Koshi tengsizligi va uning tadbiqlari - Algebra - Kurs ishlari

Koshi tengsizligi va uning tadbiqlari

Yuklangan vaqt:

09.10.2022

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

698 KB

Ko'chirib olish

Koshi tengsizligi va uning tadbiqlari Reja: 1 Agyusten Lui Koshi – buyuk matematik. 2 Koshi tengsizligining sodda hollari. 3 Koshi tengsizligining isbotlash usullari. 4 Koshi tengsizligini umumlashtirish. 5 Koshi tengsizligidan foydalanib Koshi-Bunyakovskiy tengsizligini isbotlash. 6 Yung, Gyo’lder, Minkovskiy va Yensen tengsizliklari. 7 Masalalar yechish namunalari.

Annatatsiya Bu kurs ishida musbat s о nlar uchun K о shi t е ngsizligi va uni tadbiklari mukammal urganilgan. Matematika faning yorqin yulduzi, buyuk fransuz olimi Agyusten Lui Koshi 1789- yili aslzodalar oilasida tug’ilgan.1807-yilda Parijdagi yuqori malakali injenerlarni tayyorlaydigan mashhur politexnika maktabini tugatgan. 1810-yildan boshlab Sherburgda injener bo’lib ishlagan. Koshi turli sohalar bilan shug’ullagan: elatiklik nazaryasi,optika, osmon mehanikasi,differensial tenglamalar,geometriya, algebra va sonlar nazaryasi. Koshi qiziqishlarining asosi matematik analiz bo’lgan. U matematik analiz va kompleks o’zgaruvchili funksiyalar nazaryasi fanlarining asoschilaridan biridir. 1816 yilda Koshi Parij fanlar akademiyasining a’zosi qilib qabul qilingan va Politexnika maktabida professor bo’lib ishlay boshlagan. Bu yerda u o’zining matematik analizdan mashhur ma’ruzalarini o’qigan. Bu maruzalar keyinchalik uchta kitob shaklida chop qilingan: “Analiz kursi “(1821 yil), “Cheksiz kichiklarni hisoblash bo’yicha ma’ruzalar rezyumasi” (1823 yili), “Analizning geometriyaga tatbiqlari bo’yicha ma’ruzalar” (1826-1828-y.) Oliy matematikada Koshining nomi bilan bog’liq bo’lgan teorema va terminlar ancha ko’p, shulardan masalan : -qavariq ko’pyoqlar uchun Koshining yagonalik teoremasi, -ko’phadlar uchun Koshi indeksi, -nomanfiy sonlarning o’rta arifmetigi va o’rta geometrigi uchun Koshi tengsizligi, -uzluksiz funksiyalar uchun Bolsano-Koshi teoremasi, -Koshi turidagi integral, -Gamma funksiya uchun Koshi formulasi, - Koshi-Bunyokovskiy tengsizligi , -determinantlar nazaryasida Bine-Koshi teoremasi, -gruppalar nazaryasida Koshi teoramasi,

-sonli qatorlarda koshi alomati, -Koshi-Adamar formulasi, -differensial tenglamalar uchun Koshi masalasi, -kompleks o’zgaruvchili funksiyalar uchun Koshi-Riman sharti, -bir jinsli bo’lmagan chiziqli differensial tenglamaning xususiy yechimini topish Koshi usuli matematikada muhim o’rin egallaydi. Nemis matematigi Feliks Kleyn “Matematikada barcha sohalari bo’yicha erishgan ajoyib yutuqlariga ko’ra uni Gaussning deyarli yonida qo’yish mumkin “deb Koshiga yuksak baho bergan. Rus matematigi, akademik A.D.Aleksandrov “Koshining qavariq ko’pyoqlar uchun yagonalik teoremasini isbotlashdagi fikrlashi – geometriyadagi eng ajoyib fikrlashlarning biridir” degan. Agyusten Lui Koshi 1857 yilda vafot etgan. U hayoti davomida 789 ta ilmiy ish yozgan, bu ishlar 25 ta yirik jildlarda mujassamlashtirilgan. Hozirgi kunda, Agyusten Lui Koshining usullari klassik usullarga aylanib ketgan. KOSHI TENGSIZLIGINING SODDA HOLLARI Ixtiyoriy 0 ,....,0 ,0 2 1    na a a sonlar uchun ushbu )1( .... .... 2 1 2 1 n a a a a a a n n n       tengsizlik o’rinli bo’ladi, bu tengsizlikda tenglik faqat na a a    .... 2 1 bo’lganda bajariladi. Boshqacha qilib aytganda, nomanfiy sonlar o’rta geometrigi ularning o’rta arifmetigidan oshmaydi va tenglik faqat bu sonlar bir-biriga teng bo’lganda bajariladi. Bu tengsizlik Agyusten Lui Koshi tomonidan 1821 yilda isbot etilgan. Izoh: 0 ,....,0 ,0 2 1    na a a sonlardan birortasi nolga teng bo’lsa, (1) tengsizlikning chap tomoni no’lga aylanib, u ushbu 0 ... 2 1    na a a ko’rinish oladi. Bu tengsizlikda tenglik faqat 0 .... 2 1     na a a

bo’lganda bajariladi. Shuning uchun biz, (1) tengsizlikni isbotlashda 0 ...0 ,0 2 1    na a a deb hisoblaymiz. 4 ,3 ,2    n n n bo’lgan hollarda Koshi tengsizligi osongina isbot qilinadi. 2n bo’lgan holni ko’rib chiqamiz. Holda (1) tengsizlik )2( 2 2 1 2 1 a a a a    ko’rinishida bo’ladi. (2) tengsizlik esa ushbu )3( 0 ) ( 2 1   a a tengsizlikka teng kuchli bo’ladi. (3) tengsizlik o’rinli bo’lishi va tenglik faqat 2 1 a a  bo’lganda bajarilishi ma’lum. 3n bo’lsin. Bu holda Koshi tengsizligi ushbu 3 3 2 1 3 3 2 1 a a a a a a      ko’rinishida bo’ladi. 3 3 3 2 3 1 , , a c a b a a    belgilash kiritsak, u )4( 3 3 3 3 c b a abc    ko’rinish oladi. (4) tengsizlikni 0 3 333     abc c b a tarzda yozib olib, chap tomoni ko’paytuvchilarga ajratamiz: ,0 3 ) ( 3 ) ( 3 3       abc c b a ab b a ,0 ) ( 3 ) ( 3 3       c b a ab c b a ,0 ) ( 3 ] ) ( ) )[( ( 2 2           c b a ab c cb a b a c b a ,0 ) )( ( 2 2 2         bc ac ab c b a c b a .0 ]) ( ) ( ) )[( (2 1 2 2 2         c b c a b a c b a Oxirgi tengsizlik o’rinli bo’lishi va tenglik faqat c b a   bo’lganda bajarilishi ravshan, demak 3n bo’lgan holda Koshi tengsizligi bajalishini ko’ratdik. 4n bo’lsin. Bu holda Koshi tengsizligi )5( 4 4 3 2 1 4 4 3 2 1 a a a a a a a a         tarzda yoziladi. (5) tengsizlik (2) tengsizlikdan osongina kelib chiqadi: . 4 2 2 2 4 3 2 1 4 3 2 1 4 3 2 1 4 4 3 2 1 a a a a a a a a a a a a a a a a               

4n bo’lgan holda o’rinli bo’lishi ko’rsatildi. (1) tengsizlikdan quyidagi muhim natijalar kelib chiqadi : 1-Natija. Yig’indisi o’zgarmas bo’lgan nomanfiy sonlar orasida ko’paytmasi eng katta bo’ladigani, bu bir-biriga teng sonlardir. 2-Natija. Ko’paytmasi o’zgarmas bo’lgan nomanfiy sonlar orasida yig’indisi eng kichik bo’ladigani bu bir –biriga teng sonlardir. Bu natijalar eng katta va eng kichik qiymatlarni topishga doir masalalarda ishlatish mumkin. KOSHI TENGSIZLIGI ISBOTINING BIRINCHI USULI na a a ,... , 2 1 sonlardan birortasi nolga teng bo’lsa, Koshi tengsizligi bajarilishi ma’lum. Shuning uchun 0 ...0 ,0 2 1    na a a deb hisoblaymiz. Ushbu n n n n n n n n a a a a x a a a a x a a a a x ... ......, ... , ... 2 1 2 1 2 2 2 1 1 1          belgilardan so’ng quyidagi tasdiqni isbotlash yetarli bo’ladi: 1 .... 2 1    nx x x shartni qanoatlantiruvchi 0 ,....0 ,0 2 1     nx x x sonlar uchun n x x x n    .... 2 1 (6) bo’ladi va tenglik faqat 1 ,.....,1 ,1 2 1    nx x x bo’lganda bajariladi. Oxirgi tasdiqni matematik induksiya usulida isbotlaymiz. 2n bajarilishini yuqorida ko’rsatilib o’tildi. k n da to’g’ri deb olib, 1 k n bo’lganda ham to’g’ri bo’lishini ko’rsatamiz. Ushbu )7( 1 .... 1 2 1      k k x x x x tenglikni chap tomonidagi ko’paytichuvlar orasida shunday ikkitasi topiladiki, birinchisi 1 dan katta bo’lmaydi, ikkinchisi esa 1dan kichik bo’lmaydi. Agar bu fikr

bajarilmasa, (7) tenglik ham bajarilmasligi ravshan. Qulayligi uchun 1 ,1 2 1   x x deb olamiz. U holda )8( 1 0 1 ,0 )1 )( 1( 21 2 1 1 21 2 2 1 xx x x x xx x x x           bo’ladi. Ushbu 1 4 3 2 1 , ,......, , , k k x x x x x x k ta son ko’paytmasi 1 ga teng bo’lgani uchun induksiya faraziga ko’ra )9( ..... 1 3 21 k x x xx k      tengsizli o’rinli bo’ladi. (8) va (9) dan quyidagi baholash kelib chiqadi: 1 ... ) 1( ...... ) ( 1 3 21 1 3 2 1              k x x xx x x x x k k Keltirilgan tasdiqni qismi isbotlandi. Agar (6) tengsizlikda tenglik bajarilib, nx x x ,...., , 2 1 sonlar orasida 1 dan farqlisi bo’lsa, bu sonlar ko’paytmasi 1 bo’lgani uchun shunday ikkitasi topiladiki ( aytayli 2 1 x va x ), 1 ,1 2 1   x x 21 2 1 1 xx x x     n n x x xx x x x n n n              )1 ( 1 ..... 1 .... 3 21 2 1 ziddiyat kelib chiqdi. Demak 1 .... 2 1    nx x x shartni qanoatlantiruvchi 0 ,....0 ,0 2 1     nx x x sonlar uchun n x x x n    .... 2 1 (6) Belgilashimizga qaytsak : )1( .... .... 2 1 2 1 n a a a a a a n n n       tengsizlik o’rinli ekani kelib chiqadi. KOSHI TENGSIZLIGI ISBOTINING IKKINCHI USULI

na a a ,...., , 2 1 sonlardan birortasi nolga teng bo’lsa, Koshi tengsizligi bajarilishi ravshan. Shuning uchun 0 ...0 ,0 2 1    na a a deb hisoblaymiz. Ushbu n a a a a x n a a a a x n a a a a x n n n n n .... .....,, ... , .... 2 1 2 1 2 2 2 1 1 1           belgilashlardan so’ng quyidagi tasdiqni isbotlash yetarli bo’ladi: n x x x n    .... 2 1 shartni qanoatlantiruvchi 0 .....,0 ,0 2 1     nx x x sonlar uchun )10( 1 ....2 1     nx x x bo’ladi va tenglik faqat 1 ....,,1 ,1 2 1    nx x x bo’lganda bajariladi. Bu fikrni matematik induksiya usulida isbotlaymiz: 2n bo’lganda bajarilishini avvalroq ko’rsatgan edik. k n da to’gri deb olib, 1 k n bo’lganda ham to’g’ri bo’lishini ko’rsatamiz. Ushbu )11( 1 .... 1 2 1       k x x x k tenglikning chap tomonidagi qo’shiluvchilari orasida shunday ikkitasi topiladiki, birinchisi 1 dan kichik bo’lmaydi va ikkinchisi 1 dan kichik bo’lmaydi. Agar fikr bajarilmasa, (11) tengli ham bajarilmasligi ma’lum. Qulayligi uchun 1 ,1 2 1   x x deb olamiz. U holda )12( 1 0 1 ,0 )1 )( 1( 21 2 1 1 21 2 2 1 xx x x x xx x x x           bo’ladi. Ushbu 1 4 3 2 1 , ,......, , ,1    k k x x x x x x k ta son yig’indisi k ga teng bo’lgani uchun induksiya faraziga ko’ra ) 13( 1 ..... )1 ( 14321         kk x x x x x x tengsizlik o’rinli bo’ladi. (12) va (13) tengsizliklardan quyidagi baholash kelib chiqadi: .1 .... )1 ( .... ) ( 1 4 3 2 1 1 3 2 1               k k x x x x x x x x x

Keltirilgan tasdiqning birinchi qismi isbotlandi. Agar (10) tengsizlikda tenglik bajarilib, nx x x ,..., , 2 1 sonlar orasida birdan farqlisi bo’lsa, bu sonlar yig’indisi n bo’lgani uchun shunday ikkitasi tpiladiki ( aytaylik 2 1 x va x ), 1 ,1 2 1   x x bo’ladi. Bundan ,1 )1 ( 2 1   x x 1 .... )1 ( .... ) ( 1 3 2 1 3 2 1            n n x x x x x x x x ziddyat kelib chiqadi. Demak farazimiz to’gri ekan. Bu farazimizdan n a a a a a a n n n       .... .... 2 1 2 1 tengsizlik kelib chaqadi. KOSHI TENGSIZLIGI ISBOTINING UCHUNCHI USULI. Avval 0x bo’lganda ushbu )14( 1 nx n xn    tengsizlik bajarilishini isbot qilamiz. Bu yerda tenglik faqat 1x bo’lganda bajariladi. Buning uchun (14) tengsizlikni 0 )1 ( 1     x n xn ko’rinishida yozib olib, chap tomonini ko’paytuvchilarga ajratamiz: ,0 ]1 )1 ( ... )1 .... ( )1 ... [()1 ( )]1 ....( )1 ( )1 )[(1 ( )1 ( )1 .... )(1 ( )1 ( 1 4 3 3 2 2 2 1 2 1                                          x x x x x x x x x x x n x x x x x n x n n n n n n n n n chunki 0x . Bu tengsizlikda tenglik bajarilishi uchun 1x bo’lishi kerak.

(14) tengsizlikda n b a x 1 ) (  , )0 ,0 (   b a desak, n b a n n b a 1 ) ( 1   , nn nb na b n a 1 1 )1 (     , )15( 1 1 1 1 nn nb a b n n an     kelib chiqadi. (15) tengsizlik 0 b bo’lganda xam bajariladi. (15) tengsizlikda tenglik faqat b a bo’lganda bajariladi. Endi esa Koshi tengsizligini matematik induksiya usulida isbotlashga o’tamiz. 2n da bajarilishi ma’lum. k n da to’g’ri deb olib, 1 k n bo’lganda xam to’g’riligini ko’rsatamiz. (15) tengsizlik va induksiya faraziga asosan   1 1 2 1 1 2 1 11 1 1 2 1 11 1 2 1 1 1 2 1 ... ... ... ... 1 1 1 1 ....                                      k k kk k k kk kk k kk k k k a a a a a a a k a a a a k a a a k k a k k a a a bo’lishi kelib chiqadi. Koshi tengsizligida tenglik bajarilib, na a a ,...., , 2 1 sonlar orasida bir-biriga teng bo’lmaganlari bor deb faraz qilaylik. U holda na a a ,...., , 2 1 sonlardan kamida bittasi qolganlarining o’rta arifmatigiga teng bo’lmaydi. Qulayligi uchun 1 ... 1 2 1       n a a a a n n deb hisoblaymiz. U holda (15) tengsizlikka asosan   n n nn n n nn nn n nn n n n a a a a a a a n a a a a n a a a n n an n a a a                                    ... ... 1 ... 1 ... 1 1 . .. 2 1 1 1 1 2 1 1 1 1 2 1 1 1 2 1 2 1 ziddiyat kelib chiqadi. Isbot tugadi. Izoh: (14) tengsizlikda )1 (, 1       x desak,   n n    1 ) 1( tengsizlik hosil bo’ladi.

Bu tengsizlikda tenglik faqat 0  bo’lganda bajariladi )2 ( n . Ohirgi tengsizlikka Bernulli tengsizligi deyiladi.(Yokob Bernulli (1654-1705) Shvetsiariyalik olim). KOSHI TENGSIZLIGI ISBOTINING TO’RTINCHI USULI. Matematik induksiya usulida isbotlaymiz. 2n da to’g’riligi ma’lum. k n da to’g’ri deb olib, 1 k n bo’lganda ham to’g’ri bo’lishini ko’rsatamiz. Qulayligi uchun k k k k a a a a a a       1 2 1 1 1 ....,, , deb hisoblaymiz. Ushbu k a a a A k k     .... 2 1 belgilashni kiritib olamiz. U holda , 1 1 ) ( )1 ( 1 1 1 1 1                 k A a A k A a A k k a kA A k k k k k k k k k k k k k k A k A a A A )1 ( 1 1 1       bo’ladi. Bernulli tengsizligidan k k k k k k k k k k k k A a A k A a k A k A a A A 1 1 1 1 1 1 )1 ( )1 ( 1 )1 ( 1                              kelib chiqadi. Oxirgi tengsizlikni ushbu    k k k k k A a A 1 1 1     tarzda yozish mumkin. Induksiya faraziga ko’ra k kk a a a A     ... ) ( 2 1 bo’ladi. Demak 1 2 1 1 1 ..... ) (     k k k k a a a a A o'rinli ekan. Bundan esa

n a a a a a a n n n       .... .... 2 1 2 1 tengsizlik o'rinli ekani kelib chiqadi. Isbot tugadi. KOSHI TENGSIZLIGI ISBOTINING BESHINCHI USULI Quyidagi belgilashlarni kiritamiz: , ... 2 1 n a a a A n n     n n n a a a G     ...2 1 U holda ) 16( ) ( .... ) ( .... )1 ( 1 1 21 1 1 1 1 2 1 1                  n nn nn n n n n n n n a G aa aa G a nA a a a a A n tengliklar o'rinli bo’ladi. Quyidagi ayirmani ko’rib chiqamiz: ). ( ) )(1 ( 1 1 n n n n G A n G A n R        (16) ayniyatlardan ushbu ) 17( ) ( )1 ( 1 1 1        n n nn n n a G n nG a R tenglik kelib chiqadi. Agar 1 1 1,      n n n n y a x G belgilash kiritsak, (17) tenglikdan quyidagi tengsizlik kelib chiqadi:   .0 ) .... ( .... ) ( ) ( )] ( ... ) ( ) )[( ( ) .... )( ( ) ( ) ( ) ( )1 ( 1 2 1 2 1 2 2 2 1 1 2 2 1 1 1                                                   n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n y y x x y x x x y x y x x y x yx x y x y xy y x x y x y y x nx y x y y x nx y x n nx y R Demak, ushbu ) 18( ) ( ) )(1 ( 1 1 n n n n G A n G A n       tengsizlik o'rinli bo’lar ekan. 0 2 2  G A bo’lgani uchun (18) tengsizlikdan n ning ixtiyoriy natural qiymatida n n G A  bo’lishi kelib chiqadi, ya’ni n a a a a a a n n n       .... .... 2 1 2 1 tengsizlik o'rinli. Isbot tugadi.

KOSHI TENGSIZLIGI ISBOTINING OLTINCHI USULI. (LOGARIFMIK TENGSIZLIK USULI). Avval, 0x bo’lganda ushbu 1 ln   x x tengsizlikni isbotlab olamiz. Bu yerda tenglik faqat 1x bo’lganda bajariladi. Buning uchun 1 ln ) (    x x x f yordamchi funksiya tuzib olamiz va bu funksiyaning eng katta qiymatini topamiz. Ushbu x x x x f     1 1 1 ) (' tenglikka asosan ) (x f funksiya ]1,0( oraliqda o’suvchi va ) ,1[  oraliqda kamayuvchi bo’ladi. Bunga ko’ra oraliqda kamayuvchi bo’ladi. Bunga ko’ra 1 0  x bo’lganda )1( ) ( f x f  va 1x bo’lganda ) ( )1( x f f  bo’ladi. Demak, ) (x f funksiya eng katta qiymatini 1x bo’lganda qabul qiladi. Shuning uchun )1( ) ( f x f  bo’ladi, ya’ni .1 ln ,0 1 ln      x x x x 0 ...0 ,0 2 1    na a a ixtiyoriy sonlar bo’lsin. Ushbu . ... ...,, ... , ... 2 1 2 1 2 2 2 1 1 1 n a a a a x n a a a a x n a a a a x n n n n n             belgilash kiritsak, n x x x n    ... 2 1 bo’ladi. Yuqorida isbot qilingan tengsizlikka ko’ra 1 ... 0 ... )1 ( ...)1 ()1 ( ln .... ln ln ... ln 2 1 21 2121 21                       e e e e e x x x n n x x x n x x x n x x x x xx n n n nn n n bo’ladi. Bundan esa belgilashlarga asosan n a a a a a a n n n       .... .... 2 1 2 1 tengsizlik kelib chiqadi. Bu yerda tenglik bajarilishi uchun yuqoridagi tengsizlikda 1 ...,,1 ,1 2 1    nx x x bo’lishi kerak. Aks holda tengsizlik belgisi qat’iy bo’ladi. Isbot tugadi.

KOSHI TENGSIZLIGIDAN FOYDALANIB KOSHI-BUNYAKOVSKIY TENGSIZLIGINI ISBOTLASH. Ixtiyoriy na a a ...,, , 2 1 va nb b b ...,, , 2 1 sonlar uchun ushbu ) 24( ... ... ... 2 22 21 2 22 21 22 11 n n nn b b b a a a b a ba ba            tengsizlik o’rinli bo’ladi, bu yerda tenglik faqat ) 25( ...,, , 2211 nn b a b a b a       bo’lganda bajariladi. (24) tengsizlikka Koshi-Bunyakovskiy tengsizligi deyiladi. ( V.Ya.Bunyakovskiy (1804-1889) rus matematigi ). Agar na a a ...,, , 2 1 va nb b b ...,, , 2 1 sonlarning barchasi nolga teng bo’lsa, (24) tengsizlik bajarilishi ma’lum. Shuning uchun na a a ...,, , 2 1 va nb b b ...,, , 2 1 sonlar orasida teng bo’lmaganlari bor deb hisoblaymiz. Yuqorida keltirgan fikrni Koshi tengsizligidan foydalanib isbotlaymiz. Buning uchun ushbu 2 22 21 2 22 21 2 2 2 22 21 1 1 2 22 21 2 22 21 2 2 2 22 21 1 1 ... ...,, ... , ... , ... ...,, ... , ... n n n n n n n n n n b b b b y b b b b y b b b b y a a a a x a a a a x a a a a x                         belgilashlarni kiritib olamiz. Quyidagi tengsizliklarni bir-biriga qo’shamiz: 2 2 22 22 2 2 21 21 11 2 1 2 1 ) 26( ......... .......... .......... 2 1 2 1 2 1 2 1 n n n n y x y x y x y x y x yx       natijada 1 2 1 2 1 ) ... (2 1 ) ... (2 1 .... 2 22 21 2 22 21 2 2 11               n n n n y y y x x x y x y x yx kelib chiqadi. Bunga ko’ra

2 22 21 2 22 21 22 11 ... ... ... n n nn b b b a a a b a b a ba            bo’ladi. Bundan esa 2 22 21 2 22 21 22 11 ... ... ) ... ( n n nn b b b a a a b a b a ba             tengsizlik ham o'rinli bo’lishi kelib chiqadi, ya’ni 2 22 21 2 22 21 22 11 ... ... ... n n nn b b b a a a b a ba ba            tengsizlik o'rinli. Bu yerda tenglik bajarilishi uchun (26) tengsizliklarning har birida tenglik bajarilishi kerak. Isbot tugadi. KOSHI TENGSIZLIGINI UMUMLASHTIRISH. Yuqorida isbot qilingan ushbu ) 27( )0 (,1 ln    x x x tengsizlik, Koshi tengsizligini umumlashtirishga imkon beradi. Buning uchun yig’indisi 1 ga teng bo’lgan 0 ...,,0 ,0 2 1    np p p sonlarni olamiz va ) 28( , ... , .................................... , ... , ... 22 11 22 11 2 2 22 11 1 1 nn n n nn nn ap ap ap a x ap ap ap a x ap ap ap a x            belgilashlarni kiritamiz. Bu yerda 0 ...,,0 ,0 2 1    na a a ixtiyoriy sonlar. (27) va (28) ga asosan ) 29( 1 ... 0 11 ) ... ( ... )1 ( ...)1 ( )1 ( ln ... ln ln 2 1 2 1 22 11 22 11 2 2 1 1 2 1                   e e e e e x x x n nn nn n n n p p p xp xp xp x p xp xp x p x p x p pn p p bo’ladi. (29) tengsizlikka (28) belgilashni qo’yib, ) 30( ... ... 22 11 2 1 2 1 nn pn p p ap ap ap a a a n    bo’lishini ko’ramiz. (30) tengsizlik Koshi tengsizliligining umumlashmasidir, chunki xususan n p n p n p n 1 ...,,1 ,1 2 1    bo’lganda (30) tengsizlik Koshi tengsizligiga aylanadi. (30) tengsizlikda n n n n n k k k k p k k k k p k k k k p             ... ...,, ... , ... 2 1 2 1 2 2 2 1 1 1

deymiz. Bu yerda )0 ... ( ,0 ...,,0 ,0 2 1 2 1        n n k k k k k k ixtuyoriy sonlar. Natijada (30) tengsizlik ushbu ) 31( ... ... ) ... ( 2 1 22 11 ...1 2 1 2 1 2 1 n nn k k k kn k k k k k ak ak ak a a a n n           ko’rinishni oladi. (31) tengsizlikda, xususan 1 ...,,1 ,1 2 1    nk k k bo’lganda Koshi tengsizligi kelib chiqadi. Demak, (31) tengsizlik Koshi tengsizligi umumlashmasi ekan. YUNG, GYO’LDER VA MINKOVSKIY TENGSIZLIKLARI. 2n bo’lganda holda, (31) Koshi tengsizligining umumlashmasi ushbu ) 32( ) ( 2 1 22 11 1 2 1 2 1 2 1 k k ak ak a a kk k k     ko’rinish bo’ladi. Agar biz bu yerda q p a b a a k k k q k k k p 1 2 1 1 2 1 2 2 1 1 , , 1 , 1       belgilash kiritsak, 1 1 1.1 ,1     q p q p bo’ladi va (32) tengsizlik )33( q b p a ab q p   ko’rinish oladi. (33) tengsizlikka Yung tengsizligi deyiladi. (V.YUNG (1882-1946) ingliz matematigi). Yuqoridagi belgilashlarga asosan Yung tengsizligida tenglik faqat q p b a  bo’lganda bajariladi. 0 ...,,0 ,0 2 1    na a a va 0 ...,,0 ,0 2 1    nb b b ixtiyoriy sonlar bo’lsin. Ushbu

q qn q q n n p pn p p n n q qn q q p pn p p q qn q q p pn p p b b b b y a a a a x b b b b y a a a a x b b b b y a a a a x 1 2 1 1 2 1 1 2 1 2 2 1 2 1 2 2 1 2 1 1 1 1 2 1 1 1 ) ... ( , ) ... ( .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... , ) ... ( , ) ... ( , ) ... ( , ) ... (                         belgilashlarni kiritamiz. Quyidagi tengsizliklarni bir-biriga qo’shamiz: q y p x y x q y p x y x q y p x y x qn pn n n q p q p       ..., .... .... ... ... ... ... , , 2 2 2 2 1 1 1 1 natijada ushbu 1 1 1 ) ... (1 ) ... (1 ... 2 1 2 1 2 2 11               q p y y y q x x x p y x y x yx qn q q pn p p n n tengsizlik hosil bo’ladi. Yuqoridagi belgilashlarni hisobga olib, oxirgi tengsizlikni quyidagi ko’rinishda yozish mumkin: ) 34( . ) ... ( ) ... ( ... 1 2 1 1 2 1 22 11 qqn q q p pn p p nn b b b a a a ba ba ba            (34) tengsizlikka Gyo’lder tengsizligi deyiladi.( Otto Lyudvig Gyo’lder (1859- 1937) nemis matematigi ).Gyo’lder tengsizligida ).Gyo’lder tengsizligida 2 ,2   q p desak, Koshi-Bunyakovskiy tengsizligi kelib chiqadi. Demak, Gyo’lder tengsizligi Koshi-Bunyakovskiy tengsizligining umumlashmasi ekan. Gyo’lder tengsizliga asoslanib quyidagi baholashlarni bajaramiz:

) 35( } ) ( ... ) ( ) {( } ] ... [ ] ... {[ ] ) ( ... ) ( ) [( ] ... [ ] ) ( ... ) ( ) [( ] ... [ ] ) ( ... ) ( ) ( [ ] ) ( ....... ... ) ( ) ( [ ) ( ... ) ( ) ( 1 2 2 1 1 1 2 1 1 2 1 1 )1 ( )1 (2 2 )1 (1 1 1 2 1 1 )1 ( )1 (2 2 )1 (1 1 1 2 1 1 1 2 2 2 1 1 1 1 1 1 2 2 2 1 1 1 1 2 2 1 1 q p n n p p p pn p p p pn p p qq p n n q p q p p pn p p qq p n n q p q p p pn p p p n n n p p p n n n p p p n n p p b a b a b a b b b a a a b a b a b a b b b b a b a b a a a a b a b b a b b a b b a a b a a b a a b a b a b a                                                                          Oxirgi tengsizlikda p q p   )1 ( tenglik ishlatildi. Agar (35) baholashning ikkala tomonini ham q p n n p p b a b a b a 1 2 2 1 1 }) ( ... ) ( ) {(       ifodaga bo’lsak va p q 1 1 1   tenglikni e’tiborga olsak, ushbu ) 36( ] ... [ ] ... [ }) ( ... ) ( ) {( 1 2 1 1 2 1 1 2 2 1 1 ppn p p ppn p p qpn n p p b b b a a a b a b a b a                tengsizlik hosil bo’ladi. (36) tengsizlikka Minkovskiy tengsizligi deyiladi. ( German Minkovskiy (1864-1909) nemis matematigi) YENSEN TENGSIZLIGI Aslida Koshi tengsizligi x x f ln ) (  funksiya qavariqligining sodda natijasidir. Umumiy holda, ya’ni ) (x f ixtiyoriy qavariq yoki botiq funksiya bo’lgan holda Koshi tangsizligiga o’xshash tengsizliklarni isbot qilish mumkin. Agar ) (x f funksiya uchun ) ( ) ( ) ( 2 2 1 1 2 2 11 x f p x f p x p xp f    tengsizlik ixtiyoriy 1 ,0 ,0 ), , ( , 2 1 2 1 2 1      p p p p b a x x sonlarda o’rinli bo’lsa, ) (x f funksiya ) , ( b a oraliqda qavariq deyiladi. Agar ) (x f funksiya uchun ) ( ) ( ) ( 2 2 1 1 2 2 11 x f p x f p x p xp f    tengsizlik ixtiyoriy 1 ,0 ,0 ), , ( , 2 1 2 1 2 1      p p p p b a x x sonlarda o’rinli bo’lsa, ) (x f funksiya ) , ( b a oraliqda botiq deyiladi.

Teorema: a) Agar ) , ( ,0 ) ( b a x x f    bo’lsa ixtiyoriy ) , ( ..., , 2 1 b a x x x n va 1 ... 2 1     np p p tenglikni qanoatlantiruvchi 0 ...,,0 ,0 2 1    np p p sonlari uchun ushbu ) 37( ) ( ... ) ( ) ( ) ... ( 2 2 1 1 2 2 11 n n n n x f p x f p x f p x p x p xp f        tengsizlik o’rinli bo’ladi. b) Agar ),(,0)( baxxf  bo’lsa ixtiyoriy ) , ( ..., , 2 1 b a x x x n va 1 ... 2 1     np p p tenglikni qanoatlantiruvchi 0 ...,,0 ,0 2 1    np p p sonlari uchun ushbu ) 38( ) ( ... ) ( ) ( ) ... ( 2 2 1 1 2 2 11 n n n n x f p x f p x f p x p x p xp f        tengsizlik o’rinli bo’ladi. Isbot. a) Avvalo ixtiyoriy ) , ( b a c va ) , ( b a x uchun ushbu ) 39( ) )(( )( )( c x c f cf x f     tengsizlik bajarilishini ko’rsatamiz. Buning uchun ) )( ( )( ) ( ) ( c x c f c f x f x g      funknsiyaning ) , ( b a oraliqda eng katta qiymatini topamiz. 0 )( )( ),( )( )(          x f x g c f x f x g bo’lgani uchun ) (x g kamayuvchi. 0 ) (  c g ekanligidan ) (x g ning ishorasi c x nuqtadan o’tishda musbatdan manfiyga o’zgarishi kelib chiqadi. c x nuqtadan boshqa nuqtada ) (x g nolga aylanmasligidan ) (x g funksiya c x nuqtada o’zining eng katta qiymatini qabul qilishi kelib chiqadi. Demak, ) ( ) ( c g x g  bo’ladi, ya’ni (39) tengsizlik o’rinli bo’ladi. (39) tengsizlikda tenglik faqat c x bo’lganda bajariladi. ) , ( ..., , 2 1 b a x x x n ixtiyoriy nuqtalar bo’lsin. Agar n nx p x p x p c     ... 2 2 11 bo’lsa, ) , ( b a c bo’ladi. (39) tengsizlikka ko’ra           )...()())(()( )...)(()( )])(()([ ...)])(()([ )])(()([)(...)()( 221122112 12211 nnnnn nn xpxpxpfcfcccfcf cxpxpxpcfcf cxcfcfp cxcfcfp cxcfcfpxfpxfpxfp ) ( ... ) ( ) ( ) ... ( 2 2 1 1 2 2 11 n n n n x f p x f p x f p x p x p xp f         bo’ladi. Teorema isbot bo’ldi.

)0 ... (,0 ...,,0 ,0 2 1 2 1        n n m m m m m m ixtiyoriy sonlar bo’lsin. (37) va (38) tengsizliklarda n n n n n m m m m p m m m m p m m m m p             ... ...,, ... , ... 2 1 2 1 2 2 2 1 1 1 deymiz. U holda (37) va (38) tengsizliklar mos ravishda quyidagi ko’rinish oladi: ) 40( , ... ) ( ... ) ( ) ( ... ... 2 1 2 2 1 1 2 1 2 2 11 n n n n n n m m m x f m x f m x f m m m m x m x m x m f                   ) 41( , ... ) ( ... ) ( ) ( ... ... 2 1 2 2 1 1 2 1 2 2 11 n n n n n n m m m x f m x f m x f m m m m x m x m x m f                   (37), (38), (40) va (41) tengsizliklarga YENSEN tengsizliklari deyiladi. ( Iogan Lyudvig Yensen (1859-1925) daniyalik matematik). YENSEN tengsizliklarida ) (x f funksiyani turli xil qilib tanlash hisobiga ajoyib tengsizliklarni olish mumkin. Masalan, 1) x x f ln ) (  bo’lsa, n nn nn xxx n xxx n xxx n xxx    2121 2121 ... ,ln...lnln... ln boladi, bu yerda .0 ...,,0 ,0 2 1    nx x x 2) x x f ) ( bo’lsa, , ... ... 2 1 2 1 n x x x n x x x n n        bo’ladi, bu yerda .0 ...,,0 ,0 2 1    nx x x 3) px x f ) ( bo’lsa, , ... ... 2 1 2 1 n x x x n x x x pn p p p n            bo’ladi, bu yerda 0 ...,,0 ,0 2 1    nx x x va 1p . 4) x x f sin ) (  bo’lsa, n xxx n xxx nn sin...sinsin... sin 2121   bo’ladi, bu yerda ] ,0[ ...,, , 2 1  nx x x .

5) x xe x f ) ( bo’lsa, n n x n x x n x x x n ex ex ex e x x x           ... ) ... ( 2 1 2 1 2 1 ... 2 1 bo’ladi, bu yerda .0 ...,,0 ,0 2 1    nx x x 6) 2 ) ( x x f  bo’lsa, ) ... )( ... ( ) ... ( , ... ... ... ... 2 1 2 22 2 211 2 2 2 11 2 1 2 22 2 211 2 2 1 2 2 11 n n n n n n n n n n n m m m x m x m x m x m x m x m m m m x m x m x m m m m x m x m x m                              bo’ladi. Bu tengsizlikda , ...,, , 2 22 2 21 1 n n b m b m b m    n n n b a x b a x b a x    ...,, , 2 2 2 1 1 1 desak, ) ... )( ... ( ) ... ( 2 22 21 2 22 21 2 22 11 n n nn b b b a a a b a b a ba           Koshi-Bunyokovskiy tengsizligi kelib chiqadi. 7) px x f ) ( , 0 ,1   x p bo’lsa, 1 2 1 2 2 11 2 2 11 2 1 2 2 11 2 1 2 2 11 ) ... )( ... ( ) ... ( , ... ... ... ...                               p n pn n p p p n n n pn n p p p n n n m m m x m x m x m x m x m x m m m m x m x m x m m m m x m x m x m bo’ladi. Bu tengsizlikda ,1  p p q , ...,, , 2 2 1 1 qn n q q b m b m b m    1 1 2 2 2 1 1 1 1 ...,, ,       q n n n q q b a x b a x b a x desak, q p qn q q pn p p p nn b b b a a a b a b a ba ) ... )( ... ( ) ... ( 2 1 2 1 22 11           q qn q q p pn p p nn b b b a a a b a b a ba 1 2 1 1 2 1 22 11 ) ... ( ) ... ( ...           Gyo’lder tengsizligi kelib chiqadi. MASALA YECHISH NAMUNALARI. 1-Misol. Perimetri p 2 bo’lgan uchburchaklar orasida yuzasi eng katta bo’lgan uchburchakni topish so’ralsin.

Yechish: Buning uchun Geron formulasi va Koshi tengsizligidan foydalanamiz: .3 3 3 ) ( ) ( ) ( ) )( )( ( 2 3 p c p b p a p p c p b p a p p S                 Demak, perimetri p 2 bo’lgan ixtiyoriy uchburchakning yuzasi 3 3 2p dan oshmaydi. 3 3 2p ga faqat ,c p b p a p      ya’ni c b a   bo’lganda teng bo’ladi. Bu esa, bir xil perimetrli uchburchaklar orasida yuzasi eng katta bo’ladigan teng tomonli uchburchak bo’lishini bildiradi. 2-Misol. Ixtiyoriy uchburchak uchun ushbu p c b a c b a 4 1 1 1 3 3 3       tengsizlik o’rinli bo’lishini ko’rsatamiz. Buning uchun berilgan tengsizlik chap tomonini guruhlab yozib olamiz va Koshi tengsizligini qo’llaymiz: pcba cc bb aa cc bb aa 4222 1 21 21 2111 333333                  Bu yerda tenglik faqat c c b b a a 1 ,1 ,1 333    bo’lganda, ya’ni 1   c b a bo’lganda bajariladi. 3-Misol. )0 (,3 2 2 6 2      x x x x x y funksiyaning eng kichik qiymatini topamiz. Buning uchun berilgan funksiyani ushbu 2 2 2 6 2 1 1 1 1 1 x x x x x x x y        ko’rinishida yozib olamiz va Koshi tengsizligini qo’llaymiz: .7 1 1 1 1 1 77 2 2 2 6 2         x x x x x x x y Bu yerda tenglik 1x bo’lganda bajariladi. Demak, berilgan funksiyaning eng kichik qiymati 7 ekan. 4-Misol. Agar 0 ...,,0 ,0 5 2 1    a a a bo’lsa, ushbu 2 5 2 1 5 1 5 4 5 4 3 4 3 2 3 2 1           a a a a a a a a a a a a a a a tengsizlik bajarilishini isbotlaymiz. 2 7 1 6 , a a a a   belgilash kiritib, berilgan tengsizlikni ushbu

2 5 7 6 5 6 5 4 5 4 3 4 3 2 3 2 1           a a a a a a a a a a a a a a a ko’rinishda yozib olamiz va Yensen tengsizligidan foydalanamiz. Yensen tengsizligini x x f 1 ) (  funksiya uchun yozamiz: , ... ... ... ... 21 2 2 1 1 1 21 2211 n n n n nn mmm xm xm xm mmm xmxmxm           . ... ) ... ( ... 2 2 11 2 2 1 2 2 1 1 n n n n n x m x m x m m m m x m x m x m           Oxirgi tengsizlikda 5,4,3,2,1 , , ,5 2 1        i a a x a m n i i i i i desak, ushbu ) ( ) ( ) ( ) ( ) ( ) ( 7 6 5 6 5 4 5 4 3 4 3 2 3 2 1 25 4 3 2 1 7 6 5 6 5 4 5 4 3 4 3 2 3 2 1 a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a                         tengsizlik kelib chiqadi. Endi esa quyidagi tengsizlikni isbotlashga o’tamiz: ,2 5 ) ( ) ( ) ( ) ( ) ( ) ( 7 6 5 6 5 4 5 4 3 4 3 2 3 2 1 25 4 3 2 1               a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a )], ( ) ( ) ( ) ( ) ( [5 ) (2 7 6 5 6 5 4 5 4 3 4 3 2 3 2 1 25 4 3 2 1 a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a                , ) ... (2 54 53 43 52 4 2 32 51 41 31 21 25 22 21 aa aa aa a a a a aa aa aa aa aa a a a               ,) ( ) (5 25 4 3 2 1 25 24 23 22 21 a a a a a a a a a a          ).1 1 1 1 1)( ( ) ( 2 2 2 2 2 25 24 23 22 21 25 4 3 2 1              a a a a a a a a a a Bu tengsizlik o’rinli, chunki u Koshi-Bunyokovskiy tengsizligidir. Demak 0 ...,,0 ,0 5 2 1    a a a uchun 2 5 2 1 5 1 5 4 5 4 3 4 3 2 3 2 1           a a a a a a a a a a a a a a a tengsizlik o’rinli.

Isbot tugadi.

FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR: 1. Hasanov.A.B, Yaxshimurotov A.B “Koshi tengsizlikligi va uning tadbiqlari” Urganch-2003 2. Mirzaahmedov M.A, Sotiboldiyev D.A “O’quvchilarni matematik olimpiadalarga tayyorlash” Toshkent-1993 3. Azlarov T, Mansurov H “Matematik analiz” 1-qism Tosh:1994 4. Nazarov X, Ostonov K “Matematika tarixi” Toshkent-1996 5.Toxirov.A, Mo’minov.F “Matematika olimpiada masalalari” Tosh:1996

O'xshashlar

Masala va uning turlari

Kasr tushunchasi bilan tanishtirish

Oz komplektli maktablarda matematika o’qitish xususiyatlari. Oz komplektli maktablarda matematika o’qitishni tashkil qilishning o’ziga xos xususiyatlari

O'quvchilarda masala yechish uquvini shakllantirish

Kombinatorika asoslari fanidan kurs ishi