Давлат белгилари - Huquqshunoslik - Kurs ishlari

Давлат белгилари

Yuklangan vaqt:

30.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

123.5 KB

Ko'chirib olish

Давлат белгилари РЕЖА : 1. Давлат белгилари тушунчаси 2. Давлат белгилари таркибий кисмлари 3. Давлат белгиларининг давлат ва хукукни урганишдаги ахамияти 4. Давлат белгиларининг мазмуни

кириш: Давлат тўғрисидаги, унинг тушунчаси, моҳияти ва жамиятдаги роли (ўрни) тўғрисидаги масалалар (саволлар) давлатшунослик борасидаги узоқ давом этиб келаётган ва баҳсларга сабаб бўлаётган масалалар қаторига киради. Ушбу баҳсларнинг асоси нимада? Булар эса камида 3 та сабаб билан тушунтирилади: Биринчидан, айтиб ўтилган масалалар тўғридан-тўғри ва бевосита ҳар хил қатлам, жамиятдаги синфлар, сиёсий партиялар ва харакатларнинг манфаатларини ифода этади. Иккинчидан, ҳеч қайси бир ташкилот бажариладиган ишларнинг хилма-хиллиги ёки жамият тақдирига таъсир доираси юзасидан давлат билан тенглаша олмайди. Учинчидан, давлат – жуда мураккаб ҳамда икки қарама- қаршиликларга эга бўлган ижтимоий-сиёсий ҳодисадир. Давлатнинг тушунчаси, моҳиятини, кўп томонли қирраларини, хусусиятлари ва белгиларини очиб бериш вазифаси - фавқулодда мураккаб вазифадир. Бу вазифани фақат давлатни конкрет-тарихий ўрганиш пайтида уни иқтисодиёт билан, жамиятнинг ижтимоий-сиёсий ва маънавий ҳаёти билан боғлаган ҳолда ҳамда фаннинг мавжуд ва янги ютуқларидан фойдаланиб ўрганиш даркор. Қадимдан олим ва мутафаккирлар давлат нима, деган саволга жавоб топишга уриниб келганлар. Қадимги римлик оратор, файласуф ва сиёсатчи Марк Тулмит Цицерон бир вақтнинг ўзида (давлат тўғрисида) ҳам савол берган, ҳам шундай жавоб берган: "Ҳа давлат бу нима, агар у умумий ҳуқуқ тартибот бўлмаса". Цицероннинг бу масала бўйича кўпгина издошлари ва давом эттирувчилари бўлган, улар давлатга ҳуқуқ тартиботнинг 2

ташкилоти, унинг асосий моҳияти ва вазифаси ҳам шунда деб тавсиф берганлар (Г.Кельзен, П.Струве ва б.). 1. Давлат белгилари тушунчаси Буржуазия даврида давлат – бу кишиларнинг мажмуи (иттифоқи), улар томонидан эгаллаган худуд ва ҳокимият деган таъриф (аниқлик) кенг тарқалди 1 . Таниқли давлатшунос Л.Дюги давлатнинг 4 та элементини ажратиб кўрсатади: 1) кишилик индивидларининг иттифоқи; 2) маълум худудни; 3) мустақил (суверен) ҳокимиятни; 4) хукуматни. Г.Ф.Шершеневичнинг ёзишича, "Давлатнинг номи билан – битта ҳокимиятга бўйсунган, маълум худудларда жойлашган кишиларнинг иттифоқи" тушунилади. Давлатга таъриф беришга К.Маркс ва Ф.Энгельслар ҳам бир неча бор эътибор беришган. Ф.Энгельс давлатга кейинчалик қисқача шундай таъриф берди: "давлат – бир синфнинг иккинчи синф устидан эзиш учун ишлатиладиган машинасидан бошқа нарса эмас" 2 . Бу тушунчага В.И.Ленин бошқачароқ ўзгартириш киритиб, шундай ёзади: "давлат – бу бир синфнинг бошқа синф устидан хукмронлигини қўллаб-қувватлаб турувчи машина". Бу талқинлар фан ва расмий сиёсатда кенг тарқатилган. Лекин бундай таърифлар шундай давлатларга мос келадики, яъни қаерда 1 З.М.Исламов Об щая теория государства и права. / Т.: 1997. 2 З.М.Исламов Об щая теория государства и права. / Т.: 1997 3

синфий зиддият ва сиёсий қарама-қаршиликлар кўп бўлиб, жамиятнинг бўлиниб кетиши хавфи бўлган жойларда (давлатларда). Бошқача айтганда, бу таъриф диктаторлик давлатларига тўғри келади. Ҳозирги ўқув дарсликларида давлатга ўзининг махсус аппаратига эга бўлган, яъни ўз зайлини бутун мамлакат миқёсида мажбурий равишда ўтказа оладиган оммавий ҳокимиятнинг сиёсий- худудий суверен ташкилоти деб таъриф берилади. Лекин бу таърифда давлат билан жамият ўртасидаги боғлиқлик ўз ифодасини сустроқ топган. Шунинг учун ҳам давлатга қуйидагича талқин берилади: Давлат – бу жамиятнинг бирлиги ва бутунлигини таъминловчи, (жамиятни бошқаришда давлат механизми) қонунийлик ва ҳуқуқ тартиботга, фуқароларнинг ҳуқуқ ва эркинликларига кафолат берувчи, ҳуқуққа умуммажбурий ахлоқий куч куч этувчи суверен оммавий ҳокимият ўртасида воситаликни амалга оширувчи сиёсий ташкилотдир. Юқорида келтирилган таъриф давлат тушунчасини умумий томонини ифодалайди, лекин бу таъриф замонавий ёки ҳозирги замон давлати учун тўғрироқ келади. Бунда бироқ эътиборни жалб қиладиган томони, давлат бутун жамият ва унинг барча фуқароларининг сиёсий ташкилотидир дейилганидир. У муҳим ижтимоий ишларни бошқаради, жамиятнинг бир бутунлигини таъминлайди, жамият учун ҳаётий муҳим бўлган функцияларни бажаради. Шу билан бир вақтда давлат (асосан ҳуқуқий давлат) фуқароларнинг ҳуқуқ ва эркинликларини кафолатлашга жамиятда мустаҳкам ва инсонпарвар бўлган ҳуқуқ тартиботни қўллаб- қувватлашга чақирилган. Давлат синфий нуқтаи назардан ёндошиб қуйидагича таъриф ҳам берилади: Давлат – бир синфнинг бошқа синф устидан, жумладан камчиликнинг кўпчилик устидан хукмронлигини қўллаб-қувватлаб турувчи сиёсий ташкилот бўлиб, у моҳиятан иқтисодий ва сиёсий хукмрон синфнинг диктатурасидир. 4

Яна умумижтимоий нуқтаи назардан ёндошиш бўлиб, унда: Давлат – сиёсий ташкилот-ассоциация бўлиб, унинг аъзолари оммавий ҳокимиятнинг тузилиши ва муносабатларига кўра бир бутун бўлиб бирлашадилар, улар ўртасидаги муносабатларни ечимини топишга қаратилган қуролдир. И.Кантнинг фикрича, давлат кишиларнинг ҳуқуқий қонунларга бўйсундирилган бирлашмасидир, дейилади. Давлатнинг моҳияти тўғрисида масалага тўхталадиган бўлсак, бу масала – давлат ҳокимияти кимнинг қўлида, кимнинг манфаатларини кўзлаб ва уни ким амалга ошириши ҳақида бўлади, яъни бош ва асосий масала бўлиб давлат ҳокимияти ҳисобланади. Шунинг учун ҳам бу муаммо ўткир баҳоларга эга бўладиган масала деб қаралади. Жумладан: ХХ асрда тарқалган элит назарияси тарафдорлари халқ оммаси ҳокимиятни амалга оширишга ҳозир эмаслар ёки улар жамият ишларини бошқара олмайдилар, бу эса ўз навбатида давлат ҳокимиятини жамиятнинг тепадаги қатлами (элита)га тегишли эканлигини билдиради деб таъкидлайдилар 1 . Элит назарияси технократлар назарияси вакиллари ҳам қўллайдилар, уларнинг фикрича хукмдорликни, бошқарувни фақат профессионал бошқарувчилар, менеджерлар амалга ошира олишлари мумкин, дейилади. Демократик доктрина тарафдорлари эса, ҳокимиятнинг биринчи манбаи ва ташувчиси халқдир, табиатан ва моҳиятан давлат ҳокимияти тубдан халқчил бўлиб, халқнинг манфаатларини кўзлаган холда ва унинг назорати остида амалга оширилиши зарур, дейилади. Марксистик назария эса таъкидлайдики, сиёсий ҳокимият иқтисодий ҳиҳатдан хукмрон синфга қарашли бўлиб, унинг манфаатларини ҳимоя қилишга қаратилган. Давлат моҳиятини очишдаги синфий ёндошув - жамиятшунослик фанининг катта ютуғидир 2 . 1 Теория государства и права. / М.: Инфра. М – Норма, 1997. 2 5

Лекин бу ёндашувдан гап-сўзсиз фойдаланиш, жумладан барча ва ҳар хил давлатларга тавсиф беришда илмий жихатдан жудаям тўғри бўлмаган бўларди. Давлат фаолияти тавсифига синфий йўналиш тусини бериш бу унинг моҳиятий томони, унинг асосий бошланишидир. Лекин давлат фаолиятига синфий қарама-қаршиликлар нуқтаи назаридан қаралса, бу диктатура ўрнатилган, жамиятнинг бир қисми устидан иккинчи қисми қаттик эксплуатация ўрнатган давлатларга мос келади. Ривожланган демократик мамлакатларда – давлат аста-секин ижтимоий қарама-қаршиликларни хал этишда босқинчилик ва зўровонлик йўлларини қўлламасдан, балким муаммоларни ечишда самарали механизм ролини бажаришга ўтмоқда. Юқорида айтилганлар, замонавий давлат синфийликни бутунлай йўқотади, деган гап эмас, йўқ. У фақат иккинчи ўринга чекланади холос, ва биринчи ўринга умумижтимоий томон кўтарилди. Бошқача қилиб айтганда, демократик давлатда анча аҳамиятлироқ бўлиб, иккинчи томони, яъни умумижтимоий томони ҳисобланади. Жумладан, давлатнинг моҳиятини анализ қилишда иккала томонини эътиборга олиш талаб қилинади, улардан биттасини четга чиқариб қўйиб бу масала тавсифини бузиб кўрсатади 1 . Давлат тушунчаси, унга бериладиган тавсиф давлатнинг белгиларини очиб бериш жараёнида янада конкретроқ ўз ифодасини топади. Ёки давлат белгиларининг таҳлили у тўғрисидаги билимларни чуқурлаштиради, уни жамиятнинг ҳеч қандай бошқа ташкилий шакли билан алмаштириб бўлмаслигини ва давлатни муҳим ижтимоий-сиёсий институт эканлигини равшан кўрсатади. Бу қандай белгилар экан? 1 З.М.Исламов Давлат ва ҳуқуқ умумназарий масалалари. Давлат назарияси. / Т.: 2000. 2 С.Комаров Теория государства и права. / М.: 1997 6

1. Аҳолининг ҳудудий ташкилийлиги ва бу ҳудудий доира (чегара) да оммавий ҳокимиятнинг амал қилиш. Ижтимоий тузумнинг давлат бўлмаган шаклида ҳудудий ташкилийлик аниқ бўлмасдан, уруғ қабила жамоаларининг худудлари жуда шартли равишда бўлиб, қўшни жамоалар билан до 1 имо конфликтлар чиқишига сабабчи бўлган 2 . Давлатга келсак, уни аниқ ташқи чегарага ва ички маъмурий- худудий бўлинмаларга эгалиги олдингисидан ажратиб туради. Давлат ўз ҳокимияти билан ўз худудида яшовчи у ким бўлишидан, яъни унинг миллати, ирқидан қатъий назар барча кишиларни ўз ҳимояси остига олиб бирлаштиради. Бу нимани билдиради? Биринчидан, давлат ўз территориясига эга, ўз чегарасини аниқлайди ва қўриқлайди, уни ташқаридаги ёвуз кучлардан ҳимоя қилади. Иккинчидан, ушбу худуд (мамлакат) нинг доимий аҳолиси фуқаро сифатида давлат билан яқиндан боғлиқ бўлса, мамлакатнинг ичкари ёки ташқарисида давлатнинг ҳимоясида бўлади. Давлат ҳокимиятининг худудий чегараси ушбу давлат худудида яшаётган (турган) чет эл фуқароларига, жумладан фуқаролиги бўлмаган шахсларга нисбатан ҳам тааллуқли бўлади. Фақат уларнинг ҳуқуқий қоидалари тегишли ҳуқуқ нормалари билан тартибга солинади. Давлат бўлмаган (нодавлат) ташкилотлар, яъни касаба иттифоқи, сиёсий партиялар ва бошқалардан давлат шуниси билан ажралиб турадики, у ўз ҳокимиятини мамлакатнинг бутун ахолисига тарқатади. Касаба иттифоқи ёки сиёсий партиялар эса ўз сафларига аҳолининг маълум бир қисмини ёки ҳохишига қараб бирлаштирадилар. 2. Оммавий (публичная) ҳокимият. Оммавий ҳокимият деб айтилишининг сабаби у жамият билан қўшилиб кетмасдан, унинг ва бутун халқнинг номидан иш кўради. 1 2 7

Ҳокимият давлат бўлмаган жамиятда ҳам амал қилган, лекин у ижтимоий ҳокимият бўлиб, бутун уруғ ёки қабиланинг ҳокимияти бўлган ва ўз-ўзидан бошқариш учун ишлатилган. У ҳокимиятнинг амалдор ёки аппаратга муҳтожлиги бўлмаган. Оммавий ҳокимиятнинг принципиал хусусиятларидан биттаси шундаки, удавлат аппаратига (чиновник) эга бўлади, яъни бошқарув органлари ёки мажбурлов органларидан иборат бўлади. Оммавий ҳокимият қуролланган кишилар отрядлари (армия, полиция) қамоқ, суд ва мажбурлов ташкилотларидан, чиновниклар аппаратидан ва бошқалардан ташкил топади. 2. Давлат белгилари таркибий кисмлари Давлат суверенитети- унинг мустақиллигини, сиёсатини амалга оширишда ҳоҳ ўз худудида ҳоҳ халқаро миқёсда бўлсин, қарамсизлигини билдиради. "Давлат суверенитети" тушунчаси ўрта аср охирларида пайдо бўлиб, давлат ҳокимиятини черков хокимиятидан ажратиш талаби туғилган эди. Ҳозирги суверенитет - давлатнинг мажбурий белгиларидан биридир. Суверенитети бўлмаган мамлакат – бу колониядир. Суверенитет давлат ҳокимиятининг хусусияти сифатида унинг олийлигида, мустақиллиги ва эркинлигидадир. Давлат ҳокимиятининг олийлиги унинг ичкарисида қуйидагиларни белгилайди: 1) унинг кучини универсаллиги – яъни барча аҳоли, барча партиялар ва жамоат ташкилотларига нисбатан; 2) унинг прероготиви (устунлиги) – давлат ҳокимияти бошқа барча ижтимоий ҳокимиятларни улар қонунларни бузган тақдирда йўқ қилиб ташлаш мумкин; 3) ундаги бошқа ижтимоий ҳокимиятда йўқ бўлган таъсир кучларининг мавжудлиги, яъни унинг армияга, полиция, милиция, қамоқ ва бошқаларга эгалиги. Давлат ҳокимиятининг мустаҳкамлиги ва эркинлиги ҳоҳ давлат тўғрисида ҳоҳ ташқарисида бўлишидан қатъий назар, барча масалаларни монопол – эркин еча олишидир (масалан, социалистик 8

давлат лагерида – давлат ҳокимиятининг мустақил бўлмаганлиги, яъни коммунистик партия диктатурасининг мавжуд бўлганлиги ва ҳ.). 4. Давлат ва ҳуқуқнинг мунтазам боғлиқлиги. Ҳуқуқсиз давлат амал қила олмайди. Ҳуқуқ давлатни ва давлат ҳокимиятини юридик жиҳатдан расмийлаштиради ва унга қонуний куч беради 1 . Давлат ўз функцияларини ҳуқуқ шакллари орқали амалга оширади. Ҳуқуқ Давлат ва давлат ҳокимиятининг амал қилишини маълум қонуний рамка 9Қолип) га солади ва уни маълум ҳуқуқий режимга бўйсундиради. Ва давлатнинг ҳуқуқга бундай (қарамлиги) натижасида ҳуқуқий демократик давлат шаклланади. Жамиятнинг сиёсий тизими – бу сиёсий ҳокимиятни татбиқ этиш жараенида шахснинг сиёсий активлигини ва ташкилий эркинлигини ривожлантиришга қаратилган, бир-бири билан ўзаро боғлиқ бўлган давлат, жамият ва бошқа ташкилотларнинг мажмуидир. Сиёсий тизимининг ташкил этувчилари бўлиб қуйидагилар ҳисобланади: а) сиёсий бирлашмаларнинг мажмуи (давлат, сиёсий партиялар, ижтимоий-сиёсий ташкилотлар ва ҳаракатлар); б) тизим ичидаги элементлар ўртасида мавжуд бўлган сиёсий муносабатлар; в) мамлакатнинг сиёсий ҳаётини тартибга солувчи сиёсий норма ва анъаналар; г) тизимнинг ғоявий ва психологик характеристикасини ифода этувчи сиёсий онг; д) сиёсий бирлашмаларининг вакиллари ёки аъзоларининг харакатларини қамраб олувчи сиёсий фаолият. Сиёсий тизим – кишиларнинг алоҳида фаолият доираси бўлган сиёсат билан боғланган бўлиб, у давлат ҳокимияти масаласида 1 С.Комаров Теория государства и права. / М.: 1997 9

синфлар, ижтимоий гуруҳлар, жамоалар, шахслар ўртасидаги ўзаро муносабатларни ифода этади. Давлат жамиятнинг сиёсий тизими тузилишида (структурасида) асосий звено сифатида юзага чиқади. Жамиятнинг сиёсий тизимида давлатнинг роли ва ўрни қуйидаги асосий моментлар билан аниқланади: Биринчидан, давлат жамияти такомиллаштириш жараенида ишлаб чиқариш қуроллари ва ишлаб чиқишнинг асосий эгаси сифатида катта аҳамият касб этади ҳамда ҳар бир кишининг манфаатини кўзлаган холда унинг ривожланиш йўналишларини белгилайди. Иккинчидан, давлат барча фуқароларнинг ташкилоти бўлиб юзага чиқади. Учинчидан, давлат махсус бошқарув ва мажбурлов аппаратига эга. Тўртинчидан, давлат тармоқланган (кўпқиррали) юридик тизим қуролига эга бўлиб, унинг ёрдамида ишонтириш ва мажбурлашнинг турлича усулларини қўллайди. Бешинчидан, давлат суверенликка эга. Олтинчидан, у бутун мамлакат миқёсида тўла ҳокимликка эга бўлган ягона ташкилот бўлиб, қонунчилик, бошқарув ва назорат функцияларнинг бирлигига эгадир. Нодавлат ташкилотлари эса бундай хусусият ва функцияларга эга эмасдирлар. Шундай экан, давлат истаган мамлакатнинг сиёсий ва ижтимоий ҳаётида марказий ўрин эгаллайди. Бу нималарда кўринади? 1. Давлат турли хил социал гуруҳлар, синфлар, қатламлар ва уларнинг қарама-қаршиликларининг альтернативаси сифатида юзага чиқади (у кишилик жамиятини йўқолиб кетишини олдини олади). 2. Давлатни кишиларнинг биргаликда истиқомат қилишлари учун бирлашган иттифоқнинг ташкилий шакли деб ҳам қараш мумкин. Умуман айтиш мумкинки, индивид (кишилар) авваламбор, жамиятнинг сиёсий тизимга давлат орқалигина "қатнашади" ёки "киради". 10

3. Давлатнинг пайдо бўлишини шартлайдиган бир қатор факторларга биноан жамиятнинг ижтимоий-синфий қатламларга жаралиши муҳим роль ўйнайди. Бундан келиб чиқадики, давлат иқтисодий жиҳатдан кучли синфнинг сиёсий ташкилотидир. 4. Давлат кишиларнинг маълум бир гуруҳ ёки қатламининг манфаатларини ифода этувчи сиёсий фаолиятининг биринчи натижаси бўлиб чиқди. 5. Давлат – фуқаролик жамиятини, унинг сиёсий тизими билан бир бутун қилиб боғловчи муҳим интеграцион фактор сифатида юзага чиқади. Ҳар қандай синфий фаолият у ёки бу кўринишда ва охир натижада давлат ҳокимияти билан боғлиқдир. Типология – кенг ва жуда хилма-хил белгиларга эга бўлган фавқулодда қийин ва кўпқиррали ҳодисадир. Бу эса унинг ҳар хил тизимлари ҳамда таснифларини яратилишига олиб келди. Кўп асрлик кишилик тарихи бири иккинчисини ўрнини эгаллаган мавжуд бўлиб келмоқда, бугунги кунда ҳам уларнинг сони кам эмас. Шунинг учун ҳам уларнинг илмий жиҳатдан таснифи муаммоси аҳамият касб этади. Давлатни тарихий ривожланишини мантиқий нуқтаи назардан ифодаловчи, уларни маълум бир критерияларга асосланиб гуруҳларга бирлаштиришга имконият берувчи тасниф – типология деб аталади 1 . Марксиситик типологияга асосан ижтимоий-иқтисодий формациянинг 4 та типига ва иқтисодий базисининг 4 та типига давлатнинг 4 та типи мос келади – бу қулдорлик, феодал, буржуазия, социалистик давлатлар бўлиб, улар ўзларининг белгилари мажмуига эгадирлар 2 . Бир тарихий типнинг иккинчиси томонидан эгалланиши – бу объектив, табиий-тарихий жараен бўлиб, алмашинув революциялар 1 С.Комаров Теория государства и права. / М.: 1997. 2 Об щая теория права. / М.: Изд. МГГУ, 1995. 2 11

натижасида амалга ошади. Бу жараёнда давлатнинг янги типи олдингисига нисбатан тарихан прогрессивроқ бўлиши зарур. Формацион ёндошувга асосланган давлатнинг марксистик типологияси, жуда мукаммал (илмий жихатдан) бўлмасдан, унинг схематиклиги ҳамда бир томонлилиги кўзга ташланади. Ҳақиқатда эса давлатлар эволюцияси кўп вариантли, турлича бўлганлиги маълум. Масалан, қулдорлик типи ҳамма давлатлар учун ҳам шартли равишда мажбурий бўлмаган, уларнинг баъзилари тараққиётида "орқага кетиш" ҳолатлари ва узоқ давом этган ўтиш даври юз берган ("профеодальное"). Дунёвий адабиётларда давлатларни таснифлашнинг кўпгина асослари таклиф этилади, жумладан уларни демократик ва нодемократик давлатларга ажратиш тўғрисида фикр юритилади. Охирги пайтларда давлатларни нисбатан анча кенг таснифлаш қўлланилмоқда, буларга тоталитар, авторитар, либерал ва демократик давлатлар таснифи киради. 1. Тоталитар давлатда барча нарсалар битта ғояга бўйсундирилган, яъни - "давлат – бу ҳамма нарса, инсон – бу хеч ким эмас". Бутун ҳокимият хукмдор элита (қатлам) нинг қўлида бўлиб, бошқалар давлат бошқарувидан четлаштирилган. 2. Авторитар давлатда – ҳақиқий (реал) ҳокимият маълум қатлам (элита) доирасига тегишли бўлиб шахс манфаатлари давлатманфаатларининг қурбони бўлади. Сиёсий доирада эса "рухсат этилганидан ташқари барчаси тақиқланади" принципи харакат қилади. 3. Либерал давлатда эса жамиятнинг ҳаётида барча фуқароларнинг ҳуқуқ ва эркинликлари расман амалда (ҳаракатда) бўлади, давлат ишларида фуқароларнинг қатнашувига (иштироки) расман йўл қўйилади. "Тақиқланган барча нарсага руҳсат этилади". Бироқ амалдаги давлат тизимини (давлат ва ижтимоий) ўзгартириш борасидаги уринишларга йўл қўйилмайди. 4. Демократик давлатда эса давлат ва жамият ишларида, унинг бошқарувида фуқароларнинг ҳуқуқларини реал 12

таъминлайди, бундай иштирокни амалга ошишига ёрдам беради. Шахснинг ҳуқуқ ва эркинликлари анча кенг бўлиб, ва уни амалга ошиши таъминланади. Ижтимоий ҳаётнинг барча соҳаларида қонун билан чекланмаган ҳамма нарсаларга руҳсат этилади. Бу ерда давлат жамият ва шахсга хизмат қилади. Инглиз тарихчиси А.Тойнби жамият ва давлатни таснифлашдаги цивилизацион ёндашувни таклиф этди. Бу ёндошувга биноан, жамият ва ҳаётни нафақат ижтимоий-иқтисодий томонларини, балки унинг диний, психологик, маданий асосларини ҳам эътиборга олиш зарур дейилади. Унинг фикрича, дунё тарихида 26 та цивилизация санаб ўтилади, жумладан Египет, Хитой, ғарбий, диний (провослав), Араб, Мексика, Эрон, Сурия цивилизациялари ва б. Цивилизацион ёндошув ҳохирги дунёнинг бирлиги ва бир бутунлиги, умуминсоният қадриятлари устиворлиги ғояларига асосланади. Цивилизациянинг бир бутунлиги ўзаро харакатлар техникасидан, ижтимоий ташкилотликда, дин ва фалсафада кўринади. Бундан шу нарса, яъни тарихий материализм – ижтимоий тараққиётнинг асосий базиси бўлиб ишлаб чиқариш ва ижтимоий- иқтисодий формацияларнинг ролини кўрсатиш жудаям тўғри келмаслиги кўзга ташланади. Бошқача айтадиган бўлсак, цивилизацион ёндошувни ҳам бутунлай тўғри дейиш қийин, у формацион ёндошувнинг ўрнини эгаллашга қурби етмайди, лекин улар маълум биргаликда таснифлашнинг илмий асосини ташкил этса ажаб эмас. Давлатларни типлар бўйича таснифлаш масаласи, унинг ҳамма томонларини тўла қамраб ололмайди. Ўтмишдан маълумки, "ўтиш давлатлари" ҳам кам бўлмаган. Уларнинг баъзилари колониал тизимнинг тарқалиши натижасида пайдо бўлиб, баъзилари давлатларнинг амалдаги (мавжуд) типлари томон ҳаракат қилганлар (кўпчилик ҳолларда буржуазия типига) баъзилари эса ( скандинавия давлатлари) ўзларида бир неча типдаги давлатларнинг белгиларини мужассамлаштиришга ҳаракат қилганлар (буржуазия ва социалистик давлатлар белгиларини). Учинчи бир хил 13

давлатларда бўлса, ҳеч биттасида йўқ белгиларнинг пайдо бўлаётгани кўзга ташланади. Марксистик адабиётларда "ўтиш давлатлари"га деярли эътибор берилмаган. Бу давлатлар вақтинчалик характерга эга бўлган давлатлар деб ҳисобланган, давлат битта тарихий типдан иккинчисига фақат революциялар натижасидагина ўтади, дейилган. Ҳақиқатда эса давлатлар тараққиётининг нисбатан табиий ва перспектив йўли – бу эволюцион йўлдир. Бундан келиб чиқадики, ўтиш давлатларининг мавжуд бўлиши табиийдир ва улар етарлича узоқ амал қилиши мумкин 1 . Юридик адабиётларда (фанда) асосан давлатларнинг 4 типи тўғрисида тўхталиб ўтилади: қулдорлик, феодал, буржуазия, социалистик типларидир 2 . Қулдорлик ва феодал типдаги давлатлар фақат Европада амал қилган (З.И.Исламов) бўлиб, қолган дунёда эса – Осиё, Африка, Америкада аҳамиятан бошқа кўринишдаги давлатлар бўлган, бу ўз навбатида давлатлар типига синфий ёндошувдан фарқли шарқий ёндошувни ҳам борлигини билиш имкониятини беради. Ҳақиқатан, уларни бундай ажратиб кўрсатишга асос бўлган. Сабаби қадимги давлатлар (Египет, Вавилон, Хиндистон, Хитой ва б.) суғориладиган ерлар зонасида бундан 5 минг йил олдин пайдо бўлишган. Уларнинг пайдо бўлиш сабабларидан биттаси суғориш тизимларининг қурилиши натижасида ишлаб чиқаришнинг бирданига ўсиши бўлади. Ишлаб чиқариш ёки қишлоқ хўжалигининг бундай характери қабилаларнинг сақланиб қолишини белгилаб беради, чунки битта оила суғориш иншоотларининг қурилишини ва эксплуатациясини бошқара ололмас эди. Шунинг учун ҳам уларда ерга нисбатан хусусий мулкчилик вужудга келмади, ишлаб чиқариш қуролларига нисбатан синфийлик бўлмади. Давлатнинг пайдо бўлиш жараенида пирамида намуна кўринишидаги жамият юзага келди: тепала – яккаҳоким монарх 1 С.Комаров Теория государства и права. / М.: 1997. 2 Об щая теория права. / М.: Изд. МГГУ, 1995 . 2 14

(подшо, фараон, шох ва б.) паста унинг яқин кишилари, маслахатчилари (вазирлар). Кейин нисбатан паст поғонадаги амалдорлар, пирамиданинг асосида эса – қишлоқ хўжалик жамоа (қабила) лари. Охиргилари эксплуатациянинг объектлари бўлиб хисобланган. Қанчалик давлат суғориш иншоатларини қуришда жамоаларнинг коллектив меҳнатини бошқариб турганлиги учун ҳам ерга нисбатан ўзини олий эгалик қилувчи деб ҳисоблади. Натижада жамоа (қабилалар) давлатга боғлиқ бўлиб қолдилар. Қисқаси, "Осиё ёки шарқий" типдаги давлатнинг иқтисодий асоси бўлиб ерга ва сувга нисбатан мулкчилик бўлиб қолди. Шарқий давлатлар бир неча функцияларни бажарганлар: 1) жамоат ишларини ташкилини (суғориш иншоатларини ташкил этиш ва эксплуатация этиш; 2) молиявий-солиқ йиғиш; 3) ўз худудининг ҳарбий мудофааси ва бошқаларни босиб олиш; 4) қабила (жамоа) ва қулларнинг қаршиликларини бостириш. Давлат ҳокимиятининг ташкил этилиши қадимги шарқда "шарқий диспотия" шаклида кўпроқ кўзга ташланиб, ҳеч ким томонидан чекланмаган ҳокимият битта ҳукмдорга –меросхўр монархга тегишли бўлган, у давлатни кучли ҳарбий бюрократик аппарат ёрдами билан бошқарган. Қулдорлик типидаги давлатлар эрта шарқий давлатлардан анча кейинроқ пайдо бўлди. Улар хусусий мулкчиликнинг пайдо бўлиши, мулкий қатламларга ва жамиятни синфларга бўлиниши натижасида юзага келди. Классик характерга эга бўлган давлатлар Грецияда ( VIII - VII асрларда б.э.гача) ва Римда ( VI аср б.э.гача) ташкил топган. Қулдорлик давлатларининг иқтисодий базиси бўлиб қулдорларнинг нафақат ишлаб чиқариш қуроллари нисбатан ҳукмронлиги, балки уларнинг хизматкорлари, яъни қулларга хусусий мулкчилиги ҳисобланган. Моддий бойликларни яратувчи қуллар ҳуқуқ субъекти статусига эга бўлмаганлар, балки улар нарса, ҳуқуқ ва эксплуатация объекти каби қаралган. 15

Қулдорлик давлати синфий характерга эга бўлган. Моҳияти жиҳатдан диктатура қуроли бўлиб қулдорлар ҳисобланган. Унинг синфийлик моҳияти қуйидаги функцияларда намоён бўлади: 1) қулдорларнинг хусусий мулкини қўриқлаш, ҳамда қуллар ва эркин ҳеч нарсаси йўқларни эксплуатация қилиш учун; 2) қуллар ёки эркин – ҳеч нарсаси йўқларнинг қаршиликларини бостириш учун, қўрқитиш учун ва б.; 3) тартиб интизомни қўллаб-қувватлаш мақсадида ғоявий таъсиркўрсатиш учун. Қулдорлик давлати ҳокимиятининг ташкилий шакли унитар монархия ёки республикадир. Масалан, III асрда Римда – чекланмаган монархия; Африкада – демократик республика (бир демократик республика бўлиб, давлат олий органларига сайловларда ҳамма эркин фуқаролар (аҳоли) иштирок этадилар); Спартада – аристократик республика шакли (давлат олий органига сайловларда йирик ҳарбийлар аристократия вакиллари иштирок этадилар) ва ҳ. Феодал ишлаб чиқариш муносабатлари асосида олдинги даврда таниқли бўлмаган кўп давлатлар юзага келди. Бу давлатларга – Англия, Франция, Германия ва Россия, Чехия ва Польша, Скандинавия давлатлари, Япония ва б. киради. Феодал давлатларининг иқтисодий базиси бўлиб, феодалларнинг ерга ва крепостной деҳқонларга нисбатан тўла бўлмаган хусусийлик (мулкчилик) ҳисоблаган. 3. Давлат белгиларининг давлат ва хукукни урганишдаги ахамияти Асосий синфлар бўлиб феодаллар билан крепостной деҳқонлар бўлганлар. Улар билан бирга бошқа ижтимоий гуруҳлар ҳам бўлиб, уларга шаҳар хунармандлари, савдо билан шуғулланувчилар ва бошқалар кирган. Феодал давлатларда диктатура қуроли бўлиб, феодаллар билан истиёзли қамламлар (князь, дворян, диндорлар) ҳисобланган. Феодал давлатларнинг функциялари синфий қарама- қаршиликлардан келиб чиққан ҳолда белгиланган. Давлат 16

жамиятнинг талабларидан келиб чиқадиган функцияларни амалга оширган 1 . Феодал давлатларнинг давлат аппарати ҳарбийлар, полиция отрядлари, жандармлар, разведка органлари, солиқ йиғувчи ва суд органларидан ташкил топган. Буржуазия типидаги давлатлар – энг узоқ яшаган давлатлар бўлиб, улар шароитга қараб мослашишга ва ўзгаришга мойиллиги билан ажралиб туради. Феодал давлатчилигига нисбатан буржуазия типидаги давлатларнинг ўрнатилиши – ижтимоий прогрессига қўйилган катта қадам бўлди. Буржуазия давлатларининг иқтисодий базисини ривожланишнинг биринчи этапида ишлаб чиқаришга нисбатан капиталистик хусусий мулкчилик ташкил этади. Бунда ҳамма фуқаролар қонун олдида бир хил, лекин иқтисодий тенгсизлик сақланади. Узоқ вақт давомида 2 та синфдан, яъни буржуазия ва ишчилардан иборат бўлиб қолди. Буржуазия типидаги давлат ўз тараққиётида бир неча босқичларни босиб ўтади: 1) капиталистик давлатни оёққа туриши ва тараққиёти; 2) монополистик капитализм даврига ( Х1Х аср охири ХХ аср биринчи ярми); 3) анча ривожланган давлат типига ўтиш даври (30 й.й. б.э.). 4. Давлат белгиларининг мазмуни Социалистик типдаги ғоя ва фикрларни ўз асарларида К.Марк, Ф.Энгельс, В.Ленин ёритдилар. Айтилишича, антиэксплуатацияга асосланган давлат прлетар революцияси натижасида юзага келади ҳамда бу эски буржуазия давлатчилигининг синиши билан боғлиқ бўлади. Бунда давлат ҳокимияти ишчилар синфи бошчилигидаги меҳнаткаш оммага қарашли бўлади, дейилган. Тахмин қилинишича, 1 З.М.Исламов Давлат ва ҳуқуқ умумназарий масалалари. Давлат назарияси. / Т.: 2000. 17

помещик ва капиталистларнинг ҳокимиятидан озод бўлган халқ ишлаб чиқаришни национализация қилиш шароитида кутилмаган сакрашлар билан ишлаб чиқаришларини юксак поғонага кўтарди, фан ва техниканинг буюк тараққиётига эришилади, бутун меҳнаткашлар оммаси янги ҳаётнинг фаол қурувчилари бўлиб яшайди ва уларнинг барчасини давлат бошқарувичга жалб қилишади дейилади. Биламизки, бу тахминларнинг кўпчилиги ўйлардан бошқа нарса бўлиб чиқмади. Шундай қилиб, социалистик давлат ғояси амалиёт (ҳаёт) да ўз аксини топмади, у утопия кўринишида қолди холос. Лекин бу хулоса социализм тўғрисидаги ғояни суриб чиқариб ташламайди. Жумладан, кўпгина урушдан кейинги давр буржуазия давлатлари илмий социализмнинг бир қанча ғояларидан фойдаландилар, уларни ҳаётга татбиқ этдилар. Бу ғоялар умумий тенглик, меҳнаткашларнинг ижтимоий ҳимояси, ишлаб чиқариш устидан давлатнинг назорати (халқнинг ҳаёт даражасини кўтариш мақсадида) ҳақидаги ғоялардир 1 .  Мулк эгалари ҳуқуқларини давлат йўли билан ҳимоя қилинишини таъминлаш ва барча мулкчилик шаклларини ҳуқуқий тенглигини қарор топтириш;  Иқтисодиётни ўта марказлаштирмаслик ва яккаҳокимликка барҳам бериш;  Меҳнат қилиш, дам олиш, ҳар йилги таътилга (ҳақ тўланадиган) чиқиш, ишсиз бўлиб қолганда ижтимоий муҳофазага бўлган конституциявий ҳуқуқни амалга ошириш учун зарур шарт- шароитларни яратиш;  Табиий ресурслардан аёвсиз фойдаланишга, атроф-муҳитга зиён етказишига ва республикада экологик вазиятнинг ёмонлашувига йўл қўймаслик. Ижтимоий ва маънавий соҳада:  Инсонпарварлик ғояларига содиқлик; 1 З.М.Исламов Давлат ва ҳуқуқ умумназарий масалалари. Давлат назарияси. / Т.: 2000. 18

 Маънавият ва аҳлоқлиликни қайта тиклаш;  Қадимги ва замонавий маданий бойликларни билиш ва кўпайтириш;  Хурфикрлик, виждон ва дин эркинлиги қоидаларини қарор топтириш;  Ижтимоий адолат қоидаларини рўёбга чиқариш;  Тиббий хизматни таъминлаш;  Умум таълим олиш, касбни ва тегишли махсус тайёргарликни ўтишни эркин танлашда барчага баравар ҳуқуқ бериш;  Ижоднинг барча турларини ривожлантиришнинг шарт- шароитларини яратиш. Фуқаролик тинчлиги ва миллатлараро тотувликни таъминлаш, қонунийлик ва ҳуқуқ тартиботни қарор топтириш мана шундай сиёсий давлат ва конституциявий тузумга эришиш калитидир. И.Каримовнинг асарларида давлат тўғрисидаги асосий хулоса, бу давлатни бош ислоҳотчиси бўлиши тўғрисидадир. Давлат – ислоҳотчи сифатида мамлакат сиёсий ҳаётининг турли хиллигига ёрдам берадит. Республикада кўппартиявийлик қарор топмоқда, бу эса асосий қонунда ўз ифодасини топган. Унинг асосида республикада биринчи ҳокимиятининг Олий органи – Олий Мажлисга сайловлар ўтказилди. 19

Адабиётлар: 1. З.М.Исламов Об щая теория государства и права. / Т.: 1997. 2. З.М.Исламов Давлат ва ҳуқуқ умумназарий масалалари. Давлат назарияси. / Т.: 2000. 3. Теория государства и права. / М.: Инфра. М – Норма, 1997. 4. С.Комаров Теория государства и права. / М.: 1997. 5. Об щая теория права. / М.: Изд. МГГУ, 1995. 6. Ўзбекистон Республикаси Конституцияси ва унга шарҳлар. 7. И.Каримовнинг асарлари: «Ўзбекистон ўз истиқлол ва тараққиёт йўли», «ХХ1 аср 8. ўсағасида», Ўзб. 1997. 20

O'xshashlar

Қонунийлик тушунчаси ва унинг асосий белгилари

Давлат механизм

Давлат тузилиш шакли

Давлат бошқарув шакллари

Давлат хокимияти бўлиниш назариялари