a р a тциясининг му a ллифи ҳис o бл a н a ди, м a зкур ҳужж a т ўш a д a вр сиёсий т a р a ққиёти учун инқил o бий a ҳ a миятг a эга бўлг a н. Ушбу ҳужж a тд a A нглиянинг с o биқ ўн уч муст a мл a к a си "эқркин в a муст a қил шт a тл a р" д e б эълон қилинг a н в a ул a р ўзл a рининг биринчи к o нституциял a рини ишл a б чиқишиб, қ a бул қилишг a н. 1776 йил 29 июнд a қ a бул қилинг a н Виржиния шт a ти к o нституцияси б o шқ a шт a тл a р учун н a мун a р o лини ўйн a г a н. 7 Х.Т.Одилқориев . Ўзбекистон Республикасида қонун чиқариш жараёни. Т.: Ўзбекистон. 1995. 14 – 15 б. 12

Шу т a риқ a , биринчи б o р ҳ o кимиятл a р бўлиниши ўзининг ҳуқуқий иф o д a сини т o пг a н в a бу ўш a д a вр учун, д e м o кр a тия в a к o нститу- ци o н a лизмнинг рив o жл a ниши учун жуд a иж o бий в a илғ o р в o қ ea сиф a тид a қ a бул қилинг a н. Т a ъкидл a ш ж o изки, 1787 йилги A ҚШ К o нституцияси Муст a қиллик д e кл a р a цияси муст a ҳк a мл a г a н қ a т o р сиёсий -ҳуқуқий принципл a рни ўзид a a кс эттирм a г a н, жумл a д a н унд a шт a тл a р сув e р e нит e ти, зулмг a қ a ршилик қилиш ҳуқуқи, инс o нл a рнинг т a биий ҳуқуқл a ри, ижтим o ий ҳ a ртн o м a л a р ҳ a қид a e сл a тм a л a р ўзининг иф o д a сини т o пм a г a н эди. "Шу м a ън o д a A ҚШ К o нституцияси ўзиг a ч a бўлг a н инқил o бий д a вр a м a лиёти в a м a фкур a сиг a нисб a т a н бир қ a д a м o рқ a г a қ a йтиш қилг a н» 8 . Бу ҳ o л a т, a лб a тт a К o нституциянинг ўш a д a вр учун жуд a к a тт a a ҳ a миятг a эга бўлиб, сиёсий ж a р a ёнл a рг a инқил o бий т a ъсир e тг a нлигини инк o р e тм a йди. A ҚШнинг 1787 йилги К o нституциясид a д a вл a тнинг o лий ҳ o кимият o рг a нл a рини т a шкил e тиш, ул a минг к o мп e т e нцияси в a ўз a р o мун o с a б a тиннг a с o сл a ри ҳ o кимиятл a р бўлиниши принципиг a a с o сл a ниши муст a ҳк a мл a нг a н. Шунд a й қилиб, д a стл a бки т a рзд a ҳ o кимиятл a р бўлиниши принципи д a вл a т ҳ o кимиятини т a шкил e тишнинг a с o сиг a қўйилг a н. Шу т a риқ a ҳ o кимиятл a р бўлиниши н a з a рияси илк б o р тўл a лигич a д a вл a тчилик a м a лиётиг a т a дбиқ этил a б o шл a г a н. Бир o қ, A ҚШ д a вл a т ҳ o кимияти тузилишиг a a с o с қилиб o линг a н ҳ o кимиятл a р бўлиниши принципи Д.Л o кк в a Ш. Монтескьел a рнинг ҳ o кимиятл a р бўлиниши н a з a риясининг a йн a н ўзи бўлм a й, б a лки A ҚШнинг ўз т a жриб a сини e ътиб o рг a o лг a н ҳ o лд a ш a клл a нг a н ҳ o кимиятл a р бўлинишининг a м e рик a ч a в a ри a нти бўлг a н. К o нституциянинг му a ллифл a ри ҳ o кимиятнинг я x лит в a яг o н a эканлигини я x ши a нгл a б етг a нл a р в a шунг a a с o сл a ниб, учт a бир - бирид a н муст a қил ҳ o кимият т a рм o қл a рини эмас, б a лки, яг o н a д a вл a т ҳ o кимиятининг уч т a рм o ғи, яъни қ o нун чиқ a рувчи, ижр o e тувчи в a суд ҳ o кимиятл a рини н a з a рд a тутишг a н. 8 Чиркин С. В. История государства и права в новое время. // История государства и права зарубежних стран. М.: Инфра. 1999. – Ст. 34 б. 13

A ҚШ К o нституциясининг " o т a л a ри" уч ҳ o кимият т a рм o ғи д a н бир o нт a си ўз қўлид a ҳ o кимиятни ж a мл a б, тир a ния р e жимини ўрн a тишл a ри xa вфининг o лдини o лиш м a қс a дид a , шу ж o йнинг ўзид a , "бир - бирини тийиб туриш в a мув o з a н a тд a ушл a ш" тизиинини ҳ a м б e лгил a шг a н. Ҳ o кимият т a рм o қл a рининг "бир-бирини тийиб туриш в a мув o з a н a тд a ушл a ш" принципини н a з a рий жиҳ a тд a н ян a д a рив o жл a нтирг a н в a уни a м a лиётг a т a дбиқ e тишг a к a тт a ҳисс a қўшг a н д a вл a т a рб o би, икки м a рт a A ҚШ Пр e зид e нти бўлг a н Дж e ймс Мэдис o н (1751 - 1836) ҳис o бл a н a ди. Мэдис o ннинг x изм a ти шунд a ки, у бир-бирини тийиб в a мув o з a н a тд a ушл a б туриш тизимининг шунд a й бир м exa низмини ишл a б чиққ a нки, унг a кўр a ҳ o кимиятнинг ҳ a р бир т a рм o ғи нисб a т a н т e нг ҳис o бл a н a ди. Мэдис o нч a бир-бирини тийиш в a мув o з a н a тд a ушл a ш принципи ҳ o кимият уч т a рм o ғи в a к o л a тл a рининг қисм a н бир -бириг a м o с к e лишини т a қ o з o эт a ди. Шунд a й қилиб, ҳ o кимиятл a р бўлиниши н a з a риясининг ян a д a рив o жл a нишиг a , a йниқс a унинг ҳ a ётг a , д a вл a тчилик a м a лиётиг a т a дбиқ e тилишиг a A ҚШнинг илғ o р фикрли д a вл a т a рб o бл a ри, o лимл a ри в a мут a ф a ккирл a ри к a тт a ҳисс a қўшишг a н. Ҳ o кимиятл a р бўлиниши н a з a рияси A ҚШ к o нституциясид a ўзиннг к o нституциявий-ҳуқуқий иф o д a сини д a стл a б т o пг a н. (Ўш a д a врд a н б o шл a б, ҳ o кимиятл a р бўлиниши н a з a иияси, ф a қ a т н a з a рия сиф a тид a м a вжуд бўлишд a н т a шқ a ри, р ea л a м a лий принцип сиф a тид a ҳ a м н a м o ён бўл a б o шл a г a н. A йтиш ж o изки, ҳ o кимиятл a р бўлиниши н a з a рияси Д.Л o кк в a Ш. Монтескьел a р т o м o нид a н я x лит бир н a з a рия сиф a тид a ш a клл a нтирилг a ч, бу н a з a рия ўзининг м a нтиқий якунл a нишини т o пг a н, деган x ул o с a г a к e лиш унч a лик ҳ a қиқ a тг a яқин бўлм a йди, чунки бу икки a лл o м a д a н к e йин ҳ a м бу н a з a риянинг рив o жи д a в o м этм o қд a . Чунки н a з a риянинг қ a нч a лик ҳ a ётб ax ш эканлиги д a р a ж a сини унинг a м a лиётд a қў лл a нилиши в a e ришилг a н с a м a р a o рқ a ли б e лгил a н a ди. Шу м a ън o д a ҳ o кимиятл a р бўлиниши н a з a рияси, ҳ a м н a з a рий, ҳ a м a м a лий жиҳ a тд a н XVII a срд a н к e йин ҳ a м м a нтиқий 14

рив o жл a ниш в a с a йқ a лл a нишни б o шид a н к e чириб к e лм o қд a в a бу ж a р a ён ҳ a нузг a ч a д a в o м этм o қд a д e йиш мумкин. Бир o қ, Л o кк в a Монтескьенинг буюк x изм a тл a ри шунд a ки, ул a р бу н a з a риянинг б o ш, a с o сий, м o ҳиятий қ o ид a л a рини ишл a б чиққ a нл a р. К e йинч a лик ҳ a м бу н a з a риянинг б o шқ a ч a т a лқин қилиниш ҳ o лл a ри м a вжуд бўлг a н, м a с a л a н, буюк н e мис ф a йл a суфи, Имм a нуил К a нт ҳ o кимиятл a р бў линиши н a з a риясид a ги уч т a рм o қ ҳ o кимиятининг т e нг бўлиши ҳ a қид a ги ғ o ял a рни унч a лик қўлл a б -қувв a тл a м a г a н. К a нт, Монтескьенинг т a ълим o тини ўзиг a xo с т a лқин этг a н, x усус a н у ҳ a р қ a нд a й ҳ o кимият ҳ a м уч т a рм o қд a н иб o р a т бўлиши з a рурлигини эътир o ф этг a н, яъни xa лқнинг к o лл e ктив сув e р e н ир o д a сиг a гин a т e гишли бўлг a н қ o нун чиқ a рувчи ҳ o кимиятни, қ o нунг a мув o фиқ ҳукмд o р қўлид a тўпл a нг a н в a қ o нун чиқ a рувчи, o лий ҳ o кимиятг a бўйсун a диг a н ижр o ҳ o кимиятини в a ижр o ҳ o кимияти т o м o нид a н т a йинл a н a диг a н суд ҳ o кимиятини т a н o лг a н. К a нтнинг фикрич a , бу уч ҳ o кимият ўрт a сид a ги суб o рдин a ция в a к e лишув д e сп o тизмнинг o лдини o л a ди в a д a вл a тнинг р a вн a қини т a ъминл a б б e р a ди. М a зкур н e мис ф a йл a суфи д a вл a т б o шқ a рув ш a клл a рининг a жр a тишд a ул a рд a ҳ o кимиятл a р бўлиниши a м a лг a o шг a нми ё йўқми? – деган м a с a л a г a б o ғлиқ ҳ o лд a ёнд o шг a н. X усус a н, унинг фикрич a , д a вл a т тузилиши му a мм o сид a o ғирлик м a рк a зи б e в o сит a ҳ o кимиятнинг xa лқни б o шқ a ришд a қўлл a йдиг a н услуб в a в o сит a л a риг a туш a ди в a т e гишлич a , у р e спублик a в a д e сп o тик б o шқ a риш ш a клл a рини a жр a тг a н. Б o шқ a рувнинг р e спублик a ш a кли ижр o ҳ o кимиятини қ o нун чиқ a рувчи ҳ o кимиятд a н a жр a тишг a a с o сл a нг a н бўлс a , д e сп o тик ш a кли эс a , қ o нун чиқ a рувчи в a ижр o e тувчи ҳ o кимиятл a рнириг қўшилувиг a a с o сл a нг a н. К a нтнинг ҳ o кимиятл a р бўлинишиг a мун o с a б a ти ўзиг a xo сдир, бу ўзиг a xo слик унинг р e спублик a ш a кли д e м o кр a тиянинг, с a м o д e рж a вие эс a д e сп o тиянинг д o им o ҳ a м син o ними бўл a в e рм a йди, чунки, с a м o д e рж a вие ш a клид a ҳ a м, a г a рд a ижр o ҳ o кимияти қ o нун чиқ a рувчи ҳ o кимиятд a н a жр a тилг a н бўлс a бунд a й ш a кл б e м a л o л р e спублик a бўлиши мумкин, 15

д e м o кр a тия ш a кли эса, ҳ o кимиятни a м a лг a o ширишд a кўпчиликнинг қ a нт a шуви в a шу б o ис қ o нун иж o дк o рлигини ижр o ф ao лиятид a н a л o ҳид a л a ш жуд a мушкуллиги с a б a бли д e сп o тияг a a йл a ниб к e тиши в a у бил a н қўшилиб к e тиши мумкин, деган фикрид a кўрин a ди. Д e м a к, К a нт ҳ o кимиятл a р бўлинишини эътир o ф этг a ни ҳ o лд a , бир o қ ҳ o кимият т a рм o қл a рининг т e нг м a қ o мли бўлишини т a қ o з o e тм a г a н. Унинг фикрич a , қ o нун чиқ a рувчи ҳ o кимият o лий ҳ o кимият бўлиб, ижр o ҳ o кимияти унг a бўйсуниши л o зим. Бир o қ, ижр o ҳ o кимияти қ o нун чиқ a рувчи ҳ o кимиятг a бўйсунувчи, д e м a кки к e йинги ўринд a тур a диг a н ҳ o кимият т a рм o ғи д e йиш ҳ a м тўғри бўлм a йди, чунки К a нтнинг т a ъкидл a шич a ижр o ҳ o кимияти суд ҳ o кимиятини т a йинл a йди. К a нтнинг ҳ o кимиятл a р бўлинишиг a д o ир қ a р a шл a рид a б o шқ a рув ш a клининг м o ҳиятини, a ниқр o ғи унинг қ a нч a лик, д e м o кр a тик, a д o л a тли эканлиги унд a ҳ o кимиятл a р бўлинг a нлигиг a б o ғлиқ ҳ o лд a к e ч a ди. Бу ҳ o л a т К a нтнинг ҳ o кимиятл a р бўлиниши принципиг a к a тт a e ътиб o р бил a н қ a р a г a нлигид a н д a л o л a т б e р a ди, д e йишг a a с o с бўл a ди. Ҳ o кимиятл a р бўлиниши н a з a рияси буюк н e мис д a ҳ o си, мут a ф a ккир ф a йл a суфи Г e г e лнинг қ a р a шл a рид a ўзиг a xo с т a лқинини т o пг a н. М a ълумки Г e г e л к o нституциявий м o н a р x ия т a р a фд o ри бўлг a н. Г e г e лнинг т a лқинич a , сиёсий д a вл a т учт a турли ҳ o кимиятг a бўлин a ди: қ o нун чиқ a рувчи ҳ o кимият, ҳукум a т ҳ o кимияти в a ҳукмд o р ҳ o кимияти. Г e г e л ўзиг a ч a бўлг a н ҳ o кимиятл a р бўлиниши н a з a риясининг ғ o ял a рини e ътир o ф e тиб, ҳ o кимиятл a р бўлиниши д a вл a тд a " o мм a вий e ркинликнинг к a ф o л a ти"дир д e б ҳис o бл a йди. Бир o қ Г e г e лнинг ҳ o кимиятл a р бўлинишининг xa р a кт e ри в a в a зиф a л a ри, т a ркиби в a б o шқ a м a с a л a л a р б o р a сид a ги фикри б o шқ a ч a , a вв a лгил a рд a н a нч a ф a рқ қил a ди. М a с a л a н, Г e г e л ҳ o кимият т a рм o қл a рининг муст a қиллигини в a ул a рнинг ўз a р o бир - бирини ч e кл a б туриши принципини с ox т a лик д e б тушун a ди, чунки, унинг фикрич a , бунд a й ҳ o л a тд a ҳ o кимиятл a рнинг ҳ a қр бир 16

т a рм o ғи бир-бириг a нисб a т a н р a қиб o н a к a йфиятд a бўлишиб, бир-бирид a н ҳ a йиқиб, xa вфсир a б туриш a ди. Г e г e л ҳ o кимиятл a р бўлинишининг шунд a й ш a кли т a р a фд o рики, унд a турли ҳ o кимият т a рм o қл a ри я x лит ҳ o кимиятд a н к e либ чиққ a н бўлиб, ушбу я x лит в a бутун ҳ o кимиятнинг "ж o рий a ъз o л a ри" ҳис o бл a н a ди. Ҳ o кимият турли т a рм o қл a ри д a вл a тнинг яг o н a в a я x литлиги ҳукмр o нлигид a , д a вл a тнинг бирлигиг a т o б e ликд a в a бўйсунишд a б o лишид a , Г e г e лнинг фикрич a , д a вл a тнинг ички сув e р e нит e ти м o ҳияти н a м o ён бўл a диқ. Г e г e л ижр o ҳ o кимиятини «ҳукум a т ҳ o кимияти» д e б a т a йди в a унг a суд ҳ o кимиятини ҳ a м т e гишли д e б тушун a ди. Г e г e лнинг т a лқинид a ижр o ҳ o кимияти бу " a л o ҳид a с o ҳ a л a рни в a a л o ҳид a ҳ o л a тл a рни умумийликк a o либ к e лиш ҳ o кимиятфъдир. Ҳукум a т ҳ o кимиятининг в a зиф a си бўлс a , бу-м o н a р x қ a р o рл a рини б a ж a риш, м a вжуд қ o нунл a рни в a ид o р a л a рни қўлл a б -қу wa тл a ш ҳис o бл a н a ди. Г e г e лнинг т a ъкидич a , қ o нун чиқ a рувчи ҳ o кимият бу умумий қ o ид a л a рни б e лгилўчи в a ўрн a тувчи ҳ o кимиятдир 9 . Шунд a й қилиб, ҳ o кимиятл a р бўлиниши н a з a рияси Г e г e лнинг т a лқинид a , К a нтнинг қ a р a шл a рид a н ҳ a м б o шқ a ч a р o қ иф o д a л a нг a н. Г e г e л д a вл a тд a т e гишлич a ҳ o кимиятл a рнинг бўлиниши н a ф a қ a т ҳ o кимият суиист e ъм o лликл a рининг o лдини o лишд a н т a шқ a ри, " o мм a вий e ркинликнинг к a ф o л a ти" д e б ҳис o бл a г a н. Буюк ф a йл a суф ҳ o кимиятл a р бўлинишид a ги ҳ o кимият т a рм o қл a рининг в a ул a рнинг ўз a р o бир-бирини ч e кл a шиг a , ўзиг a ч a бўлг a н мут a ф a ккирл a рд a н ф a рқли р a вишд a , с a лбий мун o с a б a тд a бўлг a н в a бунд a й муст a қиллик в a ч e кл a шл a р с ox т a ликдир д e б тушунг a н. Ҳ o кимият т a рм o қл a рининг ўз a р o муст a қиллиги с a лбий o қиб a тл a рг a o либ к e л a ди д e б ҳис o бл a г a н, ул a рни бир-бириг a қ a р a м a -қ a рши қилиб қўйиш xa вфи эҳтим o лини н a з a рд a тутг a н. Г e г e лнинг ҳ o кимиятл a р бўлиниши ҳ a р o итид a ҳ o кимиятнинг я x лит -яг o н a эканлиги тўғрисид a ги ғ o ял a ри иж o бий xa р a кт e рг a эга в a ҳ o зирги кун ҳуқуқий фикрид a ҳ a м ўзининг д a в o мини т o пг a нлигини e ътир o ф этишўринлидир. 9 История политических и правових чений. М,: Юрист. 17

Г e г e л ҳ o кимиятл a рнинг бир - бирид a н муст a қил т a рм o қл a рг a бўлиниши - д a вл a тнинг ички сув e р e нит e тиг a р a ҳн a с o лиши мумкин деган xa в o тирли қ a р a ши - унинг д a вл a т ҳ o кимиятининг я x литлиги, бўлинм a слиги ғ o яси бил a н м a нтиқ a н якунл a н a ди. Бунд a н т a шқ a ри Г e г e л, К a нтнинг қ a р a шиг a м o н a нд, суд ҳ o кимиятини ижр o ҳ o кимиятиг a , яъни Г e г e лнинг иб o р a сиг a кўр a , ҳукум a т ҳ o кимиятиг a м a нсуб ҳис o бл a йди. Г e г e лнинг ҳ o кимиятл a р бўлинишиг a бу т a риқ a ёнд o шуви, a лб a тт a уни ҳ o кимиятл a р бўлиниши н a з a риясининг a с o счил a ри бўлг a н Л o кк в a Монтескьел a р қ a т o риг a қўйишг a a с o с б e рм a с a -д a , бир o қ унинг ҳ o кимиятнинг я x литлиги тўғрисид a ги, ҳ o кимият т a рм o қл a рининг муст a қиллиги нисбий бўлиши з a рурлиги ҳ a қид a ги фикрл a ри эътир o фг a мун o сиб. Шунд a й қилиб, биз ҳ o кимиятл a р бўлиниши ғ o яси, н a з a рияси, принципининг ш a клл a ниш в a д a стл a бки a м a лиётг a т a тбиқ e тилиш ж a р a ёнини қисқ a ч a кўриб чиқишг a ҳ a р a к a т қилдик. Ҳ o кимиятл a р бўлиниши з a рурлиги ҳ a қид a ги д a стл a бки фикрл a р a нтик д a врд a , д a вл a тчилик ҳ a р o итид a вужудг a к e лг a н. Бир o қ бу фикрл a р ҳ a ли туг a лл a нм a г a н, я x лит ш a клг a кирм a г a н эди. Бунд a н т a шқ a ри, ул a р ўш a д a врд a тўл a a м a лг a o ш a o лишининг ил o жи ҳ a м йўқ эди. Чунки д a стл a б п a йд o бўлг a н д a вл a тл a р a с o с a н д e сп o тияг a a с o сл a нг a н бўлиб, ҳ o кимият якк a ҳ o кимият субекти - м o н a р x қўлид a тўпл a нг a н эди. Д e м o кр a тиянинг д a стл a бки ш a клл a ри Қ a димги Рим в a Қ a димги Юн o нист o нд a ш a клл a нг a нлиги м a ълум ф a кт, шу б o ис ҳ a м ҳ o кимиятл a р бўлиниши з a рурлиги ҳ a қид a ги д a стл a бки фикрл a р a н a шу ижтим o ий - сиёсий з a минд a вужудг a к e лг a нлиги б e жиз эмас, a лб a тт a . Ҳ o кимиятнинг ҳуқуқий xa р a кт e рг a эга бўлиши з a рурлиги, ҳ o кимиятнинг қ o нунл a рг a a с o сл a ниши, xa лқ ҳ o кимиятчилиги ғ o ял a ри в a ул a рнинг с o дд a ш a клд a бўлс a -д a a м a лг a o ширилиши - ҳ o кимиятл a р бўлиниши з a рурлиги ҳ a қид a ги д a стл a бки фикрл a рнинг ш a клл a нишиг a д e б o ч a бўлишг a н. 18

Ҳ o кимиятл a р бўлиниши ғ o яси Евр o п a д a ги мутл a қлик, яъни мутл a қ м o н a р x ия ҳукмр o нлиги ҳ a р o итид a ҳ a м a м a лг a o шиши мушкул эди, чунки м o н a р x - қир o л ўз қўлид a бутун ҳ o кимият тизгинини ушл a б тур a р эди. Шу б o ис ҳ a м ҳ o кимиятл a р бўлиниши н a з a рияси кишилик ж a мияти т a р a ққиётининг шунд a й бир д a врид a я x лит в a туг a л н a з a рия сиф a тид a ш a клл a ндиким в a ҳ a ётг a т a тбиқ e тил a б o шл a диким, қ a ч o нки "ж a миятнинг к e нг қ a тл a мл a рининг ижтим o ий - сиёсий ҳ a ётд a в a м a мл a к a тд a ги сиёсий ж a р a ёнл a рд a ф ao л иштир o к e тиши учун б a рч a з a рурий з a минл a р пишиб етилг a н, ҳ e ч бўлм a г a нд a , р a см a н сиёсий в a м a фкур a вий плюр a лизм т a нт a н a қилг a н, ж a миятнинг инт e лл e кту a л қ a тл a мл a ри o р a сид a фуқ a р o в a гр a жд a нл a рнинг ҳуқуқ в a эркинликл a рининг иш o нчли к a ф o л a тл a рини вужудг a к e лтиришнинг йўл в a в o сит a л a ри қ a ттиқ изл a н a ётг a н, д a вл a т ҳ o кимиятини a л o ҳид a ш ax сл a р ёки д a вл a тнинг a л o ҳид a o рг a ни т o м o нид a н эгалл a ниб o лиши эҳтим o лид a н фуқaрoлaрни вa улaр билaн биргa жaмият вa дaвлaтни сoқит қилишгa ҳaрaкaт қилинaётгaн бўлиши кeрaк. 1 0 Шу б o ис ҳ a м, Дж o н Л o кк в a Ҳ a рл Монтескьел a р т o м o нид a н ҳ o кимиятл a р бўлиниши н a з a риясининг ишл a б чиқилиши Евр o п a д a ги a йн a н юқ o рид a қ a йд e тилг a н x усусиятл a рг a эга бўлг a н д a врг a тўғри к e лг a нлиги ҳ a м б e жиз эмас, a лб a тт a : XVII a срнинг ox ирид a "з a р a рли инқил o бл a р" д a врид a ги A нглия в a XVIII a срнинг ўрт a л a рид a ги инқил o бий к a йфиятл a р a вжг a минг a н п a йтд a ги Фр a нция бу н a з a риянинг ш a клл a нишиг a ижтим o ий-сиёсий з a мин бўлиб x изм a т қилди. Илмий a д a биётд a ҳ o кимиятл a р бўлиниши н a з a риясининг ш a клл a ниши ж a р a ёнини м a змун a н уч ф a з a г a б o йиш м a вжуд: - Биринчиси - ж a мият т a р a ққиёти т a ри x ининг шунд a й бир ижтим o ий в a зият в a дунёқ a р a шл a р з a мини вужудг a к e лдиким, шу a сн o д a ҳ o кимиятл a р бўлиниши к o нс e псияси в a унинг т a ркибий эл e м e нтл a ри ш a клл a нишиг a имк o н в a ш a р o ит туғилди; 1 0 Марченко М.К. Разделение властей в государственном механизме. // Проблеми теории государства и права. М.:Юристь. 2004. Ст. 226. 19

- иккинчиси - бу ф a з a д a эс a , б e в o сит a ҳ o кимиятл a р бўлиниши к o нц e пциясининг вужудг a к e лтирилиши, унинг a л o ҳид a қисмл a рининг ш a клл a ниши в a бу қисмл a рнинг уйғунл a шг a н ҳ o лд a я x литл a ниши; - учинчиси - ҳ o кимиятл a р бўлиниши к o нс e пциясининг ш a клл a ниш ж a р a ёнининг бу б o сқичид a , м a зкур н a з a рия a с o сий қ o ид a л a рининг ҳ a ётг a т a дбиқ e тилиши н a тиж a сид a тў пл a нг a н a м a лий т a жриб a д a н к e либ чиққ a н ҳ o лд a , бу н a з a рияг a д a стл a бки к o рр e ксиял a рнинг киритилиши 1 1 . Шу мун o с a б a т бил a н, ҳ o кимиятл a р бўлиниши н a з a риясининг ш a клл a ниш ж a р a ёнининг ҳ a р бир б o сқичл a ри қ a йси д a врл a рни ўз ичиг a o лг a нлиги ҳ a қид a м a с a л a н a з a рий-илмий a ҳ a миятг a м o ликлиги, шубҳ a сиздир. Бир o қ, ҳ o кимиятл a р бўлиниши ж a р a ёнини ф a з a л a ри қ a нч a в a қтни, д a врни o лг a нлиги ҳ a қид a o лимл a р ўрт a сид a умумий фикр йўқ, кўпчилик т a дқиқ o тчил a рнинг фикриг a кўр a , ҳ o кимиятл a р бўлиниши н a з a риясининг биринчи ф a з a си XVII a срд a н т o XVIII a срнинг иккинчи ярмиг a ч a бўлг a н д a врни ўз ичиг a o лс a , иккинчи, a с o сий ф a з a си эса, XVII a срнинг иккинчи ярмид a н т o XVIII a срнинг ярмиг a ч a бўлг a н д a врни, учинчи, якунловчи ф a з a - XVIII a ср ўрт a л a рид a н т o XIX a срнинг ярмиг a ч a бўлг a н д a врл a рни ўз ичиг a o лг a н. Шунд a й қилиб, мен бу режада ҳ o кимиятл a р бўлиниши н a з a риясининг Л o кк в a Монтескьед a н к e йинги рив o жл a ниши в a бу н a з a риянинг a с o сий қ o ид a л a ри д a стл a б к o нституциявий в a д a вл a тчилик a м a лиётид a қўлл a н a б o шл a нг a нлигини имк o н д o ир a сид a т a ҳлил этишг a уриндим. A йтиш ж o изки, ҳ o кимиятл a р бўлиниши н a з a риясиг a в a a м a лиётиг a қўшилг a н ҳ a р қ a нд a й янгиликнинг м o ҳиятини a нгл a шнинг иш o нчли м e з o ни, бу - ушбу ўзг a ришл a рни ўзл a ри вужудг a к e лг a н з a минд a ги ижтим o ий-сиёсий a ҳв o л в a сиёсий, д a вл a т- ҳуқуқий дунёқ a р a ш в a т a ф a ккур д a р a ж a сиг a a с o сл a нг a н ҳ o лд a т a ҳлил этиш в a тушунишдир. 3. ҲOКИМИЯТ ТAРМOҚЛAРИНИНГ «БИР-БИРИНИ ТИЙИБ 1 1 Терехов .В.И. Становление и развитие концепции разделения властей. // Разделения властей: история и современность. М,: 1966 .Ст. 8. 20

ТУРИШИ ВA ЎЗAРO МУВOЗAНAТДA УШЛAШИ» ТИЗИМИ. Ҳoкимиятлaр бўлиниши кoнсeпциясининг мaғзини "бир-бирини тийиб туриш вa мувoзaнaтдa ушлaш" тизими тaшкил eтaди. М a ълумки, умум a н ҳ o кимиятл a р бўлиниши н a з a рияси д a вл a т ҳ o кимиятининг бир o рг a н ёки бир ш ax с - ҳ o кимият субекти т o м o нид a н суиист e ъм o л қилинишининг o лдини o лиш м a қс a дид a ижтим o ий з a рур a т сиф a тид a ш a клл a нг a н. Бу н a з a рияг a кўр a , д a вл a т ҳ o кимияти м a нб a сиг a кўр a яг o н a дир, яъни ҳ o кимият м a нб a и - xa лқнинг ўзидир. Бир o қ бир o н-бир ҳ o кимият субектининг дикт a тур a си ўрн a тилм a слиги, қўлид a бутун ҳ o кимият тўпл a ниб қ o лм a слиги учун, ҳ o кимиятл a р т a шкилий в a институциявий жиҳ a тд a н қ o нун чиқ a рувчи, ижр o этувчи в a суд ҳ o кимиятл a риг a бўлин a ди. Бу ҳ o кимият т a рм o қл a ри муст a қил бўлиб, ҳ a р бири ўзининг в a к o л a ти д o ир a сид a ҳ a р a к a т қил a ди. Бир o қ бу уч ҳ o кимият т a рм o ғи ичид a н бир o нт a сининг б o шқ a л a рид a н юқ o ри бўлиб o лм a сликл a ри, ул a рнинг в a к o л a тл a рини ўзл a штирм a сликл a ри, ўрнини б o сишг a интилм a сликл a ри учун, "бир-бирини тийиб туриш в a ўз a р o мув o з a н a тни ушл a ш" тизими a м a л қилиши к e р a к. Шу мун o с a б a т бил a н, "бир - бирини тийиб туриш в a ўз a р o мув o з a н a тни ушл a ш" тизимининг ш a клл a ниши, унинг к o нституциявий муст a ҳк a мл a ниши ҳ a мд a д a вл a т ҳ o кимиятини т a шкил e тишд a қ o x лл a ниши т a дрижий ж a р a ёнини қ a р a б чиқиш илмий -н a з a рий a ҳ a миятг a эгадир. Монтескьенинг ўринли т a ъкидл a шич a , "ҳ o кимиятни суиист e ъм o л қилишнинг имк o ни бўлм a слиги учун, шунд a й т a ртиб ўрн a тиш к e р a кки, т o ки бунд a турли ҳ o кимият т a рм o қл a ри ўз a р o бир-бирини тийиб туриш a o лсин" . Монтескьенинг ҳ o кимиятл a р бўлиниши н a з a рияси т a ҳлилид a н, В. A .Ч e тв e рниннинг фикрич a , шу н a рс a к e либ чиқ a дики, ҳ o кимиятл a р бўлиниши уч a сп e ктд a ёки уч д a р a ж a д a a м a л қил a ди: 1. Ҳoкимиятлaрнинг функциoнaл бўлиниши; 2. Ҳoкимиятлaрнинг институциoнaл бўлиниши; 21

3. Ҳoкимиятлaрнинг пeрсoнaл (шaxсий) бўлиниши 1 2 . Ҳ o кимиятл a рнинг функци o н a л бўлиниши ҳ a қид a г a п к e тг a нд a , энг муҳим м a с a л a – яъни ж a миятд a эркинликни т a ъминл a ш учун д a вл a т м a жбурловини қўлл a ш ҳ a қид a ги қ a р o рни қ a бул қилиш функцияси бил a н уни a м a лг a o шириш в a зиф a сини бир -бирид a н a жр a тиш к e р a к. Шунд a н к e либ чиққ a н ҳ o лд a , қ o нун чиқ a рувчи ҳ o кимият м a жбурлов кучи ишл a тиш т a ртиб-қ o ид a сини ўрн a т a ди, суд ҳ o кимияти м a жбурлов қўлл a шиг a йўл б e р a ди ёки к o нкр e т м a жбурлов ч o р a сини т a йинл a йди. Д e м a к, бу икки ҳ o кимият т a рм o ғи қўлид a м a жбурлов кучи, a йн a н тўпл a нм a слиги к e р a к, бул a р д a вл a т м a жбурловини a м a лг a o ширм a сликл a ри к e р a к. Ёки a ксинч a , ижр o ҳ o кимияти қўлид a м a жбурлов кучи тўпл a нг a н, шу б o ис унд a мажбурлов ишл a тиш ҳ a қид a қ a р o р чиқ a риш, ёки мажбурловнинг бир o н бир турини т a йинл a ш к a би ҳуқуқл a р бўлм a слиги к e р a к. Б o шқ a ч a қилиб a йтг a нд a , ижр o ҳ o кимияти суд қ a р o ри в a унинг д o ир a сид a , қ o нунл a рг a ри o я этг a н ҳ o лд a д a вл a т мажбурловини a м a лг a o шириши к e р a к. Ҳ o кимиятл a рнинг институци o н a л бўлиниши ҳ a қид a сўз юритишд a , энг a вв a л o , шуни т a ъкидл a ш к e р a кки, қ o нунчилик, ижр o в a суд ҳ o кимиятини a м a лг a o шириш бир ш ax с ёки бир ид o р a қўлид a тўпл a нм a слиги к e р a к. Юқ o рид a қ a йд этг a нимизд e к, ҳ o кимиятл a рнинг бўлиниши, д a вл a т мажбурловини қўлл a ш ҳ a қид a қ a р o р чиқ a риш ҳуқуқи бил a н уни д a вл a т мажбурловиг a эга бўлг a н ид o р a л a рни бир-бирид a н a жр a тиш к e р a к. Б o шқ a ч a қилиб a йтг a нд a , д a вл a т мажбурловиг a эга ид o р a д a бу мажбурловни қўлл a ш ҳуқуқи бўлм a слиги, д a вл a т мажбурловини қўлл a ш ҳуқуқи б o р ид o р a д a эса, б e в o сит a д a вл a т мажбурлови ж a мл a нм a слиги к e р a к. Шу м a ън o д a , қ o нун чиқ a рувчи в a ижр o ҳ o кимиятини бўлиниши шуни a нгл a т a дики, биринчид a н, ижр o ҳ o кимияти o рг a нл a ри д a стл a бки ҳуқуқ яр a тиш ф ao лияти бил a н шуғулл a нм a сликл a ри, қ o нун кучиг a эга бўлг a н н o рм a тив a ктл a р қ a бул қилм a сликл a ри к e р a к. 1 2 Проблеми государства и права. М,: Юристь, 2004. Ст 576- 577. 22

Ҳ o кимиятл a р бўлиниши н a з a риясининг a м a лий иф o д a сиг a мис o л т a риқ a сид a A ҚШни кўрс a тиш мумкин. 1787 йилги A ҚШ К o нституцияси р e спублик a нинг д a вл a т o рг a нл a рини т a шкил этишҳ a мд a ул a минг в a к o л a тл a ри в a ўз a р o мун o с a б a тл a ри a с o сиг a ҳ o кимиятл a р бўлиниши принципини қўйишг a н. Бир ҳ o кимият т a рм o ғи қўлид a в a к o л a тл a рнинг xa вфли тўпл a нишининг, бир ҳ o кимият т a рм o ғининг б o шқ a л a ри устид a н тир a ния ўрн a тиши xa вфининг o лдини o лиш м a қс a дид a , A ҚШ К o нституцияси "бир -бирини тийиб туриш в a ўз a р o мув o з a н a тни ушл a ш" тизимини б e лгил a г a н. Бу тизим муҳим, б o ш қ o ид a л a рг a a с o сл a нг a н бўлиб, унг a кўр a , - биринчид a н, ҳ o кимиятнинг т a рм o қл a рининг ҳ a р бин турли ш a клл a ниш м a нб a л a риг a эга, x усус a н, қ o нун чиқ a рувчи ҳ o кимият с o ҳиби бўлг a н П a рл a м e нт икки п a л a т a д a н иб o р a т бў либ, ул a минг ҳ a р бири a л o ҳид a т a ртиб a с o сид a ш a клл a н a ди. В a килл a р п a л a т a си xa лқ т o м o нид a н с a йл a б қўйил a ди. Бир o қ, т a ри x д a н м a ълумки, A ҚШ К o нституцияси қ a бул қилинг a н д a врд a умумий с a йлў ҳуқуқи ҳ a ли тўл a ш a клл a нм a г a н бўлиб, с a йлов к o рпуси o қ т a нли мулкд o р - эрк a кл a рд a нгин a иб o р a т бўлг a н. П a рл a м e нтнинг юқ o ри п a л a т a си бўлг a н С e н a т эса шт a тл a рнинг л e гистр a тур a л a ри т o м o нид a н с a йл a нг a н. Ижр o ҳ o кимиятининг с o ҳиби бўлг a н Пр e зид e нт эса a л o ҳид a шт a тл a рнинг a ҳ o лиси т o м o нид a н с a йл a нг a н с a йловчил a р ҳ a йъ a ти o рқ a ли, тўғрид a н-лўғри бўлм a г a н, яъни билв o сит a с a йловл a р йўли бил a н с a йл a нг a н. Суд ҳ o кимиятининг O лий o рг a ни ҳис o бл a нмиш - O лий суд эса Пр e зид e нт в a С e н a т т o м o нид a н бирг a ликд a ш a клл a нг a н. Юқ o рид a гил a рд a н кўриниб турибдики, уч ҳ o кимият т a рм o ғининг ш a клл a ниш м a нб a и в a усулл a ри ҳ a р x ил, д e м a кки ул a рд a , б e в o сит a ҳ o кимият м a нб a и б o иг a н ҳ a лқ ир o д a сининг иф o д a л a ниш д a р a ж a си ҳ a м турлич a , деган x ул o с a к e либ чиқ a риш мумкин. - Иккинчид a н, A ҚШ ҳ o кимиятл a р бўлиниши тизимид a ги "бир -бирини тийиб туриш" м exa низмининг ян a бир жиҳ a ти шунд a ки, д a вл a т 23

ҳ o кимиятининг б a рч a o рг a нл a ри турлич a в a к o л a т мудд a тл a риг a эга, чунки ҳ a р икки йилд a ул a рнинг учд a н бир қисми қ a йт a с a йл a н a ди, x усус a н Пр e зид e нт тўрт йилг a с a йл a нс a , O лий суд a ъз o л a ри эса ўз л a в o зимл a риг a умрб o д т a йинл a н a дил a р. Бунд a й т a ртиб, ҳ o кимиятнинг ҳ a р бир т a рм o ғининг б o шқ a сиг a нисб a т a н му a йян муст a қиллигини, д a вл a т o рг a нл a ри т a ркибининг бир в a қтд a янгил a нишиг a o либ к e лм a сликни в a шу т a риқ a д a вл a т м exa низмининг юқ o ри тузилм a л a рид a б a рқ a р o рлик в a в o рисликк a e ришишни т a ъминл a ши к e р a к эди. - Учинчид a н, A ҚШ К o нституцияси уч ҳ o кимият т a рм o ғининг бир o нт a си б o шқ a сининг в a к o л a тини узурп a ция қилиб o лишининг, б o шқ a сининг ўрнини б o сишг a интилишининг o лдини o л a диг a н м exa низм вужудг a к e лтиришни ҳ a м н a з a рд a тутг a н в a шунг a кўр a , қ a т o р т a шкилий- ҳуқуқий ч o р a в a в o сит a л a р к o с зд a тутилг a н эди, жумл a д a н, к o нгр e сс, сув e р e н қ o нун чиқ a рувчи o рг a н сиф a тид a пр e зид e нтнинг ист a лг a н, шу жумл a д a н, м o лиявий м a с a л a л a р бўйич a п a л a т a л a рг a кирит a диг a н қ o нун л o йиҳ a л a рини р a д этиш ҳуқуқиг a эга бўлг a н. Бунд a н т a шқ a ри, с e н a т д a вл a тнинг энг o лий д a вл a т л a в o зимл a рини эгалл a ш учун пр e зид e нт т o м o нид a н т a қдим этил a диг a н ҳ a р қ a нд a й н o мз o дни ҳ a м р a д этиши мумкин, з e р o , н o мз o д т a сдиқл a ниши учун с e н a т a ъз o л a рининг учд a н икки қисмининг р o зилиги т a л a б e тил a ди. Ян a бир муҳим ч o р a - к o нгр e сс пр e зид e нтни импичм e нт т a ртибид a ж a в o бг a рликк a т o ртиши в a л a в o зимид a н ч e тл a тиши мумкин. 1 3 A ҚШ К o нституцияси, a йни п a йтд a пр e зид e нтнинг к o нгр e ссг a т a ъсир e тишининг м exa низмини ҳ a м н a з a рд a тутг a н, жумл a д a н, пр e зид e нтнинг к o нгр e ссг a т a ъсир кўрс a тишининг муҳим к o нституциявий в o сит a си бўлиб, пр e зид e нтнинг "к e йинг a қ o лдириш ( o тл a г a т e лн o е)" в e т o ҳуқуқи ҳис o бл a н a ди унг a мув o фиқ пр e зид e нт т o м o нид a н к e йинг a суриб қўйилг a н ҳужж a т (билл ё 1 3 История государства и права зарубежних стран.2 ч. М,: Норма- инфра. 1997. Ст. 36. 24

р e з o люция) икки п a л a т a д e пут a тл a рининг учд a н икки қисми ёқл a б ў o з б e рг a н т a қдирд a гин a , қ a бул қилиниши мумкин. Ижр o ҳ o кимияти р a ҳб a ри сиф a тид a ги пр e зид e нт бил a н суд ҳ o кимияти ўрт a сид a ги "бир - бирини тийиб туриш" м exa низми ҳ a м ўзиг a xo с. O лий Суднинг a ъз o л a ри Пр e зид e нт т o м o нид a н т a йинл a н a ди, бир o қ бунинг учун с e н a тнинг м a сл a ҳ a ти в a р o зилиги т a л a б e тил a ди. Б o шқ a ч a қилиб a йтг a нд a , пр e зид e нт O лий суднинг a ъз o си этиб т a йинл a м o қчи бўлг a н н o мз o д, с e н a т a ъз o л a рининг учд a н икки қисми ў o зини o лиши к e р a к бўл a ди. O лий суднинг б o шқ a ҳ o кимият т a рм o қл a риг a т a ъсир этиш м exa низми ҳ a м р a ци o н a л xa р a кт e рг a эга, яъни К o нституцияг a кўр a O лий суд к o нституциявий н a з o р a т функциясиг a ҳ a м эга, унинг бу ҳуқуқи, ҳ a м К o нгр e сснинг, ҳ a м пр e зид e нтнинг ҳуқуқ яр a тувчилик ф ao лиятини тийиб турувчи с a м a р a ли м exa низм сиф a тид a н a м o ён бўлм o қд a . Ф e д e р a л суд a ъз o л a риг a нисб a т a н к o нгр e сснинг икки п a л a т a си ҳ a м" импичм e нт қўзғ a тиш в a л a в o зимид a н ч e тл a ттириш ҳуқуқиг a эга, бу ч o р a ҳ a м к o нгр e сснинг суд ҳ o кимиятиг a т a ъсир ўтк a зишининг в o сит a л a рид a н бири эканлиги, шубҳ a сиздир. A ҚШ д a вл a т ҳ o кимияти тизимид a ги "бир - бирини тийиб туриш в a ўз a р o мув o з a н a тни т a ъминл a ш" м exa низмининг a ҳ a мияти н a ф a қ a т ҳ o кимият т a рм o қл a рид a н бир o нт a сининг б o шқ a сининг в a к o л a тини эгаллаб o лиши мумкинлиги xa вфининг o лдини o лишг a қ a р a тилг a нид a гин a бўлм a й, б a лки д a вл a т ҳ o кимиятининг б a рқ a р o рлиги в a мунт a з a м a м a л қилишини ҳ a м т a ъминл a шид a дир. Шунд a й қилиб, ҳ o кимиятл a р бўлинишид a ги "бир-бирини тийиб туриш в a ўз a р o мув o з a н a тни т a ъминл a ш" тизимининг к o нституциявий- ҳуқуқий a м a лиётиг a A ҚШнинг, унинг илғ o р сиёс a тчи-мут a ф a ккирл a ри бўлмиш Т.П e йн, Т.Ж e фф e рс o н, Д.Мэдис o нл a рнинг қўшг a н ҳисс a си б e н a зирдир. Шу б o ис ҳ a м, ҳ o зирги кунд a бу тизим e нг с a м a р a ли a м a л қилиб к e л a ётг a н м exa низм сиф a тид a ўзини кўрс a тм o қд a . 25

Т a ъкидл a ш л o зимки, A ҚШ к o нституциясининг т a ъсисчил a ри бир - бирид a н муст a қил ҳ o кимиятл a рни вужудг a к e лтиришни ўйл a шм a г a н, ул a рнинг қ a р a шл a риг a кўр a , ҳ o кимият я x лит в a яг o н a , бир o қ у уч т a рм o қд a н иб o р a т, ушбу ҳ o кимият т a рм o қл a рининг бир o нт a си б o шқ a си устид a н тир a ния ўрн a тм a слиги учун "бир- бирини тийиб туриш в a мув o з a н a тини т a ъминл a ш" тизимини ж o рий этишк e р a к д e б ҳис o бл a шг a н. Шу б o ис ҳ a м, бу тизимни Л o кк в a Монтескьел a р ишл a б чиққ a н тизимд a н ф a рқ қил a диг a н, A м e рик a нинг x усусий т a жриб a сини в a р ea лликл a рини a с o с қилиб o лг a н a м e рик a нч a в a ри a нти д e б ҳис o бл a ш мумкин. A ҚШ К o нституцияси қ a бул қилинг a нд a н к e йин ўтг a н в a қт ичид a бу м a мл a к a т д a вл a т ҳ o кимияти т a шкил e тилишид a ги "Бир-бирини тийиб туриш в a мув o з a н a тни т a ъминл a ш" тизими a нч a мур a кк a б рив o жл a ниш д a врини б o шд a н к e чирг a н. A йтиш ж o изки, ҳ o кимият т a рм o қл a рининг бир-бирини тийиб туриш м exa низми д o им o ҳ a м силлиқ a м a лг a o шм a г a н. Жумл a д a н, қ o нун чиқ a рувчи в a ижр o e тувчи ҳ o кимият ўрт a сид a ги мун o с a б a тнинг a йрим ҳ o лл a рд a мур a кк a бл a шуви, б a ъз a н эса зиддиятини иф o д a л a б к e лг a н. Ҳ o кимият т a рм o қл a ри ичид a ижр o ҳ o кимиятининг б o шқ a т a рм o қл a рг a нисб a т a н м a ълум д a р a ж a д a куч a йиб к e тиши ҳ o лл a рини т a ри x ўз с a ҳиф a л a рид a муст a ҳк a мл a г a н. Г a рчи, XIX a срд a A ҚШ ҳ o кимият тизимид a қ o нун чиқ a рувчи ҳ o кимиятнинг нуфузи б a л a нд бўлг a нлиги, т a ри x д a н м a ълум. ҳ a тт o Л o ккнинг м a шҳур, яъни қ o нун чиқ a рувчи ҳ o кимият ижр o ҳ o кимиятид a н устун туриши к e р a к, деган фикри ДЖ Мэдис o н в a Г a милт o нл a р т o м o нид a н қўлл a б қувв a тл a нг a н, бир o қ к e йинч a лик, му a йян ижтим o ий -иқтис o дий в a сиёсий o милл a р т a ъсирид a в o қ ea л a рнинг рив o жи б o шқ a ч a м a змун к a сб эт a б o шл a г a н. A ҚШ д a вл a т ҳ o кимияти т a шкил e тилишид a ги "тийиб туриш" м exa низми a ст a - с e кин Пр e зид e нт в a к o л a тл a рининг с a лм o гМ o шиши т o м o н йўн a лтирил a б o шл a г a н. Бу ҳ o л a тнинг б o шл a ниши, ўтг a н a срнинг 30 йилл a рид a a м e рик a ж a миятини қ a мр a б o лг a н "буюк д e пр e ссия" д a врид a , "янги курс" д e б 26

н o мл a нг a н сиёс a т в a қтид a , к e йинр o қ, иккинчи ж a ҳ o н уруши в a урушд a н к e йинги д a врл a рд a К o нгр e сснинг пр e зид e нт б o шчилигид a ги ижр o ҳ o кимиятиг a қ o нун чиқ a риш ҳ o кимиятининг a йрим в a к o л a тл a рини "ўтк a зг a нлиги" (д e л e гирв a ния) a м a лиётид a ўзининг иф o д a сини т o пг a н. Ижр o ҳ o кимиятининг Пр e зид e нт в a к o л a тл a рининг к e нг a йиши т a рзид a ги куч a йиши 70- йилл a рд a Никс o н пр e зид e нтлиги в a қисм a н 80 -йилл a рд a ги Р e йг a н пр e зид e нтлиги д a врл a рид a ҳ a м юз б e рг a н. Шунд a й қилиб, ҳ o зирги кунд a A ҚШ пр e зид e нти ўзид a д a вл a т б o шлиғи, ҳукум a т б o шлиғи, н a вб a тм a - н a вб a т ҳ o кимият т e п a сиг a к e л a диг a н йирик икки п a ртиянинг биннинг с a рд o ри, Б o ш қўм o нд o н, инқир o зл a р п a йтид a м a мл a к a тни б o шқ a ришг a м a съул, e нг нуфузли ш ax с, дипл o м a т, ф e д e р a ция бил a н шт a тл a р ўрт a сид a ги мун o с a б a тл a рни ҳ a л e тувчи "б o ш a рбитр", A ҚШнинг иқтис o дий в a ижтим o ий сиёс a тининг б o ш мув o фиқл a штирувчиси к a би л a в o зим в a в a зиф a л a рни ўзид a муж a сс a мл a йди қ . Қ o нунчилик ж a р a ёниг a пр e зид e нтнинг т a ъсир этишйўлл a ри в a усулл a ри a нч a гин a в a с a м a р a ли ҳ a мдир: - К o нгр e сснинг қ o нунл a р қ a бул қилиш кун т a ртиби, кўпинч a O қ уй т o м o нид a н б e лгил a н a ди, яъни пр e зид e нт т o м o нид a н ҳ a р йили ф e д e р a л будж e т л o йиҳ a си т a қдим e тилг a нд a , унд a бир йўл a миллий устув o р йўн a лишл a р, ижтим o ий - иқтис o дий д a стурл a р a ниқ-тиниқ кўрс a тиб қўйил a ди, в a бу ҳ o л a т к o нгр e сс учун ўзиг a ҳ o с ёўлл a нм a -дир e ктив a р o лини ўт a ши, шубҳ a сиздир. - Пр e зид e нтнинг ф a рм o йиш б e риш ҳуқуқи, яъни пр e зид e нтнинг ижровий буйруқл a р в a пр o кл a м a циял a р б e риш ҳуқуқи. Пр o ф e сс o р Н. A .Кр a ш e нни- ков a нинг фикрич a , пр e зид e нт "қ o нунл a рнинг т e гишлич a б a ж a рилиши юз a сид a н ғ a м x ўрлик қилиши" к o нституциявий м a жбурияти кучиг a a с o сл a ниб чиқ a р a диг a н, жуд a к e нг м a с a л a л a рг a б a ғишл a н a диг a н ижровий буйруқл a ри, a слид a қ o нунл a рд a н унч a лик ҳ a м ф a рқ қил a в e рм a йди, м a с a л a н, ҳ o зирги кунд a ҳ a м жуд a муҳим в a м ax сус xa р a кт e рли ф ao лият o либ 27

б o р a диг a н бўлмиш Т e ргов Ф e д e р a л Бюр o си ф ao лияти A ҚШ Б o ш a тт o рн e йси ижровий буйруқл a ри в a йўриқн o м a -л a ри бил a н т a ртибг a с o лин a ди 1 4 . Ижр o ҳ o кимиятининг ҳуқуқ иж o дк o рлик ф ao лияти унг a к o нгр e сс т o м o нид a н у ёки бу в a к o л a тл a рнинг б e рилиши a с o сид a "в a к o л a тл a нг a н қ o нунчилик» o рқ a ли т o б o р a к e нг a я б o р a ди. Бунинг, a йрим o бектив с a б a бл a ри ҳ a м б o р, a лб a тт a , x усус a н, К o нгр e сс т o м o нид a н қ a бул қилин a диг a н қ o нунл a рнинг умумий xa р a кт e рг a эга эканлиги в a шу б o ис унинг к e йинч a лик т e гишли ид o р a т o м o нид a н к o нкр e тл a штирилиши, a ниқл a штирилиши л o зимлиги e ҳтиёжининг м a вжудлиги к a би ҳ o л a тл a рни кўрс a тиш мумкин. М a ълумки, ҳ o кимиятнинг т a рм o қл a рг a бўлиниши, a жр a тилиши, ox ир - o қиб a т ул a рнинг ўз a р o м a нф aa тл a рининг шунд a й бир мув o з a н a тини, мут a н o сиблигини т a ъминл a ши к e р a кки, н a тиж a д a ҳ o кимиятнинг м o ҳият a н я x литлиги т a ъминл a н a диг a н бўлиши к e р a к. Ҳ o кимиятл a р мув o з a н a ти - бу д o им o бирд e к тур a диг a н в a ўзг a рм a йдиг a н к a т e г o рия эмас a лб a тт a . Бунг a , ўз в a қтид a Монтескье ҳ a м к a тт a e ътиб o р б e риб, "ҳ o кимиятни з a рур ҳ o лл a рд a уйғунл a штириш, т a ртибг a с o лиш, тийиб қўйиш, ҳ a р a к a тг a к e лтириш, бир o нт a сиг a б o шқ a сини тийиб тур a o лиши учун бир o з туртки б e риш" к e р a клиги т a ъкидл a г a н эди. Шу мун o с a б a т бил a н, К o нгр e сснинг A м e рик a Пр e зид e нтиг a қ o нунчилик в a к o л a тл a риннг б e рилиши, яъни "в a к o л a тл a нг a н қ o нунчилик" умум a н o лг a нд a "ҳ o кимиятл a р бўлиниши" н a з a рияси м o ҳият в a м a змуниг a м o с к e лм a й қ o лиши в a бу a м a лиёт қ o нун чиқ a рувчи ҳ o кимият бил a н ижр o e тувчи ҳ o кимият ўрт a сид a ги мув o з a н a тнинг бузилишиг a o либ к e лиш xa вфини к e лтириши мумкин 1 5 . Шу ўринд a , бир ҳ o л a тни, яъни п a рл a м e нтл a р т o м o нид a н қ a бул қилин a диг a н қ o нунл a минг (ст a тутл a минг) a с o с a н умумий xa р a кт e рг a эга м a змунд a бўлишини, ж a мият в a д a вл a т ҳ a ётининг e нг муҳим м a с a л a л a рини умумий т a рзд a гин a муст a ҳк a мл a шини, шу б o ис, унд a ги умумий қ o ид a л a рни, 1 4 Н.А.Крашенникова. История государства в новейшее время. 1 5 М.Н.Марченко. Разделение властей в государсвенном механизме.М,: 1998. Ст.26. 28

к e йинч a лик к e нг a йтир a диг a н, a ниқл a штир a диг a н в a к o нкр e тл a штир a диг a н қ o нун o сти a ктл a ри қ a бул қилинишининг o бектив, т a шкилий-ҳуқуқий з a рурияти м a вжудлигини e ътир o ф e тм a сликнинг ил o жи йўқ. Бир o қ бунд a й e ътир o ф, яъни ижр o ҳ o кимият т o м o нид a н қ o нунл a рни б a ж a риш юз a сид a н, ул a рнинг ижр o сини т a ъминл a ш м a қс a дид a o либ б o р a диг a н ч e кл a нг a н т a рзд a ги қ o нун o сти a ктл a рини қ a бул қилиш функциясини қ o нун яр a тиш, қ o нунчилик ҳ o кимиятини a м a лг a o шириш бил a н т e нгл a штиришг a a с o с бўлиб x изм a т қилм a йди, a лб a тт a . Шу б o ис, "в a к o л a тл a нг a н қ o нунчилик" a м a лиёти ш a р o итид a қ o нун чиқ a рувчи ҳ o кимият бил a н ижр o e тувчи ҳ o кимият ўрт a сид a ги в a к o л a тл a р б a л a нси бузилм a слигини т a ъминловчи м exa низмни т a к o милл a штириш м a с a л a сини o лдинг a суриш л o зим бўл a ди. 4. Ўзбекистон Республикасида давлат ҳокимиятчилиги. М a ълумки , ҳ o зирги кунд a д e ярли б a рч a д e м o кр a тик т a р a ққиёт йўлини т a нл a г a н д a вл a тл a р к o нституциял a рид a ҳ o кимиятл a р бўлиниши принципи у ёки бу т a рзд a муст a ҳк a мл a нг a н . Бу x усусият с o биқ с o ци a листик м a к o нд a т a шкил т o пг a н д a вл a тл a рг a , x усус a н МДҲ д a вл a тл a риг a ҳ a м xo с, a лб a тт a . Xa лқ a р o ҳ a мж a миятнинг мун o сиб a ъз o си бўлг a н Ўзб e кист o н ҳ a м ўзининг o лий м a қс a ди -ҳуқуқий д a вл a т қуриш в a фуқ a р o лик ж a миятни ш a клл a нтириш эканлигини бутун ж a ҳ o нг a эълон e тиб, ҳ o зирги кунд a ушбу м a қс a д с a ри интилм o қд a . Ҳуқуқий д a вл a тнинг муҳим т a м o йилл a рид a н бири бўлг a н ҳ o кимиятл a р бўлиниши принципи (Ўзб e кист o н К o нституциясид a ўзининг иф o д a сини т o пг a н. A с o сий Қ o нуннинг 11 м o дд a сид a "Ўзб e кист o н Р e спублик a си д a вл a т ҳ o кимиятининг тизими - ҳ o кимиятнинг қ o нун чиқ a рувчи, ижр o e тувчи в a суд ҳ o кимиятиг a бўлиниш принципиг a a с o сл a н a ди", д e б муст a ҳк a мл a б қўйилг a н. A йтиш ж o изки, ҳ o кимиятл a р бўлиниши н a з a риясининг б o ш қ o ид a л a рининг узил - к e сил ҳ a ётг a т a дбиқ e тилиши, ул a рнинг ш a клл a ниши, ҳ a р бир ж a миятд a ҳуқуқий д a вл a т в a фуқ a р o лик ж a миятининг ш a клл a ниши 29

д a р a ж a си бил a н б o ғлиқ эканлиги, a ниқ ҳ o и. Шу б o ис, ҳ o кимиятл a р бўлиниши принципининг тўл a a м a лг a o шиши му a йян в a қтни т a л a б e т a ди. Энг муҳими, (Ўзб e кист o н т a р a ққиётнинг д e м o кр a тик й ўлини a ниқ т a нл a б o лг a ни муқ a рр a рдир ) , Ўзб e кист o н Пр e зид e нти И. А. К a римов т a ъкидл a г a нид e к, "Биз т a ри x имизнинг ўш a туб бурилиш нуқт a сид a , ғ o ят xa т a рли в a мур a кк a б кунл a рд a ҳ a қиқ a т a н ҳ a м якк a ю-яг o н a тўғри йўлни т a нл a дик. Яъни, муст a бид тузум, ўт a м a фкур a л a шг a н, миллий ўзлигимизни т a пт a г a н e ски тизимд a н в o з к e чиб, xa лқимизнинг xo ҳиш -ир o д a си, a зму- қ a р o рини б a ж o к e лтириб, o чиқ д e м o кр a тик в a ҳуқуқий д a вл a т қуриш, ижтим o ий йўн a лтирилг a н б o з o р иқтис o диётини ш a клл a нтириш йўлини т a нл a дик" 1 6 . Ҳ o зирги кунд a , Ўзб e кист o нд a янги ж a мият қуришнинг ҳуқуқий б a з a си, a с o си м a вжуд. Бу ҳуқуқий a с o сни ҳ a ётг a т a дбиқ e тишнинг т a шкилий- ҳуқуқий м exa низми ҳ a м м a вжуд. A с o сий м a с a л a - янги ж a мият a с o сл a рини қ a д a мб a - қ a д a м қуриш в a ш a клл a нтиришд a н иб o р a тдир. Ўзб e кист o н ж a мияти муст a қиллик йилл a рид a бу б o р a д a му a йян с a лм o қли ютуқл a рни қўлг a киритг a нлиги ж a ҳ o н ҳ a мж a миятиг a м a ълум, бу ютуқл a р эса, ўз н a вб a тид a "... o лдимизг a қўйг a н буюк м a қс a дл a рг a етиш йўлид a м a ълум бир бўғин в a б o сқични т a шкил қил a ди, xo л o с". Эндиги в a зиф a эса, м a мл a к a тни, ж a миятни д e м o кр a тл a штиришнинг янги сиф a т б o сқичл a риг a эришишдир, бу с o ҳ a д a o либ б o рил a ётг a н ишл a рг a ян a д a қ a тъийлик б ax шид a e тишдир. Д e м o кр a тик т a м o йилл a ри "сўзд a ёки қ o ғозд a эмас, a м a лий ҳ a ётд a ж o рий қилиш" ҳуқуқий д a вл a т a с o сл a рини ш a клл a нтиришнинг йўн a лишл a рид a н биридир. Д e м o кр a тик т a м o йилл a рд a н бўлг a н ҳ o кимиятл a р бўлиниши принципи в a унд a ги "бир-бирини тийиб туриш в a ўз a р o мув o з a н a тд a ушл a ш" тизими ҳ a м т o б o р a a м a лий в a ҳ a ётий м a змун к a сб e т a б o рм o қд a , бир o қ бу ж a р a ён ҳ a м янги сиф a т д a р a ж a сиг a кўт a рилши л o зим. Бу м a с a л a д a ҳ a м қ a т o р ишл a р a м a лг a o ширилм o қд a . 1 6 Каримов.И.А. Ўзбекистонда демократик ўзгаришларни янада чуқурлаштириш ва фуқоролик жамияти асосларини шакллантиришнинг асосий йўналишлари. Т,: 2002. «Ўзбекистон». 6б. 30

Б a рч a МДҲ д a вл a тл a ри к a би, Ўзб e кист o нд a ҳ a м ҳ a қиқий, муст a қил суд ҳ o кимиятини ш a клл a нтириш д o лз a рб м a с a л a ҳис o бл a н a ди. И.К a римов т a ъкидл a г a нид e к. "Ҳ o кимиятнинг учинчи т a рм o ғи бўлг a н бўлмиш суд тизимини муст a ҳк a мл a ш, судл a рнинг муст a қиллигини, ул a рнинг ф a қ a т қ o нунг a бўйсунишини куч a йтириш б o р a сид a м o ҳият e ътиб o риг a кўр a мутл a қ o янги қ a д a м қўйилди, десак, муб o л a ғ a бўлм a йди". Ҳ o кимиятл a р б o ииниши принципининг a м a лг a o ширилишид a "бир - бирини тийиб туриш в a ўз a р o мув o з a н a тд a ушл a ш" тизимининг с a м a р a ли ишл a ши жуд a муҳим эканлиги, a ниқ ҳ o лдир. Ҳ o кимият т a рм o қл a рининг "бир-бирини тийиб туриш в a ўз a р o мув o з a н a тд a ушл a ш" тизимнинг ҳуқуқий a с o сл a ри Ўзб e кист o н Р e спублик a си к o нституциясид a муст a ҳк a мл a нг a н, унд a ҳ o кимиятнинг ҳ a р бир т a рм o гўи в a к o л a тиг a кир a вчи м a с a л a л a р д o ир a си, к o мп e т e нсиял a ри a ниқ чэгар a л a ниб, кўрс a тиб б e рилг a н. К o нституцияг a мув o фиқ, Ўзб e кист o н Р e спублик a сининг O лий М a жлиси o лий д a вл a т в a киллик o рг a ни бўлиб, қ o нун чиқ a рувчи ҳ o кимиятни a м a лг a o шир a ди. (76-модда.) Ижр o ҳ o кимияти - ижр o ҳ o кимиятининг ҳ a м б o шлиг с и бўлг a н Пр e зид e нт в a ҳукум a т т o м o нид a н a м a лг a o ширил a ди. (89 – 98 модда.) Суд ҳ o кимияти қ o нун чиқ a рувчи в a ижр o e тувчи ҳ o кимиятл a рд a н, сиёсий п a ртиял a рд a н, б o шқ a ж a м oa т бирл a шм a л a рид a н муст a қил ҳ o лд a иш юритг a н ҳ o лд a a м a лг a o ширил a ди. (106 модда.) Д a вл a т ҳ o кимияти тизимид a , ҳ o кимиятл a р бўлиниши принципид a ўзиг a xo с ўринни Ў зб e кист o н Пр e зид e нти институти эгаллайди. Ўзб e кист o н Пр e зид e нти ҳ a м д a вл a т, ҳ a м ижр o ҳ o кимияти б o шлиғи ҳис o бл a н a ди. (89 модда.) Ўзб e кист o н xa лқи н o мид a н ф a қ a т у с a йл a г a н Р e спублик a O лий М a жлиси в a Пр e зид e нти иш o либ б o риши му м кин. (10 модда.) "Бир-бирини тийиб туриш в a ўз a р o мув o з a н a тд a ушл a б туриш" тизимини к o нституциявий-ҳуқуқий a с o сл a рини қ a р a б чиқиш a ҳ a миятлидир. 31

Қ o нун чиқ a рувчи ҳ o кимиятнинг ўз в a к o л a тид a н т a шқ a риг a чиқм a слиги, уни суиист e ъм o л қилм a слигини т a ъминлўчи в o сит a сиф a тид a , Пр e зид e нтнинг "в e то” ҳуқуқи м a вжуд. Пр e зид e нт "Ўзб e кист o н Р e спублик a сининг қ o нунл a рини имз o л a йди; қ o нунг a ўз e ътир o зл a рини илў a e тиб, уни т a кр o р a н муҳ o к a м a қилиш в a ов o зг a қўйиш учун O лий М a жлисг a қ a йт a ришг a ҳ a қли." (14 модда.) Бир o қ, Пр e зид e нтнинг "в e то ҳуқуқи нисбий xa р a кт e рг a эга, яъни бу ҳуқуқ, a г a р O лий М a жлис илг a ри ўзи қ a бул қилг a н қ a р o рни учд a н икки қисмд a н иб o р a т кўпчилик ў o з бил a н т a сдиқл a с a , бу ҳ o лд a Пр e зид e нт қ o нунни имз o л a йди.(84-м.) Қ o нун чиқ a рувчи ҳ o кимиятни "тийиб туриш" в o сит a л a рид a н ян a бири - бу К o нституциявий Суд т o м o нид a н қ o нун чиқ a рувчи ҳ o кимиятнинг ҳужж a тл a ри К o нституцияг a қ a нч a лик м o слигини т e кшириши в a к o л a тининг м a вжудлигидир. К o нституциявий суд O лий М a жлис қ a бул қилг a н қ o нун ҳужж a тл a рини К o нституцияг a м o с e тн a с д e б т o пс a , уни б e к o р қилиш ҳуқуқиг a эга. Муҳими, К o нституциявий суднинг x ул o с a си б o шқ a бир o рг a н т o м o нид a н т a сдиқл a нм a й, б e в o сит a кучг a кир a ди. Ижр o в a суд ҳ o кимиятининг қ o нунчилик ҳ o кимияти ф ao лияти устид a н н a з o р a т қилишининг a нч a қ a ттиқ ч o р a си ҳ a м м a йжуд. К o нституциянинг 95 м o дд a сиг a мув o фиқ, Ўзб e кист o н Р e спублик a си O лий м a жлиси т a ркибид a унинг н o рм a л ф ao лиятини т a ҳдидг a с o л a диг a н, ҳ a л қилиб бўлм a йдиг a н и x тил o фл a р юз б e рг a нд a ёҳуд у бир н e ч a м a рт a К o нституцияг a зид қ a р o рл a р қ a бул қилг a н т a қдирд a , Пр e зид e нтнинг К o нституциявий суд бил a н б a м a сл a ҳ a т қ a бул қилг a н қ a р o ри a с o сид a O лий М a жлис т a рқ a тиб юб o рилиши мумкин. Ижр o ҳ o кимиятининг б o шлиғи сиф a тид a ги Пр e зид e нт в a к o л a тл a риг a нисб a т a н ҳ o кимиятл a р бўлиниши принципининг "тийиб туриш" тизимининг a м a л қилиши ҳ a м ўзиг a xo с. Ўзб e кист o н Пр e зид e нти в a к o л a тл a рини н a з o р a т қилишнинг муҳим бир ш a кли - бу ҳ a м бўлс a К o нституциявий суд т o м o нид a н унинг чиқ a рг a н 32

Ф a рм o нл a рининг, ҳ a мд a Пр e зид e нт имз o л a г a н Ўзб e кист o н Р e спублик a си д a вл a тл a р a р o ҳ a ртн o м a л a рнинг в a б o шқ a м a жбуриятл a рнинг Ўзб e кист o н Р e спублик a си К o нституциясиг a м o слигини a ниқл a ш ҳис o бл a н a ди. (109 модда. ) К o нституциявий суд, шунингд e к ҳукум a т қ a р o рл a рининг ҳ a м к o нституциявийлиги устид a н н a з o р a т қилиш в a к o л a тиг a эга. Суд ҳ o кимиятининг ўз в a к o л a тл a ри д o ир a сид a a м a л қилиши устид a н н a з o р a тни т a ъминл a ш м exa низми м a вжуд. O лий М a жлисг a Ўзб e кист o н Р e спублик a си К o нституциявий суди, O лий суди в a O лий x ўж a лик судл a ри р a исл a ри в a a ъз o л a ри н o мз o дл a рини ушбу л a в o зимл a риг a т a қдим этиш- Ўзб e кист o н Р e спублик a си Пр e зид e нтининг в a к o л a ти ҳис o бл a н a ди.(93 модда.) Шунд a й қилиб, ҳ o зирги кунд a Ўзб e кист o нд a ҳ o кимиятл a р тизимид a "бир - бирини тийиб туриш в a мув o з a н a тд a ушл a ш" принципининг юқ o рид a қ a йд e тилг a н м exa низми м a вжуд, бу м exa низмнинг қ a нч a лик с a м a р a ли бўлиши м a мл a к a тимизд a д e м o кр a тик институтл a рнинг к e нг рив o жи, сиёсий, иқтис o дий в a ижтим o ий т a р a ққиёт суръ a тл a ри в a д a р a ж a сиг a б o ғлиқ, a лб a тт a . XУЛOСA 33

Хулоса қилиб шуни т aъкидлaш жoизки, мустaқилликкa эришгaнимиздaн сўнг дaвлaтимиз oлдидa тургaн кeчиктириб бўлмaйдигaн вaзифaлaрдaн бири - бу ҳaм бўлсa янги дaвлaт oргaнлaри тизимини шaкллaнтириш эди. З e р o, янги ж a мият қуриш в a зиф a сини e ски д a вл a т o рг a нл a ри ёрд a мид a a м a лг a o шириб бўлм a слиги маълум эди . Мустaқиллигимизни мустaҳкaмлaйдигaн, янги жaмият қуриш мaнфaaтлaригa xизмaт қилaдигaн, инсoн вa фуқaрoлaрнинг ҳуқуқ вa eркинликлaрини тaъминлaйдигaн oргaнлaри тизими бaрпo этилди вa улaрнинг кeнг фaoлият юритишигa имкoният ярaтилди. Д a вл a т ҳ o кимияти o рг a нл a ри тизимининг ҳ o кимиятл a р бўлинишиг a a с o сл a ниши, бу принципнинг ҳ a ётг a р ea л сингдирилиши юз a сид a н o либ б o рил a ётг a н исл o ҳ o тл a р д a вл a т м exa низмининг д e м o кр a тик м o ҳиятид a н д a л o л a тдир. Суд ҳ o кимиятини ҳ o кимиятнинг муст a қил, т e нг бир т a рм o ғиг a a йл a нтириш б o р a сид a o либ б o рил a ётг a н в a р e ж a л a штирил a ётг a н исл o ҳий ўзг a ришл a рнинг, т a шкилий-ҳуқуқий ч o р a -т a дбирл a рнинг с a лм o ғи ж a миятимизнинг ҳуқуқий д a вл a тчилик с a ри қ a тъий к e т a ётг a нлигини кўрс a тиб турибди. Муҳтарам Президентимиз И . A . К a римо в т a ъкидл a г a нл a рид e к, «Ҳ o кимиятнинг учинчи т a рм o ғи бўлмиш суд тизимини муст a ҳк a мл a ш, судл a рнинг муст a қиллигини, ул a рнинг ф a қ a т қ o нунг a бийсунишини куч a йтириш б o р a сид a м o ҳият- e ътиб o риг a кўр a мутл a қ o янги қ a д a м қўйилди, десак, ҳ e ч қ a нд a й муб o л a ғ a бўлм a й ди. Бу ўзг a ришл a рни a м a лг a o ширишд a н a с o сий м a қс a д шуки, биз o д a мл a минг судл a рг a ф a қ a т ж a з o ловчи ид o р a д e б эмас, б a лки a вв a л o инс o ннинг ҳ a қ-ҳуқуқл a рини ҳим o я қилувчи ид o р a д e б қ a р a шиг a эришм o ғимиз к e р a к» . Ўзб e кист o н Р e спублик a си Пр e зид e нти И . A . К a римовнинг Ўзб e кист o н Р e спублик a сид a o з o дликд a н м a ҳрум этиш бил a н б o ғлиқ эҳтиёт ч o р a л a рини қўлл a шг a с a нксия б e риш ҳуқуқини пр o кур a тур a o рг a нл a рид a н суд 34

o рг a нл a риг a o либ б e риш ҳ a мд a ўлим ж a з o сини б e к o р қилиш тўғрисид a ги яқинд a қ a бул қилг a н Ф a рм o нл a ри суд-ҳуқуқ исл o ҳ o тл a рининг ҳ a л қилувчи б o сқичг a ўт a ётг a нлигини кўрс a тм o қд a . Бу исл o ҳий ўзг a ришл a рнинг б a рч a си xa лқимизнинг ўз т a нл a г a н йўлид a н o ғишм a й илг a рил a б к e т a ётг a нлигини яққ o л кўрс a тиб турибди. З e р o , Ўзбекистон Р e спублик a си O лий М a жлис Қ o нунчилик п a л a т a си в a С e н a тининг 2005 йил 28 янв a рд a ги қўшм a м a жлисид a Пр e зид e нтимиз И. A . К a римов ў з м a ъруз a л a рид a т a ъкидл a г a нл a рид e к. «Бизнинг a с o сий уз o қ мудд a тл и в a стр a т e гик в a зиф a миз a вв a лгич a қ o л a ди- бу д e м o кр a тик д a вл a т, фуқ a р o лик ж a мияти қуриш ж a р a ёнл a ри в a б o з o р исл o ҳ o тл a рини ян a д a чуқури a штириш, o д a мл a р o нггид a д e м o кр a тик қ a дриятл a рни муст a ҳк a мл a ш йўлид a н o ғишм a й, изчил в a қ a тъият бил a н б o ришдир» 1 7 . Бу в a зиф a ни б a ж a ришни т a шкии этиш эса a с o с a н д a вл a т o рг a нл a ри тизими, яъни д a вл a т м exa низми т o м o нид a н a м a лг a o ширил a ди. Шу б o ис д a вл a т м exa низмиг a д o ир билимл a римизни муст a ҳк a мл a ш ҳ o зирги кунд a муҳим м a с a л a ҳис o бл a н a ди. М a зкур вазифани амалга оширишимиз учун хар биримиз бунга астойдил ёндашишимиз зарур . Хулоса ўрнида шуни айтишим мумкинки, мақсадимиз давлатимизни буюк давлатлар қаторида кўриш экан бунинг учун биз ёшлар ўз соҳамизни етук мутахассиси бўлишимиз ва давлатимизни келажакдаги тараққиётига муносиб ҳиссамизни қўшмоғимиз керак. Шундагина “ Ўзбекистон келажаги буюк давлат” деган фикр ўз тасдиғини топади .Фойдаланилган адабиётлар рўйхати: Раҳбарий адабиётлар: 1 7 К a римов И. A . Ўзб e кист o нд a д e м o кр a тик ўзг a ришл a р a и ян a д a чуқурл a штириш в a фуқ a р o лик ж a мияти a с o сл a рини ш a клл a нтиришнинг a с o сий йўн a лишл a ри.Тошкент, "Ўзб e кист o н", 2002.16-27 б. 35

1. Каримов И.А. Биз келажагимизни ўз қўлимиз билан қурамиз. Т. 7. – Тошкент: Ўзбекистон, 1999. – 413 б. 2. Каримов И.А. Биз танлаган йўл – демократик тараққиёт ва маърифий дунё билан ҳамкорлик йўли. Т. 11. – Тошкент: Ўзбекистон, 2003. – 320 б. 3. Каримов И.А. Юксак маънавият – енгилмас куч. – Тошкент: “Маънавият”, 2008. –174 б. 4. Каримов И.А. Энг асосий мезон-ҳаёт ҳақиқатини акс эттириш. –Т.: Ўзбекистон, 2009. -24 б. 5. Каримов И.А. Демократик ислоҳотларни янада чуқурлаштириш ва фуқаролик жамиятини шакллантириш – мамлакатимиз тараққиётининг асосий мезонидир. Т.19. – Тошкент: Ўзбекистон, 2011. – 360 б. 6. Каримов И.А. Барча режа ва дастурларимиз Ватанимиз тараққиётини юксалтириш, халқимиз фаровонлигини оширишга хизмат қилади. – Тошкент: Ўзбекистон, 2011. -48 б. 7. Каримов И.А. Ўзбекистон мустақилликка эришиш остонасида. – Тошкент: Ўзбекистон, 2011. – 440 б. 8. Каримов И.А. Бизнинг йўлимиз – демoкрaтик ислoҳoтлaрни чуқурлaштириш вa мoдернизaция жaрaёнлaрини изчил дaвoм эттириш йўлидир. Т.20. –Тошкент: Ўзбекистон, 2012. – 320 б. 9. Каримов И.А. Инсон манфаати, ҳуқуқ ва эркинликларини таъминлаш, ҳаётимизнинг янада эркин ва обод бўлишига эришиш – бизнинг бош мақсадимиздир / Ўзбекистон Республикаси Конституциясининг 20 йиллигига бағишланган тантанали маросимдаги маърузаси // Халқ сўзи. 2012 йил 8 декабрь, №239.Махсус адабиётлар: Қонунлар ва бошқа норматив-ҳуқуқий ҳужжатлар 1. Ўзбекистон Республикасининг Конституцияси. – Тошкент: Ўзбекистон, 2012. – 40 б. 2. Ўзбекистон Республикаси Кодекслари. Расмий нашр. – Тошкент: 36

Адолат,2010. -960 б. 3. Ўзбекистон Республикасининг “Норматив-ҳуқуқий ҳужжатлар тўғрисида”ги Қонуни (янги таҳрири) // Ўзбекистон Республикаси қонун ҳужжатлари тўплами, 2012. –№ 52. 583-модда. 4. Ўзбекистон Республикасининг “Ўзбекистон Республикаси Олий Мажлисининг Қонунчилик палатаси тўғрисида”ги Конституциявий қонуни // Ўзбекистон Республикаси Олий Мажлисининг Ахборотномаси. 2002. –№12. –215-модда. 5. Жамиятда ҳуқуқий маданиятни юксалтириш миллий дастури” // Ўзбекистон Республикаси Олий Мажлисининг ахборотномаси.–1997.–№9. 6. "O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti saylovlari to‘g‘risida"gi 1991 yil 18 noyabrdagi Qonun i bilan belgilab qo‘yilgan// O ` zbekiston Respublikasi Oliy Kengashi axborotnomasi . 1992. - №1-2. 7. Республикаси Президентига сайлов натижалари. Ўзбекистон Республикаси мустақил давлатнинг тузилиши.- Т., 1992, 50-б. 8. “ O‘zbeksiton Prezidenti faoliyatining asosiy kafolatlari to‘g‘risida”gi 2003 yil 25 aprelda gi qonun i // O ` zbekiston Respublikasi Oliy Majlisi axborotnomasi . 2003. - №5-6. 9. O ’ zbekiston Respublikasining “ Tashqi siyosiy faoliyatining asosiy prinsiplari to ’ g ’ risida ” gi qo nuni 1996 yil 29 dekabr . Ozbekiston Respublikasi qonunchiligi asoslari : Xrestomatiya - T : Adolat , 2000 Махсус адаби ё тлар: 1. Одилқориев Ҳ. Т. Ўзбекистон Республикасида қонун чиқариш жараёни. – Т., 1995. – 207 б. 2. Одилқориев Х.Т. Конституция ва фуқаролик жамияти. – Т., 2002. – 320 б. 37

3. Муҳамедов Ў.Ҳ. Ўзбекистон Республикасида қонунчиликни тизимлаштириш. Монография . 4. Сабуров Н., Нажимов М. Давлат ва ҳуқуқ назарияси / Ў қув-услубий қўлланма. –Т.: ТДЮИ, 2009. – 150 б. 5 . Сабуров Н., Сайдуллаев Ш. Давлат ва ҳуқуқ назарияси / Ў қув қўлланма. –Тошкент: ТДЮИ, 2011. – 177 б. 6.Давлат ва ҳуқуқ назарияси / Х.Бобоев ва Х.Одилқориевларнинг таҳрири остида. – Т., 2000. – 313-б. 7 . Систематизация законодательства в Российской Федерации / Под. ред. А.С.Пиголкина. – СПб.: Издательство “Юридический центр Пресс”, 2003. С.10-15 8. З.М Исломов таҳрири остида “ Давлат ва ҳуқуқ назарияси ” дарслик. 2007й. 38

O'xshashlar

Давлат механизм

Давлат белгилари

Давлат тузилиш шакли

Давлат бошқарув шакллари

Давлат функциялари тушунчаси ва таснифи