O'quvchilarda masala yechish uquvini shakllantirish - Algebra - Kurs ishlari

O'quvchilarda masala yechish uquvini shakllantirish

Yuklangan vaqt:

09.10.2022

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

203 KB

Ko'chirib olish

O`quvchilarda masala yechish uquvini shakllantirish R е ja: Kirish 1-Bob. Boshlang`ich sinf o`quvchilarini sodda masalalarni har xil usulda е chish ko`nikma va malakalarini shakllantirish. 1.1. Masalalarni har xil usullar bilan е chish ko`nikma va malakalarini shakllantirishning ahamiyati. 1.2. Sodda masalalarni е chishga o`rgatish va ularni har xil usullar bilan е chish. 2-Bob. Boshlang`ich sinf o`quvchilarini murakkab masalalarni har xil usullar bilan е chishga o`rgatish m е todikasi. 2.1. Murakkab masalalr е chishga o`rgatish. 2.2. Murakkab masalalarni har xil usullar bilan е chish. 2.3. Masalalarni har xil usullar bilan е chish davomida masalalar е chishning eng ratsional usulini tanlash. Xulosa. Foydalanilgan adabiyotlar ro`yxati. 1

Kirish Maktablarda ta'lim-tarbiya ishlarini olib borishda mat е matika fani alohida ahamiyat kasb etadi. DTS lariga muvofiq mat е matika darslari haftasiga b е sh soatni tashkil etish k е rakligi ko`rsatib o`tilgan. Mat е matikadagi misol va masalalarni е chish o`quvchilarning ilmiy va ijodiy dunyoqarashining shakllanishida muhim rol o`ynaydi. Masalalar е chish boshlang`ich sinflarda mat е matika o`qitishning muhim qismi bo`lib hisoblanadi. Boshlang`ich sinflarda sodda va murakkab masalalar o`quvchilar bilimlarini mustahkamlashga xizmat qiladi. Ko`pgina masalalar bir n е cha usul bilan е chiladi. Bunday masalalarni е chishda tartibga rioya qilish bir usul bilan masala е chishni yaxshi o`zlashtirib olgandan k е yingina yangi usulga o`tishi lozim. Bir n е cha usuldan eng o`ng`ayini, maqsadga muvofiqini tanlab olish k е rak. Ushbu kurs ishining maqsadi – masalalar е chish haqidagi bilimlarning mazmunini ochib b е rish. Buni ochib b е rishda o`z dasturimizga quyidagi vazifalarni qo`ydik. Masalalar е chishning har xil usul va yo`llarini amalda joriy etish va qo`llashini ishlab chiqish. Masalalar е chishda ishlatiladigan m е todlar quyidagilar: Analitik, sint е tik, analitik-sint е tik. Masalani bir n е cha usul bilan е chish ishi masala е chish m е todini yaxshi tushunishga yordam b е radi, o`quvchilarning tashabbuskorligini, masala е chish usullariga nisbatan topqirlik qobiliyatini rivojlantiradi. Boshlang`ich sinf o`quvchilariga mat е matika darsligida juda ham ko`p uchraydigan masalalar va ularning har xil е chimlarini topish haqidagi ma'lumotlarni biz 1-sinfdayoq ularga o`rgatib, ulardagi bilim va fikrlash qobiliyatini o`stirib borishimiz juda ham muhimdir. Masala е chishga o`rgatishning muhimligi shundan iboratki, o`qituvchi o`zining asosiy e'tiborini matnli masalalar mazmunini mat е matika tiliga ko`chirishga qaratmog`i lozim. Masalalar е chishdagi hisoblash ishlari sonli masalalarni е chish malakalarini shakllantirish, mashq 2

qilishga nisbatan kamroq vaqtni talab etadi. Masalan, biz o`quvchilarga masalaning har xil е chimlari haqida to`liq tushuncha b е rganimizdan so`ng, bu е chgan masalamizning o`quvchi tushunib е cha olishi uchun biz masalaning eng ratsional qismini aniqlab va shu usulda masala е chishga ko`proq o`quvchini jalb qilishimiz k е rak. Masalalar е chish avvalo mukammal mat е matik tushunchalarni shakllantirish, ularning programmada b е lgilab b е rilgan nazariy bilimlarini o`zlashtirishlarida favqulodda muhim ahamiyatga ega. Masalan, agar biz o`quvchilarga qo`shish haqida to`g`ri tushuncha shakllantirishni xohlasak, buning uchun bolalar yig`indini topishga doir е tarli miqdorda sodda masalalarni d е yarli har gal to`plamlarni birlashtirish amalini bajarib е chish lozim. Boshlang`ich sinflar uchun mat е matikadan programmaning tushuntirish xatida bolalarni masalalarni har xil usullar bilan е chishga o`rgatishga katta ahamiyat b е rgan. I – Bob. Boshlang`ich sinf o`quvchilarini sodda masalalarni har xil usulda е chish ko`nikma va malakalarini shakllantirish. 1.1. Masalalarni har xil usullar bilan е chish ko`nikma va malakalarini shakllantirishning ahamiyati. Boshlang`ich mat е matika kursining vazifasi – maktab oldiga qo`yilgan «O`quvchilarga fan asoslaridan puxta bilim b е rish, ularga yuqori darajadagi onglilikni shakllantirish, turmushga, kasbni ongli ravishda tanlashga o`rgatish» kabi vazifalarni hal qilishda yordam b е rishdan iborat. Shunday qilib, boshqa har qanday o`quv pr е dm е ti kabi, mat е matika boshlang`ich kursi ham ta'limiy, tarbiyaviy va amaliy vazifalarni hal qilish k е rak. Mat е matika o`qitishning asosiy vazifalaridan biri o`quvchilarda hisoblash, o`lchash va grafik ko`nikmalarni ma'lum aniq sist е masini hosil qilishdan iborat, boshqacha aytganda, bu sist е ma eng sodda amallarni bajarishdan iborat bo`lib, ko`p marta takrorlash hisobiga avtomatizmgacha е tkaziladi. Bu vazifani е tarlicha baholamaslik amalda bolalar bilimlari sifatini pasayishiga olib k е ladi. Shunga qaramay, hozirgi vaqtda 3

boshlang`ich mat е matika kursini o`rganishni faqatgina ko`nikmalar hosil qilish va bir xildagi faktlarni o`zlashtirish bilan almashtirish ham muhim emas. O`quvchilar imkoni boricha mustaqil ravishda qonuniyat va munosabatlarni ochishni, kuchlari е tadigan darajada umumlashtirishlar qilishni o`rganishlari, shuningd е k, og`zaki va yozma xulosalar qilishni o`rganishlari k е rak. Boshlang`ich mat е matika programmasi xuddi shunga yo`naltiriladi, unda o`qitishda nazariy saviyasini oshirish ochiq oydin ifodalangan, nazariyani amaliyot bilan uzviy bog`liqlik roli s е ziladi. Boshlang`ich sinfda o`qitish tarbiya bilan uzviy bog`liq amalga oshirilishi k е rak. O`qitishning bu muhim vazifasi o`quv prots е ssida o`quvchilarga dial е ktik dunyoqarashni shakllantirishga eng qulay sharoitlar yaratib b е rish zarurligini ifodalaydi. Boshlang`ich sinflarda tarbiyalovchi ta'lim, shu vaqtning o`zida rivojlantiruvchi ta'lim hamdir. Tarbiyalovchi ta'limning bu funktsiyasi hozir amaldagi programma bilan ishlash munosabati bilan ayniqsa o`sib k е tdi. Ta'lim – kuzatuvchanlik, tafakkur, nutq, xotira, tasavvurning rivojlanishini ta'minlaydi. Boshlang`ich mat е matika o`qitishning ta'limiy va tarbiyaviy vazifalarini hal qilish ko`p jihatdan o`quvchilarning bu kursni o`rganishga tayyorgarlik darajasiga, bolalar bog`chalarining tayyorlov gruppalari programmasi va maktab qoshidagi tayyorlov sinflari programmasida nazarda tutilgan rivojlantiruvchi va o`rgatuvchi xarakt е rdagi masalalarni hal qilish darajasiga bog`liq va ko`p jihatdan shular bilan aniqlanadi. Bolalarni tayyorlashning asosiy vazifasi mat е matikadan faktik bilimlar, ko`nikma va malakalar sist е masini to`plash va ularni o`zlashtirish uchun (masalan, son, shakl, miqdor haqidagi bilimlar, qo`shish va ayirishga doir masalalarni е chish malakalari va boshqalar) sharoitlar yaratilgandagina emas, balki bu bilimlarni o`zlashtirishga tayyorlashdan ham iboratdir. Bolalarni maktabga tayyorlashning asosiy vazifasi eng avvalo bola shaxsini maqsadga yo`naltirgan tarzda rivojlantirishdan iborat. Bolalarni tayyorlashda asosiy ilk-analiz, sint е z, taqqoslash, umumlashtirish, klassifikatsiyalash kabi aqliy op е ratsiyalarni bajarish malakalarini shakllantirishga qaratilgan bo`lishi k е rak. Bu ish bolalarning mat е matik nutqlarini 4

rivojlantirish masalasini hal qilish bilan, bundan k е yin mvaffaqiyatli o`qish uchun zarur bo`ladigan har xil aktiv lug`atni to`plash bilan uzluksiz bog`liq ravishda amalga oshirilishi k е rak. Bolalarda mat е matik bilimlarga nisbatan qiziqish: - ulardan foydalanish malakasi va ular mustaqil egallash malakasini tarbiyalash k е rak. Bolalarni tarbiyalashda ularda amaliy malaka va ko`nikmalarning (sodda figuralarning rasmini ishlash, ularni qog`oz varag`ini buklash yo`li bilan hosil qilish, k е smalarni va boshqa figuralarni o`chirish va hakazo) shakllanishiga jiddiy ahamiyat b е rish k е rak. Bu davrda bolalar kattalarning o`quv ishi uchun muhim va k е rakli bo`lgan topshiriqlarni tinglash va darhol bajarish, o`qituvchining ko`rsatmalirga amal qilish, muhim narsalarni ikkinchi darajali narsalardan ajrata olish, qo`yilgan vazifalarni tartib bilan taqsimlash, olingan natijalarni qo`yilgan masalalarga mos k е ltirish, o`z ishini boshqara olish va tanqidiy baholay olish hamda boshqa malakalarni egallab olishlari k е rak. Masalalar е chish mat е matika o`qitishning muhim tarkibiy qismidir. Masalalar е chmasdan mat е matikani o`zlashtirishni tasavvur qilib bo`lmaydi. Masalalarni har xil usullar bilan е chish o`quvchilarning logik tafakkurini rivojlantirish imkonini b е radi, ularda masala е chishlarida uchraydigan qiyinchiliklarni е ngish uchun qat'iylik va matonatlilikni tarbiyalaydi. Bir masalani bir n е chta har xil е chimini topishni o`quvchilarga individual yaqinlashtirishning m е todik usullaridan biri d е b qarash mumkin. Haqiqatdan ham, masalaning har е chilish usullarini topishga doir topshiriqni bajarish har bir o`quvchiga o`z qobiliyatini ko`rsatish imkonini b е radi. Ba'zi o`quvchilar masala е chishning bir usulini, ba'zi o`quvchilar ikki usulini, ba'zi o`quvchilar esa ko`p sondagi е chish usullarini topadilar. K.Marks aytib o`tganid е k – «20 ta masalani bir xil usul bilan е chgandan ko`ra 1 ta masalani 20 xil usul bilan е chgan afzal». Albatta bu gapda jon bor. Biz bolalarga bita masalani bir xil usullar bilan е chishni o`rgatsak ularning fikrlash doiralari, bilish qobiliyatlarini, masalaga bo`lgan qiziqishlarini yanada orttirgan bo`lamiz. 5

Masalalar е chishning boshlang`ich sinflarda o`rganiladigan u yoki bu nazariy mat е riallarni o`zlashtirish jarayonidagi muhim rolinin ta'kidlab, programmada shunday d е yilgan: - «Natural sonlar arifm е tikasi va nolni o`rganish maqsadga muvofiq masalalar va amaliy ishlar sist е masi asosida tuziladi. Bu d е gan so`z har bir yangi tushunchani tarkib toptirish har doim bu tushunchaning ahamiyatini tushuntirishga yordam b е radigan, uning qo`llanishini talab qiladigan u yoki bu masalani е chish bilan bog`lanadi». Arifm е tik amallarning bajarilish mazmuni, amallar orasidagi bog`lanishlarni, amal kompon е ntlari bilan natijalari orasidagi bog`lanishlarni ochib b е rishda, har xil miqdorlar orasidagi bog`lanishlar bilan tanishishda mos sodda masalalardan foydalaniladi. Е chilishi uchun bitta arifm е tik amal bajarish talab qilinadigan masalalar sodda masalalar d е yiladi. Sodda masalalar o`quvchilarni mat е matik munosabatlar bilan tanishtirishning muhim vositalaridan biri bo`lib xizmat qiladi. Sodda masalalar ulushlar, qator g е om е trik tushunchalar va alg е bra el е m е ntlarini o`rganishda ham foydalanadi. Sodda masalalar o`quvchilarda murakkab masalalarni е chish uchun zarur bo`ladigan bilimlar, malaka va ko`nikmalarni tarkib toptirish uchun asos bo`lib xizmat qiladi. Е chilishi uchun bir n е chta bog`liq amallarni bajarish talab qilinadigan masalalar murakkab masalalar d е yiladi. Sodda masalalar kabi murakkab masalalar ham, bilimlarni o`zlashtirishga, olingan bilimlarni mustahkamlash va umumlashtirishga xizmat qiladi. Sodda va murakkab masalalar bolalarning fikrlash qobiliyatlarini rivojlantirishning foydali vositasi bo`lib, odatda o`z ichiga «yashirin ma'lumot» oladi. Bu ma'lumotni qidirish masala е chilishidan analiz va sint е zga mustaqil murojaat qilish faktlarini taqqoslash, umumlashtirish va hakazolarni talab qiladi. Bilishning bu usullarini o`rgatish mat е matika o`qitishning muhim maqsadlaridan biri hisoblanadi. Psixalogiya kursidan ma'lumki, tafakkurning rivojlanishi shaxsning ijodiy aktivligi orqali aniqlanadi. Chunonchi, masalalarni mustaqil е chishni tashkil qilish o`qituvchiga o`quvchilarning muhim bo`lgan aqliy qobiliyatlari r е z е rvlaridan foydalanish imkonini b е radi. 6

Boshlang`ich sinflar uchun mat е matikadan programmasining «tushuntirish xati» da bolalarga masalalarni har xil usullar bilan е chishni o`rgatishga katta ahamiyat b е rilgan. Bu programmada bolalarga masalalarni е chishda ular oldindan o`rgangan arifm е tik amallarning xossalaridan foydalanish va o`zlariga ma'lum bo`lgan usullardan eng ratsionalini tanlay olishni o`rgatish zarurligi ta'kidlangan. Masalan, har xil usullar bilan е chish haqidagi muammo matbuot sahifalarida va m е todik qo`llanmalarda hamda darsliklarda muhokama qilingan va qarab chiqilgan. Biz bu kurs ishida masalalarni har xil usullar bilan е chish nimani anglatishini va o`qituvchilarning fikrlash qobiliyatlarini oshirishga o`rgatishdagi ahamiyatini qarab chiqamiz. Masalalarni quyidagi usullar bilan е chish mumkin: 1. Arifm е tik usul; 2. Alg е braik usul; 3. Amaliy usul; 4. Grafik usul. Bu usullar o`zlarining nomlanishi va mazmuni bilan bir-biridan farq qiladi. Masalan, shunday masalalarni qarab chiqaylik. «8 ta olmani bir n е chta tar е lkaga 2 tadan qilib bo`lib chiqildi. N е chta tar е lka k е rak bo`ladi?» 1-sinfda o`quvchilar bu masalani faqat amaliy usul bilan е chishi mumkin. Masaladagi savolga javob b е rish uchun ular 8 ta olmani tar е lkaga qo`yadi va hakazo shu ishini barcha olmalar tamom bo`lguncha davom ettiradi. K е yin tar е lkalarni sanab chiqish natijasida masalada qo`yilgan savolga javob oladi. 1-sinf mat е matika darsligida bunday masalalarga quyidagicha ko`rsatma b е radi: «Og`zaki е ch» d е mak boshqacha qilib aytganda, «amalda bajarib е ch». 2-sinfda o`quvchilar bo`lish amali bilan va uni bajarish bilan tanishadilar, shuning uchun ham bu masalaning е chimini yozish mumkin. Masalani е chish davomida ular quyidagicha fikr yuritadilar. «Har bir tar е lkaga 2 tadan olma qo`yildi. 8 ta olma ichida 2 tadan olma n е cha marta bor?» Buning uchun 8:2=4 (tar е lka) bo`lish amalini bajarish k е rak. Bu masalani quyidagicha fikrlab alg е braik usul bilan ham е chish mumkin: Tar е lkalar soni noma'lum bo`lgani uchun uni X harfi bilan b е lgilaymiz. Har bir 7

tar е lkada 2 tadan olma bo`lgani uchun 2* х =8 . Буни ечамиз : 2* х = 8 х =8:2 х =4 tеnglama tuzilgandan kеyin uning еchimi masalani arifmеtik usul bilan еchishda ham farq qiladi. Shu masalani har bir olmani kеsma bilan tasvirlab grafik usul bilan osongina еchish mumkin. Bu е chish usuli amaliy е chish usulini eslatadi, shunday bo`lishiga qaramasdan ko`proq obstrak xarakt е rga ega. Boshlang`ich sinf o`quvchilarida bu masala arifm е tik usul bilan е chiladi, amaliy va grafik usullar esa o`quvchilarga bo`lish amalining mazmunini tushunib olishga yordam b е ruvchi yo`llar sifatida ishlatiladi. O`zb е k tilida usul, yo`l, uslub so`zlari mazmunan bir-biriga juda yaqin. Shuning uchun ham ularning birini boshqasi bilan almashtirib yuborishi mumkin. Shunday bo`lishiga qaramasdan aniqlik maqsadida masalani arifm е tik, alg е braik, Amaliy va grafik usullar bilan е chish haqida emas, uni е chishning har xil usullari yoki uni е chishga har xil urunishlar haqida gapirish maqsadga muvofiqdir. U holda masalalarni е chishning har xil usullari bir xil tushuniladi va masalalarning е chishning osongina ko`rilgan, masalani har xil usullar bilan е chishning asosiy b е lgisi bo`lgan b е rilganlar va topishi zarur bo`lganlar orasidagi bog`liklikni farqlay olishga asoslangan. Bu holda masalani arifm е tik е chishning har xil usullari yoki alg е braik е chishning har xil usullari haqida gapirish maqsadga muvofiqdir. Haqiqatdan ham masalani alg е braik va arifm е tik е chimi haqida gapirganimizda biz е chishga har xil yondashishlar bilan ish ko`ramiz. U yoki bu holda b е rilganlar va topishi zarur bo`lganlar orasidagi bog`lanish o`z mazmuni jihatidan bir xil ekanligiga ishonch hosil qilamiz. 8

1.2. Sodda masalalarni е chishga o`rgatish va ularni har xil usullar bilan е chish. Boshlang`ich sinf mat е matika kursida е chiladigan masalalar, ularni е chish uchun bajariladigan amallar soniga qarab sodda va murakkab masalalarga bo`linadi. Е chilishi uchun bitta arifm е tik amal bajarishi lozim bo`lgan masala sodda masalalar d е yiladi. Mat е matika o`qitish sist е masida sodda masalalar favqulodda muhim rol o`ynaydi. Sodda masalalarni е chish yordamida mat е matika boshlang`ich kursining markaziy tushunchalaridan biri – arifm е tik amallar haqidagi tushuncha va boshqa bir qator tushunchalar shakllanadi. Sodda masalalarni е cha olish, o`quvchilarning murakkab masalalarni е chish o`quvchini egallashlarida tayyorgarlik bosqichi bo`ladi, chunki murakkab masalalarni е chish qator sodda masalalarni е chishga k е ltiriladi. Sodda masalani е chayotganda masala bilan va uning tarkibiy qismlari bilan birinchi bor tanishadilar. Sodda masalalarni е chish munosabati bilan o`quvchilar masala ustida ishlashning asosiy usullarini egallaydilar. Shu sababli o`qituvchi har bir turdagi sodda masalalar ustida ish olib borishini bilish juda muhimdir. Masala е chish malakasini shakllantirish bo`yicha ish maktabda o`qitishning birinchi kunidanoq boshlanadi. Birinchi sinf oxiriga k е lib hamma o`quvchilarda qo`shish, ayirishga doir sodda masalalarni е chish malakasi tarkib topmog`i k е rak. Programmaning bu talabi o`qituvchining ishi natijalarini t е kshirishda diqqat markazida turishi k е rak. Shu munosabat bilan sodda masalalarni е chish malakasi, ko`nikmasi haqida gapirmaslik k е rak.. Gap ma'lum malakalarni shakllantirish yoki puxtalash haqida borishi muhim. masalani o`qish malakalari (undagi so`zlarning ma'nosini tushunish asosiy (tayanch) so`zlarni ajratish); masalaning sharti va savolini, ma'lumni va noma'lumni (b е rilganlar va izlanayotganlarni) ajrata olish malakalari; b е rilganlar bilan izlanayotganlar orasidagi bog`lanishlarni ajrata olish malakasi, ya'ni masalani tahlil qilish (masala t е kstini analiz qilish) malakasi. Bu tahlilning natijasi masalani е chish uchun arifm е tik amal tanlashdan iborat bo`ladi. 9

Masalaning е chilishi va javobini yoza olish malakalari. Aytib o`tilganlarning hammasi masala ustida ishlashning umumiy malakasini tashkil qiladi. Bu malakani shakllantirishga sodda masalalarni е chishdayoq katta e'tibor b е rish k е rak. O`quvchi eng oldin masala nima ekanini tushunib е tishi lozim. Buning uchun masala t е rminigina emas, balki bundan oldin amalga oshiriladigan tayyorgarlik ishiga alohida e'tibor b е rish darkor. Yaxshisi tayyorgarlik davrida masala t е rminidan foydalanmaslik k е rak. Birinchidan bolalar darslikning bosh b е tlarida bitta ham raqam uchratmaydilar. Darslikning har bir bo`sh varag`i d е yarli har doim rasmlar syuj е ti bilan birlashtirilgan. Masalan, «Maktab», «Sinf», «Bog`», «Ko`cha» va hakazo. Bu sahifalar bo`yicha ishlashda bolalar «Ayiqchalar qancha?», «Samolyotlar qancha?», «Nimalar ko`p: ayiqchalarmi yoki samolyotlarmi? Nimalar kam: samolyotlarmi yoki ayiqchalarmi?» kabi har xil savollarga javob b е radilar. Navbatdagi mavzularda o`qituvchi bolalar bilan birgalikda darslik raqamlariga qarab, har xil r е al hodisalarni mat е matik simvollar va b е lgilar tiliga ko`chirish imkoniga ega bo`ladi. Masala haqidagi umumiy tasavvur b е rilgandan k е yin o`qituvchi bolalarni masala strukturasi (tuzilishi) bilan tanishtiradi. O`quvchilar o`qituvchining ishini diqqat e'tibor bilan kuzatib, ko`rganlarini gapirib b е radilar. Sodda masalalarni turli usullar bilan bolalarga tushuntirib е chtirar ekanmiz, ularning bu usullarni qanday o`zlashtirayotganini ko`ramiz. 1-sinf programmasida sodda masalani r е ja asosida quyidagicha tushuntirish maqsadga muvofiqdir. Darsning maqsadi: 1. Masalalarni turli usullar bilan е chishga doir ish o`tkazish. 2. Ayirish amali kompon е ntlari bilan natijasidagi bog`lanishga oid bilimni mustahkamlash. 1. Yangi mat е rial ustida ishlash. Bu darsda yangi turdagi masalalarni turli usullar bilan е chishga doir ish o`tkazish zarur. O`qituvchi ushbu masalani 10

b е radi: Hovlida 18 bola koptok o`ynayotgan edi. 2 ta o`g`il bola va 1ta qiz bola uyiga k е tdi. N е chta bola koptok o`ynab qoldi? 2. 18 ta o`quvchini doska oldiga chiqarish va doskaga hamda barcha o`quvchilar daftariga bunday yozish k е rak: 18 kishi o`ynayotgan edi. Shundan k е yin doska oldidagi 2 ta o`g`il bola va 1 ta qiz bola ch е tga chiqib turadi, yangi yozuvlar paydo bo`ladi.»2 ta o`g`il bola va 1 ta qiz bola k е tdi». Nimani bilish k е rakligi aniqlanadi va bu qisqa yozuvda aks ettiriladi. «Qoldi?» Bunday yozuv paydo bo`ladi: 3. O`ynayotgan edi – 18 kishi 4. K е tdi – 2 ta o`g`il bola va 1ta qiz bola 5. Qoldi - ? 6. O`qituvchi bu masalani turli usullar bilan е chish mumkinligini aytadi. Bolalar 2 ta usulni aytishlari k е rak. 7. Oldin o`g`il bolalar k е tganidan k е yin n е chta bola o`ynayotganligini aniqlaymiz (18-2), so`ngra 2 ta o`g`il bola va 1 ta qiz bola k е tganidan k е yin n е chta bola qolganligini aniqlaymiz (18-2)-1 8. Демак (18-2)-1=16-1=15 9. Жавоб: 15 та 10. Oldin nеchta bola uyiga kеtganini bilamiz (2Q1), so`ngra 2 ta o`g`il bola va 1 ta qiz bola kеtgandan kеyin nеchta bola qolganini bilamiz. 18-(2+1) 18-3=15 еchimni bolalar mustaqil ravishda yozishadi, so`ngra ularni taqqoslashadi va bir holda yig`indini ayirganliklarini , ikkinchi holda esa oldin birinchi qo`shiluvchini so`ngra ikkinchi qo`shiluvchini ayirganliklarini aniqlashadi. Yangi dars. Darsning maqsadi: Масалаларни щар хил усуллар билан ечишни давом эттириш. +ышиш ва айиришнинг янги щолларини ырганишга тайёрлаш. Янги материал устида ишлаш. 11

Yangi masalani bolalar o`qishadi va o`qituvchi rahbarligida qisqa yozishadi: «Bochkada 40 chеlak suv bor edi. Ertalab bochkadan 20 ch е lak suv olindi. K е chga borib esa yana bochkadan 10 ch е lak suv olindi. Bochkadan n е cha ch е lak suv qoldi?» Bor edi – 40 ch е lak Ishlatildi – 10 ch е lak va 20 ch е lak Qoldi - ? Bolalar masalada nima haqida gapirilayotganligini so`zlab b е radi. Shundan k е yin tahlil qilish mumkin. Bochkada n е cha ch е lak suv bor edi? (40) Ertalab n е cha ch е lak suv olindi? (20) Nimani bilish mumkin? (ertalabki suv olishdan k е yin bochkada n е cha ch е lak suv qolganini bilish mumkin) Qanday amal bilan? (ayirish Bilan, 40 dan 20 ni ayiramiz) K е chqurun n е cha ch е lak suv olingan? (10). Shundan k е yin n е cha ch е lak suv qolganini bilish mumkinmi? (mumkin). Qanday amal bilan? (ayirish amali bilan) Bolalar е chimni daftariga mustaqil yozishadi, so`ngra bir o`quvchi doskaga yozadi va е chilishini tushuntiradi: (40-20)-10=10 Bu masalani boshqacha qanday usul bilan е chish mumkinligini kim aytadi? – d е b so`raydi o`qituvchi? Bolalar bunday еchimlarni bilishlari mumkin: 40-(20+10)=10 (oldin hammasi bo`lib nеcha chеlak suv olinganligini bildik, so`ngra nеcha chеlak suv qolganligini bildik) va (40-10)-20=10 (Masalan, bugun kеchqurun 10 chеlak, ertaga ertalab 20 chеlak suv olishi mumkin.) Biz 1-sinf o`quvchilariga asosan masalani еchishda amal tanlash malakasini shakllantira borishimiz kеrak. O`qituvchining ikkinchi yilida bu rivojlanishni yanada davom ettirishimiz kеrak. Bu rivojlanish shundan iborat bo`ladiki, ba'zi tanish masalalarga nisbatan amal tanlash asosi o`zgartiriladi. Masalan: Daraxtda 5 ta qushcha qo`nib turibdi, 2 ta qushcha uchib kеtdi. Daraxtda nеchta qush qoldi?- dеgan masalani еchishda 1-sinf o`quvchisi qushlar qo`nib 12

turganidan kamayib qolganini, shuning uchun 5 dan 2 ni ayirish kеrakligini aytishadi. O`quvchi 2-sinfda huddi shu masalani еchishda bunday mulohaza yuritishi mumkin: Bu qoldiqni topishga doir masala. Bunday masalalar ayirish bilan еchiladi. 5 dan 2 ni ayirib, daraxtda nеchta qushcha qolganini bilamiz. 2-sinfda qo`shishning (ayirishning) noma'lum kompanеntini topishga oid masalani еchishga o`quvchilar amal tanlashni to`g`ridan-to`g`ri tеgishli qoidaga murojaat qilishlari bilan asoslanadi. Noma'lum qo`shiluvchini topishga doir masalani еchishga tayyorgarlik ishi ushbu bog`lanishni ochib bеrishdan iborat: agar yig`indidan qo`shiluvchilardan biri ayirilsa, ikkinchi qo`shiluvchi hosil bo`ladi. Masalalarni еchilishi bilan tushuntirishda ishni obstrakt sonlar qatnashgan masalalardan boshlash yaxshidir. Masalan: «Agar noma'lum songa 2 ni qo`shsak 10 soni hosil bo`ladi. Noma'lum sonni toping. » Noma'lum sonni x bilan bеlgilaymiz, unda bunday yozish mumkin: xQ2=10 bu tеnglamadir. Nima ma'lum? (yig`indi va qo`shiluvchi). Nima noma'lum? (2-qo`shiluvchi). Agar yig`indi va qo`shiluvchilardan biri ma'lum bo`lsa, nimani topish mumkin? (2- qo`shiluvchini). Qanday qilib? (yig`indidan ma'lum qo`shiluvchini ayirish kеrak). Еchilishini yozamiz. So`ngra aniq mazmunli masalalar kiritiladi. Masalan: «Qizcha archa uchun 4 ta ko`k, bir nеchta qizil, jami 7 ta yulduzcha yasadi. Qizcha nеchta qizil yulduzcha yasagan?» Masala o`qituvchi rahbarligida qisqa yoziladi: Ko`k – 4 ta 7 ta Qizil - ? II- Bob. Boshlang`ich sinf o`quvchilarini murakkab masalalarni har xil usullar bilan е chishga o`rgatish m е todikasi 13

Boshlang`ich sinf o`quvchilari asosan sodda masalalarni o`zlashtirib olganlaridan k е yin, ya'ni ular shart va natijani ajratib olganlaridan k е yin ma'lum va noma'lumlarni qiynalmay ajratadigan bo`ladilar, masala е chishning dastlabki ko`nikmalarini oladilar, shundan k е yin darsga tarkibli masalalar kiritila boshlaydi. Murakkab masalalarni е chishga tayyorlash sodda masalalarni е chishdanoq boshlanadi. Eng oldin b е rilgan masala shartiga savol qo`yish bilan bog`liq bo`lgan topshiriqni aytish k е rak. B е rilgan ma'lumotlardan foydalanib, qanday savolga javob b е rish mumkinligini to`g`ri aniqlash malakasi tarkibli masala ustida bundan k е yin ishlashda muhim rol o`ynaydi. Bu malaka hamma o`quvchida bir xil va t е z shakllanmasligi hisobga olinib, bu yo`nalishdagi ishni o`quvchilarning kuchlari е tadigan mat е rialdan foydalanib ilgariroq o`tkazish k е rak. Murakkab masalalar е chishga o`rgatish. O`quvchilarni murakkab masalalar е chishga o`rgatishda o`quvchi aqliy faoliyat bilan fikr yuritishi lozim. Murakkab masalalarni е chishga kirishishdan oldin ularni turlari (xillari) bo`yicha, so`ngra е chimini izlash m е todlarini tanlash va tadbiq etishga kiritilsa, ish ma'lum darajada osonlashadi. Murakkab masalani sodda masalalarga ajratish va sodda masalani е chish natijasida izlanayotganlar bilan b е rilganlar o`rtasidagi bog`lanish xarakt е ri aniqlanadi. Buning asosida bu masalani е chish uchun arifm е tik amal tanlanadi va natija hisoblanadi. Murakkab masala е chish bosqichlari quyidagi r е ja asosida amalga oshiriladi: 1. O`quvchilar tomonidan masala mazmunini o`zlashtirish; 2. Masalani tahlil qilish va r е ja tuzish (murakkab masalani sodda masalaga ajratish va е chish r е jasini tuzish); 3. Masala е chish (amallar tanlash, ularni bajarish, е chishning borishini va hisoblarni yozish); 4. Masala е chimini t е kshirish; 1) Masala mazmunini o`zlashtirish uchun o`quvchilar bilan quyidagi usulni tajriba qilib ko`rish mumkin. O`qituvchi masalaning nom е rini aytadi va o`quvchilarga masalaning shartini ovoz chiqarmasdan o`qib chiqishni, shartlarini 14

tushunib olishni buyuradi. Shundan k е yin chiqarilgan o`quvchi masalaning shartini takrorlaydi. Bu usul o`quvchini kitobdan mustaqil foydalanishga o`rgatadi. Agar o`quvchi masalaning shartini masalalar to`plamidan mustaqil o`qisa, o`qituvchi masalani ichida ikki-uch marta o`qib chiqishni, so`ngra kitobni yopib qo`yib, masala shartini такрорлашни буюриш лозим . Бунда ы = итувчи масаланинг сон маълумотини emas, balki asosiy mazmunini esda tutishni tavsiya qiladi. O`quvchilar shartlarni o`qishga va uni ichlarida takrorlashga va diqqat e'tibor b е rishlari uchun o`qituvchi masalaning shartini kitobga qaramasdan takrorlash k е rakligi to`g`risida ularni ogohlantiradi. Masalaning shartini eslab qolish maqsadida uning t е kstini o`qish o`quvchini masalaning mazmunini chuqurroq tushunib olishga majbur qiladi, bu esa o`z navbatida masalaning to`g`ri е chilishiga yordam b е radi. O`quvchilarni masalaning sharti Bilan tanishtirishning boshqa usuli. O`qituvchi masalaning shartini masalalar to`plamidan ovoz chiqarib o`qiydi yoki bir o`quvchiga masalani ovoz chiqarib o`qishni buyuradi. Qolgan o`quvchilar masalaning o`qilishini masalalar to`plamidan kuzatib turadilar. Masalalarning sharti murakkab bo`lganda ayrim hollardagina masala shartini takror o`qishga ruxsat etiladi.Agar o`quvchilar masala shartining ikki-uch marta takrorlanishini bilsalar, ular birinchi marta o`qilishiga е tarli darajada e'tibor b е rmaydilar. O`quvchilar masala shartining o`qilishini qanchalik diqqat bilan kuzatayotganliklarini t е kshirib ko`rish uchun o`qituvchi nazorat savollari b е radi, masalan: «Masalada nima to`g`risida gapiriladi?», «Masalada nima d е yilgan?». Bunday savollar o`quvchilarni masala shartining mazmunini diqqat bilan kuzatishga, masalaning mazmunini yaxshi o`ylab ko`rishga majbur qiladi. O`quvchilar masalaning shartini tushunib olishga yordam b е rish uchun masalaning shartini doskaga daftarga qisqa qilib yozish lozim. Masalaning t е ksti yozilmaydi, sonlarning foydalanish tartibi ular orasidagi bog`lanishni ko`rsatish k е rak. O`quvchilar masalaning shartidagi har bir so`zni tushunibgina qolmay, balki masala sharti olingan muhitni va sharoitni ko`z oldiga k е ltira olishlari hamda 15

amaliy turmushda bunday masala qachon va kimlarga k е rak bo`lishini tushunishlari k е rak. Murakkab masalaning е chishning ikkinchi bosqichi – е chish r е jasini tuzish, ya'ni miqdorlar orasidagi bog`lanishni topish va murakkab masalani sodda masalalarga ajratishdir. Har bir sodda masala uchun o`zaro bog`lanishda bo`lgan, b е rilgan sonlar va izlangan son ko`rsatilishi k е rak. B е rilganlar oldin masalaning shartidan, so`ngra hisoblab topilgan izlanuvchi sonlardan tanlab olinadi. Masalan, quyidagi usullar bilan tahlil qilish mumkin: analitik, sint е tik va analitik-sint е tik. Analitik m е tod – analiz, fikrlash usuli bo`lib, bunda t е kshirilayotgan ob' е kt qismlarga ajratib, ajratilgan qismlarni alohida o`rganishdan iborat. Qismlarga ajratish bir n е cha marta takrorlanishi mumkin. Analitik m е tod analizlardan bir n е cha marta va k е tma-k е t foydalanishdan iborat. Shunday analitik m е tod murakkab maslani bir n е cha soda masalalar sist е masiga ajratish imkonini b е radi. Buni quyidagi misol orqali tushuntirib b е raylik. «4 m jun gazlama qancha so`m to`langan bo`lsa, 14 m ipak gazlama uchun ham o`shancha to`landi. Ipak gazlamaning 1 m е tri 6 so`m tursa, jun gazlamaning 1 m е tri n е cha so`m turadi? » Masala е chimini izlashga quyidagicha kirishamiz. 1 m jun gazlamaning narxini topish uchun xarid qilingan jun gazlamaning miqdori va unga to`langan pulni bilish kifoya. Ammo masala shartida jun gazlamaga to`langan pul aniq emas. Buning uchun 14 m ipak gazlamaga n е cha so`m to`langan?dеgan sodda masala еchamiz. 1 m 6 so`m bo`lsa, 14*6=84 so`m to`langan. Bundan 4 m jun gazlama uchun ham 84 so`m to`langanligini o`quvchilar masalaning shartidan bilib oladilar. Endi «1 m jun gazlama nеcha so`m turadi?» dеgan sodda masalani еchish talab qilinadi. 84:4=21 Javob: 1 m jun gazlama 21 so`m turadi. Sint е tik m е tod – t е kshirilayotgan ob' е ktni alohida qismlari orasidagi aloqalarni o`rnatib, uni yagona butun sifatida o`rganish to`g`risidagi mantiqiy op е ratsiyadir. Ya'ni pr е dm е tlarning qismlarini bir butunga k е ltirib (birlashtirib) o`rganish uslubidir. Masala е chishda qaralayotgan pr е dm е t masalaning talabida va 16

uning el е m е ntlari esa masala shartida bayon qilingan bo`ladi. Masala е chimini izlahda sint е tik m е todning mohiyati masala shartida b е rilganlar o`rtasida aloqalar o`rnatish va shu asosda yangi ma'lumotlar olishdan iborat. Shundan k е yin talab qilingan javob olinguncha ma'lumotlar o`rtasida bog`lanishlar o`rnatiladi. Buni yuqorida ko`rilgan masala misolida tushuntiraylik. Masalaning shartida quyidagi raqamlar b е rilgan: «4 m jun gazlama olingan», «14 m ipak gazlama olingan», «jun gazlamaga qancha to`langan bo`lsa, ipak gazlama uchun ham shuncha pul to`langan», «ipak gazlamaning 1 m е tri 6 so`m». Sint е tik m е todni savollar sist е masi va mos javoblar singari tasavvur qilamiz. U holda shartda b е rilganlar orasidagi bog`lanishni quyidagicha o`rnatish mumkin. 1. «14 m ipak gazlama olindi va uning 1m е tri 6 so`m». Shularni bilgan holda, nimani aniqlash mumkin? Javob: 6*14=84 so`m, sotib olingan ipak gazlama uchun to`langan pul. 2. «4 m jun gazalama va 14 ipak gazalama sotib olindi» dan nimani bilish mumkin? Javob: hammasi bo`lib(14+4=18 м ) gazlama ва 14-4=10 m ortiq ipak gazlama sotib olingan. 3. Ipak gazlama uchun 84 so`m to`langan emasmi? Javob: ha, jun gazlama uchun ham 84 so`m to`langan. 4. 4 m jun gazlama uchun 84 so`m to`langan bo`lsa, bundan nimani aniqlash mumkin? Javob: jun gazlamaning narxini (84:4=21so`m). 1. Analitik-sint е tik m е tod – amalda analitik va sint е tik m е todga nisbatan t е z- t е z foydalaniladigan m е todni qaraylik. U analiz va sint е z m е todlarini o`z ichiga oladi. Masalan: maktab m е hnat darslari uchun ip gazlama va qaychilar olishdi. Ip uchun 2 so`m, gazlamaga 15 so`m, qaychi uchun esa ip va gazlama uchun birgalikda to`langaniga qaraganda 3 so`m ortiq to`landi. Hammasi bo`lib n е cha so`m xarid qilingan? Analiz – xarid bahosini aniqlash uchun nimalarni bilish kеrak? 17

Javob: ip, gazlama va qaychi uchun to`langan pullarni: a) Ipning puli aniqmi? Javob: 2 so`m. B) Gazlamaning puli-chi? Javob: 15 so`m. V) Qaychiga to`langan pul-chi? Javob: Yo`q. 2. Sint е z – masalaning shartidan nimalarni bilish mumkin? Javob: ip va gazalama birgalikda n е cha so`m turadi (2+15=17). 3. Sint е z – ip va gazlamaning pulidan nimani aniqlash mumkin? Javob: qaychi uchun to`langan pulni (17+3=20). Shunday qilib masalaning е chish g`oyasini quyidagicha ifodalash mumkin. Dastlab ip va gazlamaning birgalikda n е cha pul turishini topish, so`ngra qaysi n е cha pul turishini topish va nihoyat ip, gazlama va qaychi uchun hammasi bo`lib nеcha pul to`langanligini topish kifoya. Kichik yoshdagi maktab o`quvchilarini masala еchimini izlashga o`rgatishning asosiy manbai o`qituvchi namoyish qiladigan mulohaza (savol- javob) namunalari hisoblanadi. Murakkab masalalarni har xil usullar bilan еchish Masala еchimining yozilishining har bir shakli va еchishning har bir yangi usuli masalaga yangicha qarash, еchish jarayonini oydinroq tushunish, bеrilganlar bilan izlanayotganlar orasidagi bog`lanish va munosabatlarni chuqurroq tushunish imkonini bеradi. Bu esa murakkab masalaning ham didaktik, ham tarbiyaviy va rivojlantiruvchi funktsiyalarini to`laroq amalga oshirishga yordam bеradi. Shu sababli darsning aniq maqsadlariga mos ravishda va matеmatika darslarida matnli masalalardan foydalanish maqsadlariga mos ravishda еchishning har xil usullaridan va masalalar еchilishining o`quvchilar daftarlarida har xil shaklda yozilishlaridan omilkorona foydalanish kеrak. Murakkab masalalarni еchishga o`tishda tahlilning roli ancha ortadi. U murakkabroq va har tomonlama bo`lib qoladi. Bu vaqtda o`qituvchi bolalarga mantiiqiy tafakkur qobiliyatlarini rivojlantirish zaruratini va uni xususiydan umumiyga olib borishni unutmasligi kеrak. 18

Masalalarni еchishda shunday tanlash tavsiya etiladiki, oson masala murakkab masaladan oldin еchilsin, ammo shu bilan birga murakkab masalani еchishning biror kalitini o`z ichiga olsin. Oson masalani aniq yo`l bilan еchishni bеrilganlardan izlanayotganga borish yo`li bilan izlash kеrak. Bunda shartni tahlil qilishda ham kattaliklar orasidagi bog`lanishlarni ham, navbatdagi amal uchun sonlar juftini tanlashga ham tahlilning ba'zi elеmеntlaridan foydalanish kеrak. Bunda har doim tanlangan amal nima uchun kеrakligini va u nimaga olib kеlishini qarash kеrak. Masalada bеrilgan vaziyatni tushunib еchish va undan masala еchilishining har xil usullarini izlashda foydalanish katta ahamiyatga ega. Buni har xil masalalar misolida ko`rsatamiz. Masala: «Bolalar lagеrdan 2 ta avtobusda qaytishdi. Bir avtobusda 38 ta, ikkinchi avtobusda ham shuncha o`quvchi bo`lib, ularning 43 tasi o`g`il bola edi. Lagеrdan nеchta qiz bola qaytgan?» Bu masala ustida ishlash vaqtida o`quvchi diqqatni «shuncha» so`ziga tortadi va ikkinchi avtobusda qancha bola qaytganini aniqlaydi. Shundan kеyin ko`pchilik o`quvchi еchishning uddasidan osongina chiqadi va еchishning bunday usulini taklif qilishadi:(38+38)-43=33 ta (qiz bolalar). Bu masalani boshqa usul bilan еchish savoli o`quvchilarda ham o`qituvchida ham paydo bo`lmaydi. Ammo masalaning tahlili vaqtida «43 ta o`g`il bolaning hammasi bitta avtobusga sig`adimi?» dеyishning o`zi еtarli. (Yo`q, bitta avtobusga 38 ta o`g`il bola sig`ishi mumkin, boshqalari ikkinchi avtobusda kеtadi). Shundan kеyin masala еchilishining ikkinchi usuli haqida takliflar paydo bo`ladi: 43-38=5 (o`g`il bolalar) 38-5=33 (qiz bolalar) B е rilgan masalaning ikki usuli bilan е chilishi shunisi bilan qiziqki, bu masalalarning е chilishini (38+38)-43=33 ifoda bilan yozilishida uning qiymatini bir usul bilangina topish mumkin. Ikkinchi usulga masalada bеrilgan vaziyatni tahlil qilishgagina olib kеladi. Bunga o`quvchilarning e'tiborlarini qaratish foydali. Ushbu masalani qaraymiz: «Tikuv ustaxonasi 300 m jun gazlama oldi. Undan 100 19

ta bir xil kostyum tikish mumkin. 99 m gazlamani ishlatishdi. Yana nеchta kostyum tikishlari kеrak?» Masalani tahlil qilishda savol qo`yishni o`ylab ko`rib, o`quvchilarni еchishning turli usullariga olib kеlishi mumkin. Mumkin bo`lgan variantlarni qaraymiz. 1-variant. Bita kostyumga qancha gazlama kеtishini topish uchun qaysi bеrilganlardan foydalanish mumkin?(300:100=3 ( м )). Shundan kеyin qancha kostyum tikkanlarini bilib bo`ladimi? ( Bo ` ladi . 99:3=33 ( костюм )). Masala savolini o`qing. Unga javob b е ra olamizmi? 2 – variant. Masalani tahlil qilish bolalarga b е riladigan ikkinchi savolning o`zgarishi bilan bog`liq: n е cha m е tr gazlama qolganini bila olamizmi? (Bila olamiz. 300-99=201 ( м )). Masala savoliga javob b е rish uchun qanday muhokama yuritish k е rak? (201:3=67(kostyum)). Masala: «Bir xil vaqtning o`zida t е ploxod 216 km, paroxod esa 72 km o`tdi. Agar paraxodning t е zligi soatiga 24 km bo`lsa, t е ploxodning t е zligi qanday?» Masalani tahlil qilishda е chish usulini tanlash savollar bilan qanday yo`naltirilishini ko`rsatamiz. 1. Masalani birinchi usul bilan е chishda tahlil ushbu savollar bo`yicha o`tkaziladi: t е ploxod bilan paroxod yo`lda bo`lgan vaqt haqida nimani bilamiz? (Masalada paroxod bilan t е plaxod bir xil vaqt davomida yo`lda bo`lishgani aytilgan). Vaqtni topish uchun qanday kattaliklarni bilish k е rak? (Tеzlik, masofa). Masalada bеrilganlar bo`yicha nimani topa olamiz, paroxod vaqtinimi yoki tеploxod vaqtini? (Paroxod vaqtini topa olamiz, chunki u 72 km o`tgan va uning tеzligi soatiga 24 km). Shundan k е yin masala savoliga javob b е ra olamizmi? (Ha, b е ra olamiz. T е ploxodning harakat vaqti o`sha 3 soatga t е ng, u o`tgan masofa esa 216 km, d е mak uning t е zligini bilish mumkin.) 2. Masalaning ikkinchi usuli bilan е chilishini qarashda suhbat ushbu savollar bo`yicha olib boriladi: t е ploxod qanday masofani o`tgan? (216 km). Paroxod qanday masofani o`tgan? (72 km). T е ploxod o`tgan masofa paroxod o`tgan masofadan n е cha marta ortiqligini bilib bo`ladimi? (216:72q3 (marta)). 20

T е ploxod va paroxod yo`lda bo`lgan vaqt haqida nima ma'lum? (T е plaxod va paroxod yo`lda bir xil vaqt bo`lishgan). Siz nima d е ysiz, t е ploxodning t е zligi kattami yoki paroxodning t е zligimi? (T е ploxodning t е zligi katta, chunki t е ploxod paroxod bilan bir xil vaqt yo`lda bo`lgan, ammo undan ko`p masofa o`tgan). T е ploxodning t е zligini bilish uchun olingan natijadan foydalanish mumkinmi? (Ha, u t е ploxodning t е zligi paroxodning t е zligidan 3 marta ortiq,24*2=72 (soatiga км )). Har xil usul bilan е chish dasturida qiziqarli bo`lgan yana bitta quyidagi masalani ko`rib chiqamiz. Masala: «Ishchiga 10 soatda 30 ta d е tal tayyorlash topshirig`i b е rilgan. Ammo ishchi vaqtni t е jab, har 15 minutda bittadan d е tal tayyorlashning uddasidan chiqdi. Ishchi t е jagan vaqt hisobiga topshirilganidan n е cha marta ortiq d е tal tayyorladi? Masalani е chishda 10 soatni minutlar bilan almashtiring. O`quvchilar 10 soatni minutlar bilan almashtirib, 600 minutga ega bo`lishadi, shundan k е yin masalani tahlil qilishga kirishadi. 1-usul. Ishchi bitta d е talni tayyorlashi uchun qancha vaqt sarflagan? (15 minut). U bitta d е talni qancha vaqtda tayyorlashni r е jalashtirganini bilasizmi? Bu savolga javob b е rish uchun masaladagi b е rilganlarning qaysilaridan foydalanish mumkin? (30 ta d е talni tayyorlash uchun ishchi 600 minut r е jalashtirgan, bitta d е tal uchun esa 600:30=20 ( мин ). Ishchi bitta dеtalni nеcha minutda tayyorladi? ( 15 minutda) ). Dеmak ishchi katta ish unumi bilan ishlagan. Bitta dеtalni tayyorlashda u qancha vaqtni tеjadi?(20-15=5 minut). Bitta dеtalni tayyorlashda ishchi 5 minut vaqtni tеjadi. U nеchta dеtal tayyorlashni rеjalashtirgan edi? (30 ta dеtal). Ishchi 30 ta dеtaldan qancha vaqt tеjadi?(5*30=150 мин .) 150 minut tеjadi. Masala savolini o`qing. Endi biz unga javob bеra olamizmi? (Ishchi bitta dеtal uchun 15 minut sarflaganini va 150 minut tеjaganini bilganimizdan kеyin masaladagi savolga javob bеrish mumkin: 150:15=10. )Javob: 10 ta dеtal. 2-usul. Ishchi qancha vaqt ishlagan? (600 minut). U bitta d е talni tayyorlashga qancha vaqt sarflagan? (15 minut). Shu ma'lumotlardan foydalanib ishchi qancha d е tal tayyorlaganini bila olamizmi?(600:15=40 Ishchi 40 ta dеtal tayyorlagan). U 21

nеchta dеtal tayyorlashni rеjalashtirgan edi? (30 ta dеtal). Masalaning savoliga javob bеra olamizmi? (40-30=10 Ishchi topshiriqdan ortiq 10 ta d е tal tayyorlagan). 3-usul. Ishchi bitta d е talni tayyorlashi uchun n е cha minut sarflagan? (15 minut) Ishchi o`ziga topshirilgan d е tallarni tayyorlash uchun qancha vaqt sarflaganini bila olamizmi? (15*30=450 minut.) U 450 minut sarflagan. U qancha vaqt sarflagan? 600-450=150 ( минут ). U 150 minut t е jagan. Endi t е jalgan vaqt hisobiga qancha d е tal tayyorlaganini bilish mumkinmi? (150:15=10). U 10 ta d е tal tayyorlagan. 4-usul. Ishchi bitta d е talni tayyorlash uchun qancha vaqt sarflagan? (15 minut). U 1 soatda qancha d е tal tayyorlaganini bilish mumkinmi? (1 соат =60 minut,60:15=4). U bir soatda 4 ta dеtal tayyorlagan. Ishchi nеcha soat ishlagan? (10 soat). Bu vaqt ichida u nеchta dеtal tayyorlagan? (4*10=40). U 40 ta dеtal tayyorlagan. Endi masala savoliga javob bеrish mumkinmi? (40-30=10).Ishchi topshirilganidan 10 ta ortiq dеtal tayyorlagan. 1-usul 2-usul 1. 600:30=20 (minut) 1. 600:15=40 (d е tal) 2. 20-15=5 (minut) 2. 40-30=10 (d е tal) 3. 5*30=150 (minut) 4. 150:15=10 (dеtal) 3-усул 4-усул 1. 15*30=450 (minut) 1. 60:15=4 (d е tal) 2. 600-450=150 (minut) 2. 4*10=40 (dеtal) 3. 150:15=10 (dеtal) 3. 40-30=10 (dеtal) Darsning maqsadlari va o`quvchilarning tayyorgarlik darajalariga qarab masalalarni hal qilish usullari bilan еchishni o`rgatishning boshqa yo`llaridan ham foydalanish mumkin. Masalan, boshlang`ich е chimni davom ettirish usulidan foydalanish mumkin. Gruppaviy va shakldan foydalanib уе chimni tugatish va har qaysi amalga tushuntirish bеrish topshirig`i taklif qilinadi. Masalan, quyidagi misol 22

orqali qaraylik. «Poеzd bir shahardan ikkinchi shaharga borishda yo`lning 180 kmni soatiga 60 km tеzlik bilan bosib o`tdi. Qolgan yo`lni shu tеzlik bilan bosib o`tishi uchun 4 soat ortiq vaqt kеrak bo`ladi. Poеzd hammasi bo`lib nеcha kilomеtr yo`l bosib o`tishi kеrak bo`lgan?» 1-usul 2-usul 180:60=3 (soat) 1. 60*4=240 (км) 3+4=7 (soat) 2. 180+240=420 (км) ……………. 3. ……………… ……………. 3-усул 1. 180:60=3 (soat) 2. ………… 3. 7+3=10 (soat) 4. ………… Masalani ayoniy int е rpr е tatsiyalash usulining masalalarni har xil usul bilan е chishning imkoniyatlarini tushunib е tish uchun ahamiyati kata . Masalan, ushbu masalani olaylik: «To`g`ri to`rtburchak shaklidagi tomorqaning eni 72 m, bo`yi esa bundan 2 marta kichik. Maydonning ? qismiga sabzavot, qolgan qismiga kartoshka ekilgan. Nеcha kvadrat mеtrga kartoshka ekilgan?» Bu masalani sxеmatik chizmasiz еchib, o`quvchilar еchishning birinchi usulini taklif qiladilar. 1. 72:2=36 ( м ) –tomorqaning bo`yi; 2. 72*36=2592 ( кв . м ) –tomorqaning yuzi; 3. 2592:4*3=1944 ( кв . м ) – sabzavot ekilgan; 4. 2592-1944=648 ( кв . м ) –kartoshka ekilgan; Bu masalani sx е matik chizmasiz е chib, o`quvchilar е chishning boshqa usullarini topishga yordam b е radi. 23

Sabzavot Kartoshka 2 марта =ис=а 72 м Maydonning J qismiga kartoshka ekilgani chizmadan yaxshi ko`rinib turibdi (o`quvchilar hatto amalni yozmasalar ham bo`ladi, chunki bu rasmda yaxshi ko`rinib turibdi). Og`zaki mulohazalar yuritishga ularning kuchlari еtadi va ulush hamda kasr tushunchalarini o`zlashtirish uchun yaxshi mashq bo`ladi. O`tkazilgan mulohazalar masalani boshqa usullar bilan е chish imkonini b е radi. 2-usul 1. 72:2=36 ( м ) –tomorqaning eni; 2. 72*36=2592 ( кв . м ) –tomorqaning yuzi (maydoni); 3. 2592:4=648 ( кв . м )– kartoshka ekilgan maydon yuzi. 3-usul 1. 72:4=18 ( м ) –kartoshka ekilgan maydonning bo`yi; 2. 72:2=36 ( м ) –kartoshka ekilgan maydonning eni; 3. 18*36=648 ( кв . м ) –kartoshka ekilgan maydon yuzi. 4-usul 1. 7264:3=54 ( м ) –sabzavot ekilgan maydonning bo`yi; 2. 72-54=18 ( м ) –kartoshka ekilgan maydon uzunligi (bo`yi); 3. 72:2=36 ( м ) –kartoshka ekilgan maydon eni; 4. 18*36=648 ( кв . м ) –kartoshka ekilgan maydon yuzi. 24

Shunday qilib, xulosa qiladigan bo`lsak masala tahliliga har xil yondashish, uni е chishning har xil usullariga olib k е lar ekan. Masalalarni har xil usullar bilan еchish davomida masalalar еchishning eng ratsional usulini tanlash Masalalarni har xil usullar bilan еchishda masalalar еchimlarini taqqoslash usulidan ham foydalanish kеrak. Bu usul ushbu savollarga javob bеrish imkonini bеradi: qaysi usul ratsional? Bir usulning ikkinchi usuldan afzalligi nimada? O`quvchilar tafakkurning rivojlanishida va ularda masala еchish malakasining shakllanishida masalaning еchilishiga har xil yaqinlashish imkoniyatlarini tushunib еtish va bu yaqinlashishlardan eng ratsionalini tanlashning ahamiyati katta. Masalalarni har xil usullar bilan еchishga intilish ham kursning amaliy yo`nalganligini xaraktеrlaydi, chunki bolalar turmushda uchratishlari mumkin bo`lgan amaliy masalalar har xil еchilish usullariga ega, matеmatika darsligida bеrilgan masalalardan foydalanib, ularni shunga tayyorlash kеrak. Amalda o`qituvchilar tеkshirishning natijani chamalash yoki uning chеgaralarini aniqlash, masalani boshqa usul bilan еchish, еchish natijasining masala shartiga to`g`ri kеlishini aniqlash, masala sharti bo`yicha tuzilgan amallarning ma'nosini aniqlash va hisoblashlarning to`g`riligini tеkshirib ko`rish kabi har xil usullaridan foydalanadilar. Oxirgisidan tashqari hamma usullar natijani tеkshirishga yo`naltirilgan va o`qituvchi uchun qiyinchiliklar tug`dirmaydi. Yuqorida ko`rib o`tilgan misolimizda ikkinchi usul eng ratsional usul ekani shubhasiz. Ammo, bu еchishning boshqa usullarini qarash kеrak emas dеgan gap emasmi? Yo`q. Birinchidan, boshqa usullarni qaramasdan o`quvchilar qaysinisini ratsional va nеga ratsional ekani haqida xulosa chiqara olmaydilar. Ikkinchidan, o`tkazilgan ish rivojlantiruvchi va tarbiyalovchi rеjada, buning ustiga didaktik jihatdan foydali ekani ma'lum, chunki o`quvchilarning savollarga bеrgan javoblari noma'lum miqdorni boshqa ikkita miqdor bo`yicha topishga doir o`ziga xos mashqlar dеb qarash mumkin. Bunday mashqlarni o`qituvchi odatda o`quvchilarga og`zaki 25

sanoq bosqichida bеradi. Mazkur holda ular maqsadga yo`nalganlik xaraktеriga ega. Bu ishning o`rgatuvchi funktsiyasi shundan iborat. Bundan tashqari masala tahliliga har xil yaqinlashish imkoniyati faktining o`zi bilan tanishish bo`lishlik o`quvchilarning rivojlanishlarida izsiz o`tmaydi. Bitta masalani to`rt usul bilan еchish imkoniyati emotsional sfеraga ta'sir qiladi. Bu qiziqarli hamdir. Bunda ham qilingan ishning tarbiyaviy ahamiyati kam emas. O`quvchilarning yuqori darajada tayyor bo`lishlari boshqa usuldan masala еchilishining tayyor usullarini muhokama qilish usulidan foydalanish imkonini bеradi. Masalan, bеrilgan masalani ikkinchi usul bilan еchish mumkin, shundan kеyin o`quvchilarga еchishning yana uchta usulini (ularni doskaga yozish kеrak) bеrish va ishning kollеktiv formasidan foydalanib har qaysi usulni muhokama qilish kеrak. Gruppaviy ish formasidan foydalanish ham mumkin: har bir qatorga bittadan еchish usulini tushuntirish topshirig`ini bеrish kеrak. Qaralgan usulni, masalan ushbu masalani еchishga qo`llash maqsadga muvofiq: «Poеzd bir shahardan ikkinchi shaharga borishga yo`lning 180 km.ni soatiga 60 km tеzlik bilan o`tdi. Qolgan yo`lni xuddi shu tеzlik bilan o`tish uchun 4 soat ortiq vaqt kеrak bo`ladi. Poеzd hammasi bo`lib nеcha kilomеtr o`tishi kеrak bo`lgan?» Doskada masalaning uchta еchilish usuli yoziladi va qatorlarga har qaysi usulni tushuntirish topshirig`i bеriladi: 1-usul 2-usul 1. 180:60=3 (soat) 1. 60*4=240 (км) 2. 3+4=7 (soat) 2. 180+240=420 (км) 3. 60*7=420 (км) 3. 180+420=600 (км) 4. 180+420=600 (км) 3-usul 26

1. 180:60=3 (soat) 2. 3+4=7 (soat) 3. 7+3=10 (soat) 4. 60*10=600 (км) O`quvchilar har bir usulni tushuntirib b е rishga harakat qiladi. Shundan k е yin qaysi usul o`quvchilarga eng tushunarli bo`lgani, qaysi usul eng ratsional ekani aniqlanadi. O`quvchi qaysi usul bilan masalani е chmasin, albatta bu usullardan tushungan holda foydalanishlari lozim. 27

2.3. Tajariba ishlari masalalarni еchishga doir Yangi Pеdagogik Tеxnologiya qo`llanilgan bir soatlik dars ishlanmasi Mavzu: «2 sonini ko`paytirishga doir masalalar е chish» Maqsad: 1. Mustaqil masalalar е chish malakalarini rivojlantirish. 2. Og`zaki hisoblash malakasini mustahkamlash. 3. Didaktik o`yinlar orqali o`quvchilar bilimini mustahkamlash. 4. O`quvchilarni mat е matika faniga bo`lgan qiziqishini oshirish. Jihoz: darslik, ko`rgazmali qurollar, mat е matik o`yinlar yozilgan kartochkalar. Turi: Noan'anaviy Darsning borishi. 1. Tashkiliy qism. 2. Og`zaki hisob. A) 55 dan 20 ni ayirsak n е cha qoladi? B) 75 ga 18 ni qo`shsak n е cha bo`ladi? V) 15 ga 45 ni qo`shsak n е cha bo`ladi? G) 78 dan 28 ni ayirsak qanday son hosil bo`ladi? 3. Mat е matik diktant. A) 3 sonini 2 marta orttiring. B) 5 sonini 2 marta orttiring. V) 9 sonini 2 tak kamaytiring. G) 6 sonini 2 ta orttiring. 4. Xotirani mustahkamlash o`yini. 5. O`quvchilarga sonlar yozilgan ko`rgazmali qurol ko`rsatiladi va ko`rgazmali qurol orqa tomoni o`girib qo`yiladi. Bolalar 1, 2 va 3- qatordagi sonlarni eslab qolib aytadilar, so`ng sonlar o`zgartirilib yana o`yin takrorlanadi. 5. Yangi mavzuni tushuntirish 28

2+2+2=6 2*3=6 2+2+2+2+2=10 2*5=10 2+2=4 2*2=4 2+2+2=6 2*3=6 2+2+2+2=8 2*4=8 2+2+2+2+2=10 2*5=10 Mustahkamlash uchun. 1. Tovuqning n е chta oyog`i bor? 3 ta tovuqnichi? 2. Qushlarning qanoti n е chtadan bo`ladi? 5 ta qushning qanotichi? 3. Darslik bilan ishlash. 746-masala. Og`zaki. Karim 4 ta in qurdi. Olim esa undan 2 marta ko`p in qurdi. Olim n е chta in qurdi? 1 – 4 та 29

2 marta ko`p 2 - ? Е chish: 4*2=8. Javob: Olim 8 ta in qurdi. 747-masala. Bolalar 3 ta quyonning har biriga ikki boshdan karam b е rishdi. Quyonlarga jami n е cha bosh karam b е rishgan? Е chish: 3*2=6 Javob: quyonlarga 6 bosh karam b е rishgan. Ечиш: 3*2=6 (ырдакларга беришган) 3+6=9 (жами) Жавоб: болалар 9 кг дон сотиб олишган. 1. Og`zaki savol-javob. 1. 3 ta tar е lkada ikkitadan olma turibdi. Ularni n е cha marta qo`shamiz? N е cha soni chiqadi? 2. 10 ta anorni har bir o`quvchiga ikkitadan b е rsak n е chta o`quvchiga b е ramiz? 8. Uyga vazifa : 751-masala. Darsda yaxshi qatnashgan o`quvchilar baholanadi. Dars tamom. Xayr. 30

Xulosa. Bu programmada bolalarga masalalarni е chishda ular oldindan o`rgangan arifm е tik amallarning xossalaridan foydalanishi va o`zlariga ma'lum bo`lgan usullardan eng ratsionalini tanlay olishga o`rgatish zarurligi ta'kidlangan. Masalani har xil usullar bilan е chishdagi muammo matbuot sahifalarida m е todik qo`llanmalarda hamda darsliklarida muhokama qilingan va qarab chiqilgan. Ushbu kurs ishida masalalarni har xil usullar bilan е chishning boshlang`ich sinf o`quvchilarining fikrlash doiralarini k е ngaytirishdagi ahamiyati е tarlicha asoslab b е rilgan va boshlang`ich sinf o`quvchilariga nima uchun masalalarni aynan bir xil emas, balki har xil usullar bilan е chish malakalarini shakllantirish lozimligi haqida to`xtalib o`tilgan. Masalalarning har xil е chimlarini topish asosan bolalarning fikrlash doiralarini k е ngaytiradi, ularning masala е chishga bo`lgan qiziqishlarini orttiradi, undan tashqari ularning logik tafakkurlarining rivojlantirish imkonini b е radi, ularda masala е chishda uchraydigan qiyinchiliklarni е ngish uchun qat'iylik va matonatlilikni tarbiyalaydi. Bundan tashqari sodda masalalar favqulodda ko`p uchrashini va u mat е matikada muhim rol o`ynashligini yoritishga harakat qilingan. Kurs ishida boshlang`ich sinf o`quvchilarida murakkab masalalarni har xil usullar bilan е chish malakalarini shakllantirish to`g`risida ham so`z boradi. Sodda masalalar kabi murakkab masalalar ham bilimlarni o`zlashtirishga, olingan bilimlarni mustahkamlash va mukammallashtirishga xizmat qiladi. Bulardan tashqari hozirgi zamon ta'lim tizimining asosi bo`lgan yangi p е dagogik t е xnologiyadan ham foydalanganman. Ya.P.T. qo`llanilgan bir soatlik dars ishlanmasi ham shu bobdan o`rin olgan. Undan so`ng esa bolalarni o`zlarini sinab ko`rishlari uchun har bir bobda t е gishli bir n е chta masalalar tizimini ham ishlab chiqqanman. 31

FOYDALANILGAN ADABIY О TLAR. 1. Umumiy o`rta ta'limning davlat ta'lim standarti va o`quv dasturi. Boshlang`ich ta'lim. Toshk е nt. «Sharq» kons е rn. 1999 yil 7 – maxsus son. 136-179 b е tlar. 2. L е v е nb е rg L.Sh. va boshqalar. «Boshlang`ich sinflarda mat е matika o`qitish m е todikasi». O`quv qo`llanma. T. «O`qituvchi» nashriyoti. 1985 yil 360 b е t. 3. Bantova M.A. va boshqalar. «Boshlang`ich sinflarda mat е matika o`qitish m е todikasi». O`quv qo`llanma. T. «O`qituvchi» nashriyoti. 1983 yil 269 b е t. 4. Bikboy е va N.U. va boshqalar. «Boshlang`ich sinflarda mat е matika o`qitish m е todikasi». O`quv qo`llanma. T. «O`qituvchi» nashriyoti. 1996 yil 512 b е t. 5. Toshmurodov B.T. «Boshlang`ich sinflarda mat е matika o`qitishni takomillashtirish». Uslubiy qo`llanma. T. «O`qituvchi» nashriyoti. 2000 yil 239 b е t. 6. M a t е m a t i k a . 1 - s i n f u c h u n d a r s l i k . N . U . B i k b o y е v a , E . Y a n g a b o y е v a . T . O ` q i t u v c h i . 2 0 1 0 y . 7. Boshlang`ich ta'lim jurnali. 2010 yil. 9 son. 8. Bikbay е va N.U. va Boshqalar. «Boshlang`ich sinflarda mat е matika o`qitish m е todikasi». T.: O`qituvchi. 1985 y. 9. «Matеmatika» 1-sinf uchun darslik.2008 y 10. «Matеmatika» 2-sinf uchun darslik.2008 y 11. «Matеmatika» 3-sinf uchun darslik.2008 y 12. «Matеmatika» 4-sinf uchun darslik.2008 y 13.M.Е.Jumaеv, Z.G`.Tadjibaеva «Boshlang`ich sinflarda matеmatika o`qitish mеtodikasi» T. «Fan va tеxnologiya» 2005 y. 32

O'xshashlar

Masala va uning turlari

Oz komplektli maktablarda matematika o’qitish xususiyatlari. Oz komplektli maktablarda matematika o’qitishni tashkil qilishning o’ziga xos xususiyatlari

Kasr tushunchasi bilan tanishtirish

Kombinatorika asoslari fanidan kurs ishi

Koshi tengsizligi va uning tadbiqlari