XV – XVII asrlarda Fransiya - Tarix - Diplom ishlar

XV – XVII asrlarda Fransiya

Yuklangan vaqt:

30.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

272.5 KB

Ko'chirib olish

“ XV – XVII asrlarda Fransiya ” mavzusida yozgan 1

Mundarija Kirish…………………………………………………………………3 1. XV asrda Fransiyaning siyosiy markazlashuvi va fransuz xalqining bosqinchilarga qarshi milliy ozodlik harakati ………………………..6 1.1. XV asrda Fransiyadagi milliy ozodlik harakati ...........................6 1.2. . Fransiyada siyosiy markazlashuvining xususiyatlari va amalga oshirilishi……………………………………………………………….33 2. XVI - XVII asrlarda Fransiya davlatning siyosiy, iqtisodiy va ijtimoiy tuzumi…………………………………………………………………..48 2.1 XVI asrda Fransiyada siyosiy feodal tuzum va iqtisodiy hayot…48 2.2. Fransiyada diniy urushlar va siyosiy diniy guruxlar faoliyati….56 2.3XVII asrda Fransiyada mutloq monarxiyaning tiklanishi … ….67 Xulosa……………………………………………………….................76 Tavsiyalar........................................................................................... ...78 Adabiyotlar ro’yxati………………............................................... .....79 2

Kirish. Mavzuning dolzarbligi . Tarix tafakkur mahsuli . O ’ tmishda yuz bergan har bir hodisa ma ’ lum ma ’ naviy ruhiy , ijtimoiy - siyosat tasirida yuz bergan . Insoniyat tarixida feodal jamiyatda shaxsiy erkinlik vakolati cheksiz darajali jamiyat bo ’ lmagan . O ’ rta asrlarda feodal huquqlarining umumiy talablariga bo ’ ysungan vassal o ’ z xo ’ jaynidan boshqa hech kimni tan olmas edi . Yurtboshimiz takitlaganidek : “ Xalqlarning ozodlik , mustaqillik , baxt – soadatga azaliy intilishi o ’ z , hayotidagi chuqur o ’ zgarishlarni harakatga keltiruvchi kuchdir ” . 1 Bitiruv - malakaviy ishning dolzarbligi bir qancha sabablar bilan izohlanadi : - birinchidan , XV asrda Fransiyadagi milliy – ozodlik jarayoning borishi va fransuz xalqining bosqinchilarga qarshi milliy – ozodlik harakati fransuz tarixshunosligada alohida o ’ rin to ’ tadi ; - ikkinchidan , Fransiyada siyosiy markazlashuv jarayoning xususiyatlari va amalga oshirilishi o ’ sha davr siyosiy muhiti uchun katta ahamiyat kasb ettirdi ; - uchunchidan , XVI asrda Fransiyada siyosiy tuzum va iqtisodiy hayot boshida G ’ arbiy Yevropa davlatlariga nisbatan ancha revojlangan edi . Bitiruv - malakaviy ishning maqsad va vazifalari . Mazkur tadqiqotning maqsadi XV – XVII asrlarda Fransiyaning siyosiy markazlashuvi, iqtisodiy va ijtimoiy tuzumini mavjud manba va adabiyotlar asosida ilmiy tahlil qilish. Yuqoridagi asosiy maqsaddan kelib chiqib qo’ydagi vazifalar yechiladi: - XV asrda Fransiyadagi milliy – ozodlik jarayonining borishi va fransuz 1 Islom Karimov. O’zbekiston mustaqillikka erishish ostonasida. –T: ”O’zbekiston” NMIU. 2011.- 416 –bet . 3

xalqining bosqinchilarga qarshi milliy - ozodlik harakatini ilmiy tahlil qilish; - Fransiyada siyosiy markazlashuv jarayonning xususiyatlari va amalga oshirishni sabablarini aniqlash; - XVI asrda Fransiyada siyosiy feodal tuzum va iqtisodiy hayot manzaralarini yoritib berish; - Fransiyada diniy urushlar va siyosiy diniy guruhlar faoliyatini qiyosiy tahlil qilish; - XVII ars Fransiyada mutloq manorxiyaning tiklanishi va uning o’ziga xos xususiyatlarini yoritib berishdan iborat. Mavzuning o’rganilish darajasi. G’arbiy Yevropa mamlakatlarining XV - XVII asrlardagi ijtimoiy - iqtisodiy, siyosiy va madaniy taraqqiyoti masalalarini o’rganish doimo tarixchi olimlar tomonidan o’rganib kelingan. Jumladan Sh. Pirimqulov, S. Nefyodov, R. Qurbangaliyeva , Z. Udolsjva, A. Foncheneso, S. Snazkin, L. Kerin, A. Sandav 2 kabi olimlarning asarlarini alohida ko’rsatish mumkin. Shuni takitlash joizki, mazkur ishlarning mualliflari tarixiy jarayonlarning aks ettirishda to’rli g’oyalar asosida yondoshgan. Shuning bilan ushbu ishlarda qimmatli fantalogik materiallar mavjud. Bitiruv - malakaviy ishning ilmiy yangiligi. Tadqiqotda XV – XVII asrlarda Fransiyaning ijtimoiy - iqtisodiy, siyosat va madaniy sohadagi ahvoli masalalari ilk bor yangi adabiyotlar asosida bitiruv - malakaviy ish sifatida tadqiq etilmoqda. Ilk bor mavjud manbalarga asoslanib, XV asrda Fransiyaning siyosiy markazlashuvi va frabsuz xalqining bosqinchilarga qarshi milliy – ozodlik harakatlari yoritib beriladi. Shuningdek XVI asrda Fransiyada siyosiy feodal tuzum va iqtisodiy hayot, diniy urushlar va siyosiy diniy guruhlar 2 Sh. Pirimqulov. O’rta asrlar tarixi. Samarqand – 2002, S.Nefyodov. История средних веков. М-1996, . Qurbangaliyeva R. Orta asrlar tarixi o’quv - metodik qo’llanma. T – 1991, Z. Udolsjva. История Европы. M- 1988, A. Foncheneso. O’rta asrlar tarixidan izohli lo’g’at. T -1979, S. Snazkin. История средних веков. M- 1977. 4

faoliyati ham ilmiy tahlil qilinadi. XVII asrda Fransiyada mutloq monarxiyaning tiklanishi hamda monarxiyasining o’ziga xos xususiyatlari ikmiy adabiyotlar asosida yoritib beriladi. Ishning aprabasiyasi. Bitiruv - malakaviy ish Qarshi Davlat universiteti Tarix fakul’teti ”Jahon tarixi va arxeologiya” kafedrasi qoshidagi ”Yosh tarixchi” to’garagida ma’ruza qilingan va kafedra yig’ilishlarida muhokamadan o’tgan. Bitiruv - malakaviy ishning tuzilishi. Bitiruv - malakaviy ish kirish, ikki bob, besh fasl, xulosa va adabiyotlar ro’yxatidan iborat. 5

1.XV asrda Fransiyaning siyosiy markazlashuvi va fransuz xalqining bosqinchilarga qarshi milliy ozodlik harakati. 1.1.XV asrda Fransiyadagi milliy ozodlik harakati . XV-XVII asrlarda Fransiyada mavjud bo'lgan siyosiy hokimiyatning mazmuni qo'yidagi iborada o'z ifodasini topgan edi: «Xudoning irodasi shuki, har qanday qaram bo'lib tug'ilga o'ylab o'tirmasdan bo'ysunmog'i lozim». Fransiyada mutloq monarxiya qaror topishi bilan General shtatlar o'zini avvalgi ahamiyatini yo'qotdi. Qirollarning o'ziga qolsa, vakillik organlarini butunlay yo'q qilardilar. Biroq buning iloji yo'qligi uchun ularning mamlakat siyosiy hayotiga ta'sirini kamaytirishga urinar edilar. Bunga erishganlar ham. Angliya parlamentidan farqli o'laroq, Fransiyada General shtatlar doimiy faoliyat ko'rsatuvchi davlat organiga aylana olmadi. Keyinchalik u juda kamdan- kam holatlarda, faqat kuchli zarurat tug'ilgandagina chaqiriladigan bo'ldi. 1614 yildan boshlab butun XV asr davomida esa biror marta ham chaqirilmadi 3 . Bu hodisa Fransiyada qirol hokimiyati Angliya qiroli hokimiyatidan ham kuchliroq boiganligini isbotlaydi. Qirol ayni paytda hukumat boshlig'i ham edi. Uning huzurida hukumat kengashi tashkil etilgan. Kengash a'zolari qirol tomonidan tayinlangan. Ichki va tashqi siyosatga doir barcha masalalarni shaxsan o'zi hal etgan. Shu tariqa butun mamlakatda qirolning shaxsiy hukmronligi o'rnatilgan. Shunday bo'lsa-da, parlament butunlay tugatilmagan. Fransiya hududida jami 17 ta viloyat parlamenti mavjud edi. Mamlakat fuqarolariga viloyatlardagi sudlar ustidan shikoyat qilish huquqi berilgan. Ayniqsa, Parij parlamenti kata ta'sirga ega bo'lgan. Uning vakolati mamlakat hududining 1|3 qismga tarqalgan. Parij parlamenti taxt vorisi yosh bo'lsa, regent tayyorlash huquqiga ham ega bo'lgan. Qirol saroyi hayotining asosiy mazmunini qirol shaxsini ilohiy deb hisoblovchi axloq tashkil etgan. 3 Jo'rayev U., Farmonov R., Ergashev Sh. Jahon tarixi, T., 2006, 6-26 6

Lyudovik XIV bekorga «davlat - bu men» demagan edi 4 , qirol qarorgohidagi bog'larga o'rnatilgan haykallar ham uning buyukligini eslatib turishi lozim bo'lgan. Hatto Yupiter haykali Lyudovik XIV ning yuziga o'xshatib ishlangan. Fransiya qirolligida har ikki cherkov ham faoliyat ko'rsata boshlaydi. XV asr boshlarida Lyuter ma'lumotiga mos g'oya tarqaldi. Mamlakatda «Injil»ning fransuzcha tarjimalari paydo bo'ldi 5 . Ibodatxonalarda duolar ona tilida o'qila boshlanadi. Shu tariqa vaqtlar o'tishi bilan Fransiya ichki dushman lagerga - katoliklar va protestantlar lageriga bo'linib qoldi. Fransiyada protestantlar, gugenotlar deb atalgan. Mamlakat shimoli va qirol xonadoni katoliklar tomonida, Janubiy Fransiya esa gugenotlarniki bo'lib qoldi. Gugenotlar hammani o'z dinlariga tortishga intildilar. Ular maxfiy bosmaxonalar tashkil etib, varaqalar chop etdilar va uni butun mamlakat bo'ylab tarqata boshladilar. Reformatsiya Fransiyada shu tariqa kirib keldi. Katolik cherkovi protestantlikning tarqalishini dushmanlik bilan qarshi oldi. 1562 yilda qirolning qarindoshi, katoliklar rahnamosi gersog Giz o'zining ko'p sonli qo'riqchilari bilan Vassida potestant gimnini ijro etayotgan protestantlariga hujum qildi. Oqibatda 20 dan ortiq protestantlar o'ldirildi,100 dan ortig'i esa yarador qilindi. Bu voqiya Fransiyada 32 yil davom etgan diniy urushlarning boshlanishga turtki bo'ldi 6 . Bu diniy urush mamlakat boshiga katta kulfat keltirdi. Mamlakatda yovuzlik, jaholat kuchaydi. Gugenotlarga juda katta talofat keltirildi. Shunday bo'lsa-da gugenotlar qirolni yon berishga majbur etdilar. 1570-yilda tomonlar kelishuvga erishdilar. Qirol yarashish ediktiga imzo chekdi . Gugenotlarga katoliklar qatorida davlat mansablarini egallash huquqi, diniy marosimlarni to'siqsiz yetkazish erkinligi berildi. Biroq bu erishilgan tinchlik uzoqqa chuzilmadi. Chet davlatlarning aralashuvi vaziyatni yanada chigallashtirdi . Urushning oldini olish uchun qirol Karl IX gugenotlar yetakchisi Genrixga o'z singlisi Margaritani turmushga berishga qaror qildi. To'y marosimi 1572- yilning avgustiga belgilanadi. Biroq katolik 4 Semyonov V. O'rta asrlar tarixi. T. 1973, 6-553. 5 Semyonov V. O'rta asrlar tarixi. T. 1973, 6-554 6 Jo'rayev U., Farmonov R., Ergashev Sh. Jahon tarixi, T., 2006, 6-27. 7

mutaassiblari shu voqiyadan foydalanib, gugenotlarning barcha rahbarlarini qirib tashlashni zimdan rejalashtirdalar. 24 avgust kechasi gugenotlar qirg'ini uyushtirildi. 3 kunlik qotillik davomida 30 ming kishi -qurbon boidi. Bu voqeya Fransiya tarixiga «Varfolomey kechasi» nomi bilan kirdi. Shu voqealardan keyin Fransiyada protestantlik taqiqlandi . Rim Papasi bu xabarni quvonch bilan kutib oldi. «Vorfolomey kechasi»mamlakatdagi diniy urushga chek qo'ymadi. Urushning davom etishi muqarrar edi. Chunki gugenotlar taqdirga tan bermadilar. Gugenotlar Fransiyani bo'lib tashlashga qaror qildilar va mamlakat janubida o'z davlatlarini tuzdilar. Bu davlatni qirol xonadonining qarindoshi, gugenot Genrix qarindoshi, gugenot Genrix Navarsskiy boshqardi. Gugenotlar yaxshi qurollangan qo'shin tuzishdi. Genrix Giz esa qattiq harbiy intizom o'rnatilgan katolik liga tuzdi 7 . Katoliklar fitna tayyorlay boshladilar. Unga ko'ra, qirol olib qochilar va majburan monax qilinardi. Taxtni esa Genrix Giz egallashi lozim edi. Biroq qirol Genrix III Genrix Gizni o'ldirtirishga muvaffaq bo'ldi. Katolik cherkovi Genrix III ning bu ishini kechira olmas edi. O'ldirilganlar «azob chekkan avliyolar» deb e'lon qilindi. Cherkov dindorlarga fuqarolarning Genrix III ga sodiqlik qasamyodidan ozod qilinganliklarini e'lon qildi. 1589 yilda Genrix III o'ldirildi. Taxtni protestantlikdan chiqib, katolik mazhabiga o'tgan Genrix Navarsskiy Genrix IV nomi bilan egalladi (1589- 1610). U katolik mazhabini qabul qilmasdan Parijga borib taxtga o'tira olmasligini yaxshi bilardi. Genrix IV o'zining kuchi, qobiliyati va ta'siridan har ikki cherkov qavmlarini qo'shib tashladi. Diniy urushlarni to'xtatish va mamlakat yaxlitligiga erishish uchun 1598 yilda Nant ediktini imzoladi. Ediktda katoliklar davlat dini deb e'lon qilingan bo'lsa-da gugenotlar quvg'in qilinmaydigan bo'ldi. Mamlakatda diniy murosasozlikka erishildi. XV-XVII asrlardan Fransiyada iqtisodiy rivojlanish davri boshlandi. Feodal munosabatlari yemirilib, sanoat va qishloq xo'jaligida ishlab chiqarish 7 Semyonov V. O'rta asrlar tarixi. T. 1973, b-542-543. 8

munosabatlari rivojlana boshlandi. Feodallarning siyosiy ta'siri pasayib, Fransiya qirollarining hukmronligi kuchaydi. XVII asrga kelib Fransiya G'arbiy Yevropaning eng kuchli feodal absolyutizm davlatiga aylandi. Uning mustamlakalari Amerikada (Kanada, Vest-Indiya) va Hindistonda paydo boidi. XVIII asrda savdo-sotiq va sanoat yanada rivojlanishi bilan mahalliy hukmdorlar shu qadar mustahkamlandiki, endi u dvoryanlarning tanho hukmronlik qilishini hohlamay qo'ydi. Feodal tartiblar, qishloq xo'jaligining rivojlanishidagi asosiy to'siqqa aylana boshladi, sanoatning rivojlanishini qiyinlashtirdi. (Inqilob arafasida Fransiya aholisi 25 milionga yaqin edi . Uning asosiy qismi 84 % i qishloq aholisi. Shaharlarda atigi 2 million kishi yashardi. Jami daromadning 3|4 qismidan ko'prog'ini qishloq xo'jaligi berardi. Yerlarning deyarli hammasi dvoryanlarning va cherkovning mulki edi). Senyordan ketish yoki uning ustidan hech yerga arz-dod qilib bo'lmas edi. Senyor dehqonlarni o'zi yoki o'zi tayinlagan izmiga yuradigan sudyalar sud qilardi. Barcha dehqonlar cherkov foydasiga ko'p miqdorda soliqlar to'lar yoki pul va natura tarzida hosilning o'ndan bir qismini berardilar. Davlat soliqlari ham haddan tashqarii ko'p edi - har yili yer hosilining yigirmadan bir qismi - jon solig'i va tuz puli undirib olinardi 8 . Dehqonlarning feodal to'lovlari va senyor foydasiga ishlab berish, davlat soliqlari va hosilning o'ndan biri cherkovga to'lanishi dehqonlar daromadining kata qismini o'marib ketar, ularni xonavayron qilar, qashshoqlikka solar, ekinzorlarni kengaytirish va yaxshilash vositasidan mahrum qilar edi. Shu tariqa feodal tartiblari qishloq xo'jaligini o'stirish uchun to'siq bo'lib qoldi. (1774 yilda qirol Lyudovik XIV vafot etgach, o'rniga nabirasi Lyudovik XVI taxtga o'tirdi) Lyudovik XVI qirol sifatida o'ta layoqatsiz va kamhafsala kimsa edi. Uning xotini qirolicha Mariya -Antuanetta Avstriya imperatorining singldisi edi. Qirol Lyudovik XVI irodasiz bo'lganligi uchun qirolicha Mariya-Antuanetto ta'siri ostida edi. (zamondoshlarning ma'lumotiga ko'ra, Lyudovik XVI qirolligi davrida oddiy fuqarolarning, ayniqsa dehqonlarning ahvoli nihoyatda og'ir bo'lgan. Mamlakatda 8 Farmonov R. Sodiqov O. Jahon tarixi, T., 2001, b-28. 9

tez-tez ocharchiliklar tufayli isyonlar bo'lib turgan.) 1777 yilgi hisob-kitoblarga qaraganda, Fransiyada bir million yuz ming atrofida qashshoqlar va gadolar bo’lgan 9 . Yersiz va kam yerli dehqonlarning ahvoli o'ta ayanchli boigan, ular dvoryanlar va ruhoniylarga ko'plab soliqlar toiashga majbur boiganlar. qirol va qirolicha xazina bo'shab qolgach, xalqqa yangi-yangi soliqlar solganlar. Mariya- Antuanetta xalq orasida «Defitsit xonim» laqabini olgan.Lyudovik XVI xalqdan pul undirish yo'llarini izlab, nima qilishini bilmay, 1789 yil may oyida General shtatlarini (XIV-XVII asrlarda Fransiyadagi tabaqachilar hukumatining oliy organi) chaqirishga majbur boidi. O'z tarkibiga ko'ra General shtatlari Angliya parlamentiga o'xshab ketadi. Ular o'rtasidagi farq shundaki Angliya parlamenti deyarli vaqt-vaqti bilan chaqirilib, bir necha yuz yillardan beri faoliyat ko'rsatib kelgan, General shtatlari esa tez-tez chaqirib turilmagan. Agar Angliya parlamenti ikki palata - jamoa palatasi va lordlar palatasidan iborat bo'lsa, General shtatlari bir palatadan iborat bo'lib, uch toifa -ruhoniylar, dvoryanlar va uchinchi - o'rta tabaqalarga mansub kishilardan tashkil topgan. 1789 yil 4 mayda qirol Lyudovik XVI Versalda General shtatlari majlisini ochdi. Ammo uchinchi toifaga mansub boigan deputatlar ingliz parlamentining qirol Karl I ga qarshi olib borgan kurashi tajribasi hamda Shimoliy Amerika Kongressining (lotincha «kongressus» uchrashuv, majlis ma'nosini anglatadi. Bu yerda so'z AQSH ning qonun chiqaruvchi organi, parlamenti to'g'risida ketyapti) Angliya qiroli va parlamentiga qarshi kurashiga tayanib, qirol Lyudovik XVI dan xalqdan General shtatlarining ijozatsiz soliq yigishni mann qilishni talab qilishdi. Bu Lyudovik XVI uchun qattiq zarba edi. Qirol General shtatlarini chaqirganligiga pushaymon boidi, ammo vaqt o'tgan edi. Qirol deputatlarni zaldan haydab chiqarishni buyurdi, ammo uchinchi tabaqa deputatlari konstitutsiya ishlab chiqilmaguncha tarqalib ketmasligiga tantanali ravishda qasamyod qildilar. Dvoryanlarning ilg'or qismi uchinchi tabaqaga qo'shildi. Iyun oyida uchinchi tabaqaga mansub deputatlar o'zlarini Millat majlisi deb, ko'p o'tmay Ta'sis majlisi 9 Farmonov R. Sodiqov O. Jahon tarixi, T., 2001, b-29. 10

deb e'lon qildilar 10 . Endilikda bu majlis ham qonunlar chiqarishga davo qilayotgan edi. Lyudovik XVI podsholigi davrida Fransiyada absolyut (cheklanmagan) monarxiya ravnaq topib, so'ngra inqirozga keta boshlagan edi. Parij yaqinida Lyudovik XIV buyrug'i bilan hashamatli Versal saroyi qurilgan edi. Feodal zodagonlar qirolga qarshi isyon ko'targan zamonlar o'tib ketgan edi. Endilikda zodagonlar Versalda to'planib, mansab-martaba, pensiya, mukofotlar so'rab olmoqda edilar va o'zlarining g'ujg'on o'ynashlari, dabdabali unvonlari, serhasham liboslari bilan podshoning qudratini namoyish qilmoqda edilar. Saroy amaldorlarining libosi qimmatbaho narsalar bilan shu qadar bezatilgan ediki, ba'zan uning og'irligi 20 kilogrammdan oshib ketardi. Saroydagi ko'pdan-ko'p mansablar orasida qirol hassasining qo'riqchisi kabi mansablar ham bor edi. Bu mansablarni egallagan amaldorlar oladigan maosh bilan kichikroq bir shahar aholisini boqishi mumkin edi. Saroy hayoti bazmlar va o'yin kulgular bilan to'lgan bo'lib, ularda qatnashuvchilarning hashamli zeb-ziynati ko'zni qamashtirardi. Saroy hushomadgo'ylari Lyudovik XIV ni "Quyosh qirol» deb atardilar . O'ziga juda ham ortiq bino qo'ygan korolning o'zi esa «Davlat - bu mening o'zim der edi" 11 . Lyudovik XIV podsholik qilgan dastlabki o'n yil mobaynida feodal isyonlariga xotima bergan korol mutlaq hokimiyati Fransiyaning iqtisodiy yuksalishiga yordamlashdi. Lyudovik XIV ning ministri Kolber yirik manufakturalar tashkil etishini, dengiz floti hurishni, tashqi savdoni rivojlantirishni rag'batlantirardi. Fransiya muvaffaqiyatli urushlar olib borib, Flandriyaning bir qismini va Elzasni o'ziga qo'shib oldi. Biroq doimo olib borilayotgan urushlar, saroyning aqlsizlarcha zeb-ziynatga berilib ketishi Fransiyani zaiflashtirib qo'ydi. Xalq qashshoqlasha bordi. Lyudovik XIV bir qancha og'ir harbiy magiubiyatlarga uchradi. Korol o'lganda, xalq qahr-g'azabining toshib ketishidan qo'rqib , uni shosha-pisha dafn etdilar. Poytaxt uning evarasi Lyudovik XV ga o'tdi. 10 Farmonov R. Sodiqov 0. Jahon tarixi, T., 2001, b-30 11 Yefimov A. Yangi tarix. T., 1982, b-47. 11

O'zining sinfiy harakteri jihatidan absolyut monarxiya - dvoryan feodallar sinfming diktaturasi (kuchli hokimiyati) dir. Fransiya feodal monarxiyasi o'zining 500 ming kishilik armiyasi, Versalning dabdabasi, aristoktatlarning zeb-ziynati bilan Fransiya xalqini, avvalo dehqonlarni shavqatsiz ekspluatatsiya qilish hisobiga yashab kelardi. XVIII asrda absolyutizm Fransiya tanasida haddan tashqarii shishib ketgan va zararli o'simtaga aylandi va bu o'simta uning madorini quritib, rivojiga to'sqinlik qila boshladi. Dehqon faqat o'z sinorini to'yg'izib qolmas edi. U korolni, armiyani, chinovniklarni butun feodal davlatini to'yg'izardi. Korol soliqlari (yer solig'i, jon solig'i va boshqalar) dehqonlarning senbor foydasiga o'taydigan majburiyatlardan oshiq edi. Tuzga katta soliq solingan edi. Vinoga solingan soliq juda yuqori edi. Vinochilik mamlakati bo'lgan Fransiya uchun bu soliq ayniqsa muhim edi. Minglarcha korol soliq yig'uvchilari dehqonlarning yerto'lalarini ag'dar-to'ntar qilib, bochkalarni o'lchardilar. Agar dehqonning soliqni toiashga qurbi yetmasa, boqimanda uchun uning chorva mollari va uy anjomlari sotilardi 12 . Dehqonlar poli loy bilan shuvalgan, tomi poxol bilan yopilgan kulbalarda yoki yerto'lalarda turardilar, bu kulbalarning derazalari ham, to'tun chiqadigan mo'rilari ham bo'lmas edi. Ular uyda to'qilgan dag'al matodan kiyim, yog'och kavush kiya ryoki oyoq yalang yurardilar. Fransiya aholisining ko'pchiligini tashkil etgan dehqonlar sanoat mollarini kam sotib olardilar, bu esa sanoatning rivojlanishiga to'sqinlik qilardi. Soliqlar va feodal majburiyatlardan qattiq ezilgan dehqonlar o'z xo'jaliklarini yaxshilash uchun mablag'ga ega emas edilar. Hosildorlik juda pastligicha qolmoqda edi. qahatchilik yillarida dehqonlar och qolardilar. XV va XVII asrlarda dehqonlarning va shahar kambag'allarining qo'zg'olonlari Fransiyani bir necha bor larzaga keltirdi, bu qo'zg'olonlarni bostirish uchun eng yaxshi o'qchi polklar yuborildi. Fransuz qishlog'ida dehqonlarning tabaqalanishi ancha chuqurlashib ketdi. O'ziga to'q va boy dehqonlar tabaqasi paydo bo'lib, ular o'zlarining qashshoqlashgan qo'shnilarini batrak qilib ishlatardilar. 1789-yilda Fransiyada 500 12 Narochniskiy A., Averyanov A. Yangi tarix. T., 1987. b-41 12

dan oshiq yirik manufaktura bor edi 13 . Ularda dvoryanlar va burjuaziya uchun zeb- ziynat buyumlari (ipak, krujeva, farfor, billur, zargarlik buyumlari), qurol, polotno, sovun va shu kabi narsalar tayyorlar edilar. Mashinalar ishlatish boshlandi, Toshko'mir konlarida ba'zi joylarda shaxtalardan suvni chiqarib tashlash uchun bug' mashinalari ishlatildi. Biroq hunarmandchilik ko'pchilikni tashkil etib, u hali ham sex tartiblari bilan bo'g'ib qo'yilgan edi. Sex a'zosi boimagan kishi hunarmandchilik qilolmas edi, yo'qsa unga jarima solinardi yoki turmaga qamalardi. Sexga qabul qilish uchun sex foydasiga kata vznos olinardi va yana korol uchun alohida to'lov to'lanardi. Shogirdlarga hunar o'rgatishga sexda 7-10 ishlash kerak bo'lardi. Korol hukumati sexlarga daromad manbai deb qarardi. Sexlarga solingan soliqlarniyig'ish ustidan juda ko'p inspektorlar nazorat qilardi. Sexlardagi buyumlarning hammasi belgilangan xajmda va sifatda chiqarilishi lozim edi. Anna shularning hammasi Fransiyada ishlab chiqarish rivojlanishiga to'sqinlik qilmoqda edi. Savdogarlar qishloqlarga buyurtmalar bera boshladilar 14 . Ular dehqonlarga xom-ashyo, ba'zan esa dastgohlar ham berib, so'ngra ulardan tayyor buyumlarni olardilar va shunday qilib dehqonlarni uyda ishlaydigan o'z yollanma ishchilariga aylantirardilar. Shu bilan birga mehnat taqsimoti amalga oshirilib, ba'zilari ip yigirsalar, ba'zilari mato to'qirdilar va hokazo. Aslida bu manufaktura sanoati edi, lekin ishchilar bir binoda to'planib ishlaydigan markazlashagan manufakturalardan farq qilib, bunday manufakturani tarqoq manufaktura deb atardilar. Savdo- sotiqning rivojlanishiga ichki bojxonalar xalaqit berardi. Bu bojxonalar feodal tarqoqlik davridan grafliklarning chegaralarida shahar zastavalari yonida saqlanib qolgan edi. Faqat davlat emas, balki yirik sen'orlar ham o'z bojxonalariga ega bo'lib, ulardan olib o'tilgan tovarlar uchun boj olardilar. Marsel'dan Parijga g'alla olib kelishdan ko'ra Xitoydan Fransiyaga g'alla olib kelish arzon tushadi, der edilar. Yagona uzunlik va og'irlik o'lchovlarining yo'qligi ham savdo-sotiqning rivojlanishiga to'sqinlik qilardi. Har bir viloyatda o'z o'lchovlari bo'lib, bu 13 Yefimov A. Yangi tarix. T., 1982, b-48 14 Narochniskiy A., Averyanov A. Yangi tarix. T., 1987. b-43. 13

o'lchovlar o'rta asrlardayoq vujudga kelgan edi. Masalan, bir qadoq Parijda 490 grammga, Lionda 425 grammga , Marselda esa 402 grammga teng edi 15 . Sanoatning taraqqiyotida ma'lum yutuqlarga erishilganiga qaramay, feodal munosabatlarning salbiy ta'siri hamma narsada ko'rinmoqda edi. Masalan, Fransiyada 1789-yilda mingta «Jeni» pryalkasi (ip yigiradigan oyoq charxi) boisa, Angliyada bunday charxdan 20 mingta bor edi. Fransiyada temir ishlab chiqarish XV asrda ikki baravar ko'paygan bo'lsa, Angliyada besh baravar oshgan edi 16 . Feodal tuzum davrida (barcha mamlakatlarda ) har bir kishi onadan tug'ilganidan boshlab muayyan toifaga mansub edi. Toifalar o'z huquqlari va majburiyatlariga qarab bir-biridan farq qilinar edi; birinchi toifa - ruhoniylar, ikkinchi toifa - dvoryanlar, uchinchi toifa — qolgan xalqning hammasi. Dastlabki ikki toifa 250 ming kishi boiib, uchinchi toifa 25 mln kishi edi. Ruhoniylar va dvoryanlar imtiyozli toifalar edi. Behad boyliklarga ega bo'lgan bu toifalardagi kishilar deyarlibarcha soliqlardan ozod qilingan edi. Davlatdagi hamma yuqori mansablar va armiyadagi komandirlik lavozimlari dvoryanlar qoiida edi. Davlat soliqlarining butun og'irligini uchinchi toifa tortar edi. Toifaga mansublik sinfga mansublik bilan tamomila to'g'ri kelmaydi. Dastlabki ikki toifa o'zining ko'pchiligi jihatidan feodallar sinfiga mansub edi. Uchinchi toifaga esa burjuaziya, dehqonlar, hunarmandlar va ishchilar kirardi. Ko'p dvoryanlar savdo-sotiq bilan shug'ullanib, manufakturalarni ishga solgan Angliyadan farqli o'laroq, Fransiyadagi dvoryanlar dehqonlardan oladigan obrok, korolning pensiyalari va in'omlarihisobiga yashar edila rva feodal tuzumni saqlab qolishga urinardilar. Dvoryanlaning aksariyat qismi parazitlik bilan hayot kechirib, ko'p vaqtni ballarga, ovga, karta o'yiniga berardi. Bekorchilik dvoryanning huquqi deb va hatto shon-sharafi deb hisoblanardi. Savdo-sotiq bilan va sanoat bilan shug'ullanish dvoryan uchun pastkashlik sanaladi. Uchinchi toifada burjuaziya: bankirlar, savdoganlar, manufakturalarning egalari rahbarlik mavqeini egallagan edilar. Boyib ketgan burjualar zeb-ziynatda 15 Yefimov A. Yangi tarix. T., 1982, b-52 16 Narochniskiy A., Averyanov A. Yangi tarix. T., 1987. b-44. 14

dvoryanlar bilan raqobat qilishardi. Ulardan ba'zilari dvoryanlardan yer sotib olib, dehqonlardan feodal obrok olib turardilar. Burjualardan eng boylari oladigan daromadlarga hatto shahzodalar va gersoglar hasad qilib qarardilar. Burjuaziya Iqtisodiy jihatdan quudratli sinf bo'lib qolgan edi-yu, lekin hokimiyatga ega emas edi. Lyudovik XV davlat ishlari bilan kam shug'ullanib, undan ko'ngil ochish, aysh-ishratni afzal ko'rardi. Uning fikricha, Fransiya xalqi faqat korolning istaklarini va injiqliklarini qondirish uchungina yashardi. Versal aysh-ishratni davom ettirardi. Pul hisobsiz oqib kelmoqda edi, lekin xalqdan pul undirish tobora qiyinlashmoqda edi. Lyudovik XV aytardi: «Bizning umrimizga yetadi». Xo'sh, keyinchi? «Bizdan keyin dunyoni to'fon bosmaydimi?» degan u. 1774-yilda Lyudovik XV o'rnata uning nevarasi Lyudovik XVI korol bo'ldi. U badqovoq semiz kishi edi. U aqliy mehnat mening tinkamni quritadi deb zorlanardi. Duradgorlik qilishni yoki mixlarni qoqib, yana sug'urib olishni sevardi. U butunlay o'z xotini - Avstriya imperatritsasining qizi Mariya - Antuanetta ta'sirida edi. Nodon, yengiltak, aysh-ishratga botgan, ammo badjahl va qattiqqo'l bu xotin saroyning chiqimlarini cheklash haqidagi gaplarni hatto eshitgisi kelmas edi. Katolik cherkovi absolyutizmning tayanchi edi. Fransiyadagi ko'zga ko'ringan cherkov arboblaridan biri: «Karollar - xudoning yerdagi vazirlaridir» - deb xitob qilgan edi 17 . Cherkov hamma yerlarning o'ndan bir qismiga egalik qilar edi. Ruhoniylar mamlakatda fikrlar qandayligini kuzatib turardilar, ba'zan tushib borayotgan cherkovning e'tiborini mustahkamlash uchun eng vahshiyona choralar ko'rilardi. Faqat bu yagona hodisani ko'rsatib o'tamiz. Bir viloyat shahrida daryo ustidagi ko'prik ustida turgan yog'och butga kimdir zarar yetkazgan. Cherkov xodimlari butun atrofga qo'rquv solish qaroriga kelganlar. Ular har fikrliligi bilan mashhur bo'lgan kishi deb Labarr degan yosh dvoryanni tutib jazolamoqchi bo'lganlar. Garchi bu yosh yigit kaltak ostida ham hech qanday gunohi yo'qligini aytsa-da, u 17 Yefimov A. Yangi tarix. T., 1982, b-53 15

tilini kesishga va tanasini sekin yonadigan o'tda kuydirishga hukm etilgan. Natijada u qatl etilgan (faqat o'tda kuydirish to'xtatilgan. Cherkov ilg'or g'oyalarga qarshi quturib kurashardi. Fransiyadagi ko'p yozuvchilar va olimlarning asarlari o'tga tashlab kuydirildi. Fransiya Ispaniya merosi uchun olib borilgan urushda g'oyat darajada holdan ketgan edi. Bu urushning 1713-yilda tamom bo'lishi Fransiya absolyutizmi uchun chindan ham halokatdan qutulish bo'ldi. Biroq darhol moliya reformalari o'tkazish zarur edi, defitsit 2,5 milliard livrga yetib sof yillik davlat daromadidan 32 barobar ortiq edi 18 . Jamiyatdagi kayfiyat shu qadar yomon ediki, Lyudovik XIV o'lgan vaqtda (1715 yilda) xalqning o'lgan qirolga nafrat bildirishidan qo'rqib, uni shoshib-pishib, dabdabasiz dafn qildilar. Taxt Lyudovik XIV ning evarasi Lyudovik XV ga meros qoldi, bu vaqtda u faqat 5 yoshda edi. Lyudovik XIV vasiyat qilgan bo'lishiga qaramasdan, Parij parlamenti Lyudovik XlVning jiyani, gersog Filipp Orleanskiyni regent deb e'lon qildi, undan Parij parlamentining ilgarigi vaqtdagi huquqlarini tiklashga va'da oldi. Filipp Orleanskiyning regentlik davri 9 yil (1715 - 1723) davom etdi. Regent parlamentning Lyudovik XIV tomonidan bekor qilingan huquqlarini tikladi. Jamiyatdagi vaziyat shunday ediki, sinf sifatidagi burjuaziyaga yon berilmaganida ham loaqal burjuaziya orasida o'z ta'sirini yo'qotmagan amaldor aristokratiya doiralariga bir muncha yon berishi kerak edi. Siyosiy avf umum e'lon etildi. Yansenchilarni va gugenotlani ta'qib qilish to'xtatildi. Parij parlamenti misli ko'rilmagan siyosiy mavqega ega bo'ldi. Davlat apparati shunday bir tarzdi qayta tashkil etildi-ki, hokimiyat parlamentga tobe bo'lgan oltita kengash; dengiz ishlari kengashi, moliya kengashi, tashqi ishlar kengashi, ichki ishlar kengashi, harbiy kegash va savdo kengashi qo'lida bo'ldi. Davlatni idora qilish ishi asosan parlament prezidentlari va maslahatchilari qo'lida bo'ldi. Ammo, 1718-yildayoq dvoryanlarning va saroy zodagonlarining tobora g'azablanib borishi ta'siri ostida, shuningdek monetani buzishga va davla bankining operatsiyalariga parlamentning 18 Yangi tarix. 1-tom. T., 1967, b-256 16

qarshi harakat qilishi munosabati bilan Filipp Orleanskiy u qadar katta bo'lmagan to'ntarish o'tkazdi: qirol huzuridagi tantanali majlisda parlamentga uning, qirol farmonlariga e'tiroz bildirish huquqlaridan yana mahrum etilib, 1667-yildagi holatiga tushirilganligi e'lon qilindi 19 . Bu tadbirga qarshi qilinadigan harakatlarning oldini olish uchun Parij ko'chalarini qo'shinlar ishg'ol qildi, politsiya parlamentning bir nechta arbobini qamoqqa oldi. So'ngra kengashlar tugatilib, ularning vazifalari faqat regentgagina buysunadigan stats - sekretarlarga qaytarib berildi. Siyosiy oppozitsiyaning u qadar katta bo'lmagan xuruji 1718-yilning oxirlarida bostirildi. Regentlik tarixida asosiy siyosiy rol shu vaqtdan e'tiboran uddabron kardinal Dyubua qo'lida edi. Bu odamning Filipp Orleanskiyga ta'siri juda katta edi. Tashqi ishlar ctats ~ sekretarligi lavozimiga tayinlangan Dyubua Fransiyani Ispaniya bilan harbiy to'qnashuvga olib keldi (1719), so'ngra Avstriya bilan Fransiya o'rtasida urush chiqayozdi. Regentlik davridan ichki siyosat sohasidagi asosiy arbob bankir Lou bo'ldi. Jon Lou tomonidan o'tkazilgan moliya reformasining dastlabki vaqtlardagi ajoyib muvaffaqiyatlari, shak-shubhasiz, 1718 yilda Lyudovik XIV ning dvoryanlar absolyutizmini tiklashda va burjuaziyaga yangidan-yangi yon berishlardan qutulishda Filipp Orleanskiyda yordam berdi. G'oyat katta defitsitni tugatish uchun regentlik yo davlat sindi, deb e'lon qilishi kerak edi yoki qandaydir murakkab vositalar ishlatib, puldorlar bilan ora ochiq bo'lishi kerak edi. Moliya kengashiga boshchilik qilayotgan marshal Noayl davlat qarziga doir barcha majburiyatlarning sud yo'li bilan qayta ko'rilib chiqishiga urinib ko'rdi. Biroq, juda ko'p moliyachilarning qamoqqa olinishi va ta'qib qilinishiga qaramasdan, u pirovard- oqibatda qarzlarning juda oz qisminigina bekor qila oldi. Monetai buzish, davlat qarzlari uchun to'lanadigan protsentlarni kamaytirish va shu kabi tadbirlar o'tkazish yo'lidagi urinishlar ham yordam bermadi. Shu narsa tushunarlidirki, boshqa mamlakatlarda o'z loyihalarini behuda taklif qilgan xalqaro ko'lamdagi moliyachi korchalon va katta birja tavakkalchisi bo'lgan, xazinani juda ham boyitish yo'lini bilaman, deb e'lon qilganshotland Jon Louni Fransiya saroyidagilar keng quchoq 19 Yangi tarix. 1-tom. T., 1967, b-257 17

ochib qabul qildilar. Lou "sistemasi" nazariy jihatdan yerkantilistlar g'oyalariga qo'shilar edi: mamlakat boylig - puldir; pul faqat o'z qiymatigagina emas, balki muomala vositalari sifatida yordamchi qiymatga ham ega bo'lganligidandavlat tegishli miqdorda qo'shimcha so'mmada oltin va kumush pul emas, balki qog'oz pul chiqarib boyishi mumkin. Kredit bergan kishilarga qog'oz pul to'lab qarzini uzish imkoniyatiga ega bo'lgan Fransiya hukumatini faqat ana shu amaliy istiqbolgina qiziqtirar edi. Lou davlat balki tashkil etishni taklif qildi, bu bankka fransuz puldorlari o'z pullarini qo'yib, o'z odatlari bo'yicha, burring evaziga foiz (renta) tarzida ta'min etilgan daromad olishlari kerak edi. Bank esa fransuz puldorlari tomonidanqo'yilgan bu mablagiarga monopol savdo-sanoat korxonalari tashkil etish, ya'ni fransuz burjuaziyasi kapitalni qayerdan olayotgan bo'lsa, bankka qo'yilgan yuqoridagi mablagiarni bank ham o'sha sohaga sarflash kerak edi. Samarasiz sudxo'rlik kapitali shu yoi bilan tobora yangidan-yangi boylik keltiruvchi savdo-sanoat kapitaliga aylanar edi. Mamlakat ichida asosan bank majburiyatlari (qog'oz pullar) va mayda moneta yurishi kerak edi. Louning bu "sistemasi" hammaning manfaatini bab-baravar qondiradigandek bo'lib ko'rindi. Shuning uchun ham bu "sistema", soliq sotib oluvchilar va moliyachilar qattiq oppozitsiyasida bo'lishiga qaramay, jamiyatning turli tabaqalarida birdaniga dong chiqardi va ishonch qozondi. 1716 yilda Jon Louga xususiy bank ochish ruxsat qilindi. Bu bankning kredit biletlari darhol qat'iy qiymatga ega bo'lib, hatto muomalada bu biletlarni metall pullardan afzal ko'ra boshladilar. 1717-yilda hukumat bank biletlarini davlat soliqlarini to'lashda pul bilan baravar qabul qilish haqida farmon chiqardi. 1718 yilda Lou banki qirol banki deb e'lon qilindi 20 . Shu vaqtdan e'tiboran, davlat qarzlari bank biletlari bilan to'plana boshladi.. shu bilan bir vaqtda Lou Vest-Indiya savdo kompaniyasi aksiyalarini chiqardi, bu kompaniya tez vaqt ichida boshqa savdo kompaniyalarining aksiyalarini sotib olganidan keyin yagona Hindiston 20 Yangi tarix. I torn. T., 1967. b-258 18

kompaniyasi qilib qayta tashkil etildi va katta-katta imtiyozlarga ega bo'ldi. Bu kompaniya faoliyatining kolonizatsiya etish, tamaki yetishtirish va sotish monopoliyasi bo'ldi. Bu kompaniyaning aksiyalarini aksiyalarini bank biletlariga sotib olish mumkin edi. Bu aksiyalarga divident to'lanar edi. Tez va oson boy bo'lish vasvasasi mislsiz birja ajiotasini vujudga keltirdi. 500 livrlik aksiyalar 200 ming livrga sotila boshladi. Parijdagi Kenkampua ko'chasidagi birja binosi oldida ertadan kechgacha hovliqqan olomon to'planib, juda katta hayajon hukm surar edi. Bir necha kun ichida haddan tashqari boyib oilsh yoki xonavayron bo'lish mumkin edi. Zodagonlar, dvoryanlar, burjuaziya - ozgina boisa-da puli boigan barcha kishiar aksiya o'yiniga tortildi. Aksiya sotib olish uchun pul topish maqsadida mulkdorlar yer-suvlarini, hovli-joylarini, qimmatbaho buyumlarini sotar edilar. Olib sotarlar bu real boyliklarni bajonidil sotib olar edilar. Fransiya viloyatlaridagi sokin feodal turmush juda alg'ov-dalg'ov bo'lib ketdi. 1720 yilda bosh moliya nazoratchisi qilib tayinlangan Lou o'z maqsadlariga ma'lum darajada erishdi: Fransiya kapitali harakatga keldi, kredit berish tiklandi, lekin bu haraktalarga kelishning hammasi su'niy edi. Louning kredit sistemasida yetarli sanoat va savdo bazasi yo'q edi. 1720 yilning oxirlarida muomalada 3 milliard livr qog'oz pul bo'lsa, bankda hammasi bo'lib 700 million livrlik real boylik bor edi. Iyul oyidayoq dahshatli mish-mishlar tarqaldi, bu mish- mishlarni ranjigan moliyachilar tarqatgan edi. Saroy ahliga yaqin bo'lgan kishilar o'z qog'oz pullarining hammasini bankdan arava-arava oltin va kmushga almashtirishga birinchi bo'lib shoshildilar. Lou bu vahimani juda keskin vositalar bilan: mish-mish tarqatganlarni qamoqqa olish, aholidagi oltin va kumushni maxsus politsiya yordamida zo'rlik bilan tortib olish orqali to'xtatishga urindi. Bu tadbir halokatni tezlashtirishdan boshqa natija bermadi. Bu halokat 1720 yilning dekabrida ro'y berdi. Lou batamom xonavayron bo'lib, chet elga qochib ketdi. Hamma bank kontoralari bekildi, davlat esa burdi ketgan bank biletlarini qabul qilishdan bo tortdi. Lou "sitemasi" qanday tez vujudga kelgan bo'lsa, shunday tez yakun topdi. Bu g'oyat katta iqtisodiy qaqshashning oqibatlari Fransiyaning 19

keyingi vaqtlardagi tarixi uchun juda katta saboq bo'ldi. Hukumat Lyudovik XIV dan meros qolgan qarzlarning katta qismidan qog'oz pul to'lab qutuldi. Bundan tashqari, mamlakatdagi boyliklar juda katta bir xajmda qayta taqsimlandi. Imtiyozli burjuaziya va dvoryanlarning boy qismi ayniqsa katta zarar ko'rdi, qarzga botgan ko'p dvoryanlar esa, aksincha, o'z qarzlarini qog'oz pul bilan to'lab qutulib o'z ishlarini o'ngarib oldilar. Firibgarlar, olib-sotarlar, dallollar, shuningdek yuqori mansabdagi saroy zodagonlari namoyondalari boyib oldilar. Lou "sistemasi" Fransiyada kreditning va pul muomalasining rivojlanishiga sabab bo'ldi. Shu narsa ham juda muhimki, feodallarninger-mulki bu yillarda birinchi marta tovar sifatida ko'plab sotildi. Lou "sistemasi" yakun topganidan keyin eski moliya tartiblari tiklandi, bu tartiblar tiklanganidan keyin mamlakatdan yig'ib olinadigan soliqlarning ko'p qismi yana o'sha soliq sotib oluvchilar qo'lida qoladigan bo'ldi. 1723 yilda Lyudovik XV balog'atga yetdi, deb e'lon qilindi 21 . Qirol hokimiyatining mohiyati to'g'risidagi Lyudovik XV ning fikrlarini toia-to'kis qabul qilgan bo'lishiga qaramasdan, Lyudovik XV o'zining mashhur bobokaloniga hech qaysi jihatdan o'xshamas edi. Davlat ishlariga rahbarlik qilishni u o'z ministrlariga: gersog Burbonskiyga, keyin kardinal Fleriga (1726-1743) va so'ngra qirolning ma'shuqalari hohishi bilan hamda saroyda ro'y bergan fitnalar natijasida biri o'rniga ikkinchisi kelib turgan boshqa bir qancha arboblarga topshirib qo'ydi. Shu bilan bir vaqtda Lyudovik XV, oliy rahbarlik o'z qo'limda deb o'ylar edi. "Qora kabinet" yordami bilan u har kuni ministrlarning va yuqori darajadagi mansabdor kishilarning xususiy xatlaridan parchalar olib turar edi. Hamma maxfiy rejalardan xabardorman deb o'ylab, qirol ba'zan o'zi fitnaga aralashib qolar edi. Qirolning eng ta'sirli ma'shuqasi bo'lgan madam de Pompadur mahfiy mahkama boshlig'ini qirolga xatlarning Pompadur tomonidan ko'chirilgan parchalarini yoki, yoki, hatto Pompadur o'zi to'qigan parchalarnigina berishga majbur eta bilgan. Tashqi munosabatlar sohasida Lyudovik XIV tashqi ishlar ministrligining rasmiy 21 Yangi tarix. I torn. T., 1967. b-260 20

siyosatiga qarama-qarshi o'laroq o'z mahfiy siyosatini olib borgan, ministrlarning ixtiyoridan tashqari tashqi davlatlarning saroylari bilan muzokaralar olib borish uchun o'z maxfiy agentlarini yuborgan va bu bilan Fransiya diplomatiyasiga juda katta zarar yetkazgan. Qirolning maxfiy diplomatiyasi ham oxir-oqibatda qirolning ishongan kishilarining shuhratparastlik maqsadida uyushtirgan fitnalari uchun qurol bo'lib xizmat qilgan, xolos. Lyudovik XV haddan tashqari buzuqlikka burilib ketgan edi. Qirolning ba'zi ma'shuqalari - Shatoru, Pompadur, dyu Barri - uzoq vaqtlar davomida qirolga ta'sir qilib kelganlar va aslida Fransiyani qiroldan ko'rpa ular ko'proq idora qilganlar. Oddiy mansabdorning qizi bo'lgan, qirol huzuriga qirolning kamerdineri tomonidan olib kirilgan Pompadur "Qirolning maxfiy ishratlari" ni boshqarish bilan birga, ministrlaming taqdirini ham o'z qo'lida tutib turgan. Bu ayol yangi muhtasham saroylar qurish, bayramlar, sayr tomoshalar uchun, o'zi yoqtirgan yozuvchilar va rassomlarga homiylik qilish uchun juda ko'p pul sarflagan. Lyudovik XV aysh-ishratga mukkasidan ketib, halokat yaqinlashib kelayotgan to'g'risidagi dahshatli ogohlantirishlarga hayosizlik bilan: "men hayot ekanman, hech narsa bo'lmaydi, vorisim bilganini qilsin" deb javob bergan. Uning "Bizdan keyin menga desa dunyoni suv bosib ketsin" degan mashhur iborasi ham xarakterlidir 22 . Lyudovik XV hukmronlik qilgan gersog Burbonskiy idora qilgan dastlabki yillardayoq, mamlakatning tashqi va ichki siyosiy ahvoli g'oyat darajada yomonlashib ketdi. Fransiya dushmanlar blokiga - Ispaniya - Avstriya - Rossiya blokiga duch keldi va bu blokka qarshi turish uchun Angliya bilan ittifoq tuzdi, bu ittifoq Fransiya uchun juda ham foydasiz bo'lib, bu ittifoqda Fransiya qariyb vassallik holatida bo'ldi. Yangi butun Yevropa urushi xavfi tug'ildi, bu urush Fransiya uchun juda ham xatarli edi. Shu bilan bir vaqtda Fransiyaning o'zida diniy ta'qiblar yana boshlanib, ommaviy muhojirlik ruy berishiga sabab bo'lgan edi. Xalqni juda ham norozi qilgan, xonavayron etuvchi yangi soliqlar joriy etildi va 22 Yangi tarix. I torn. T., 1967. b-261. 21

hukumat maxfiy ravishda g'alla olib-sotish keyinroq halqqa qarshi dahshatli bir sistemaga aylanib, xalq uni "ochlik fitnasi" deb atadi. 1725 yilda Fransiyaning turli shaharlarida va Parijning chetidagi Sent-Antuan qishlog'ida ham g'alayonlari va qo'zg'olonlari ko'tarildi. 20-yillarda dehqonlarning va plebeylarning harakatlari umuman kuchaydi. Gersog Burbonskiy o'rniga kardinal Fieri o'tirishi ahvolni birmuncha yaxshiladi. U "ellikdan bir" soliqni bekor qildi, ayrim moliya reformalari o'tkazdi, bu reformalar mamlakat ichidagi keskinlikni yumshatdi. Shu bilan bir vaqtda u Ispaniyaning qardosh Burbonlar saroyi bilan murosaga kelinishiga erishdi, bu bilan Avstriya-Ispaniya ittifoqini buzdi. Fieri shu sababli Angliyaga nisbatan ancha mustaqil pozitsiya tutishi mumkin edi. Masalan, Fransiyaning azaliy dushmani bo'lgan Avstriya Gabsburglari bilan muqarrar ravishda bo'ladigan urushga tayyorgarlik ko'rish Ishi Fransiya uchun bir muncha yaxshi bordi. Bu urush 1733 yilda boshlanib, "Polsha merosi uchun olib borilgan urush" degan nom oldi 23 . Rasmiy jihatdan qaraganda, urush avstriyslar-ruslar taklif qilgan Avgust III nomzodiga qarama-qarshi o'laroq, 1709 yilda taxtdan tushirilgan va polyaklartomonidan yana qirol qilib saylangan Stanislav Leshinskiy nomzodini Fransiya qullab-quvvatlagani uchun boshlandi. Fransiya diplomatiyasi Shvetsiya bilan Turkiyani Polshaga yordam berishga otlantira olmadi - avstriys va rus qo'shinlari Polsha taxtiga har hoda o'z kishisini o'tqazdi. Lekin Italiyada va Germaniyada fransuz qo'shinlari avstriyslar ustidan katta-katta g'alabalar qozondilar. Fieri Lotarengiya Fransiyaga qo'shib olinadi degan va'da bilan cheklanib, urushni 1735 yida tamomlashga shoshildi (Lotarengiya Fransiyaga 1776 yilda uzil-kesil qo'shib olindi). Shunday bo'lishiga qaramay, urush diplomatik vositalar bilan davom ettirildi: 1737 yilda Fransiya diplomatiyasi ustalik bilan Turkiyani Avstriyaga qarshi urushga olib kirdi va 1739 yilda Avstriya uchun eng og'ir bo'lgan Belgrad sulhining tuzilishiga yordam berdi. Fransiya saroyidagilar Avstriyaga tugallovchi 23 Yangi tarix. I torn. T., 1967. b-261. 22

zarba berib, Gabsburglarni tor-mor ketirishni oxiriga yetkazmoqchi bo'lgan edilar. Flerining maslahatlariga qaramasdan, Fransiya 1740 yilda Avstriya merosi uchun boshlangan urushga aralashdi. Xuddi kutilganidek, Angliya Avstriya imperatritsasi Mariya -Teroziyaga yordam berdi. Natijada ko'p frontlarda, jumladan Amerikada va Hindistonda uzoq vaqtdan beri olib borilayotgan qattiq urush shu bilan tamom bo'ldiki, Fransiya Niderlandiyada va Italiyada bosib olgan barcha yerlarini, Avstriya - Angliya ittifoqini buzish va urush harakatlarini to'xtatish uchun Avstriyaga berdi. (1748). Bu vaqtda kardinal Fieri o'lgan edi (1743). Mamlakatni idora qilish ishiga turli kishilar navbatma-navbat kelib turdi, bu kishilar goh vaqtlarda reformalar o'tkazish uchun behuda urindilar. 40-yillarning oxirlarida Fransiyaning ichki ahvoli juda keskinlashib ketgan edi. Butun mamlakatda xalq g'alayonlari ko'tarildi. Siyosiy va g'oyaviy oppozitsiya tez yetilmoqda edi. 1744-yilda Lionda to'quvchilarning juda kuchli stachkasi ko'tarilib, qo'zg'olonga aylanib ketdi. 1747- 1748 yillarda ro'y bergan qattiq ochlik janubi -g'arbiy viloyatlarga Fransiyaning g'allakor viloyatlarga yoyildi. Yaqin yillar ichida ko'p joylarda qo'zg'olonlar ko'tarildi. 1749 yilning dekabirdan 1750 yilning may oyiga qadar Parij kuchalarida g'alayonlar va hatto halqning qushinlarga qarshi qonli barrikada janglari bo'lib o'tdi . markaz darjanson o'sha vaqtda o'z kundalik daftariga qo'yidagilarni yozgan edi, «Birorta uy yuqki unda qirol va lining hukumati sha'niga yomon gaplar eshitmasin kishi...Barcha toifalar bab-baravar norozi . Bularning hammasi yonuvchi matirealdir , chinakam halq notiqlari,xalq yig'ilishlari ,kamunallar saylanganlaridan keyin g'azab isyonga,isyon esa chinakam revalyutsiyaga aylanib ketishi mumkun. Firansiya emas, balki ayni hukumat xavf ostidadir. Hukumat revalyutsiyani totib kurishi mumkun. Biz bir qancha halokatli g'azablar shohidi boidik,birinchi qulay fursat ro'y berishi bilanoq, bu g'azablar yanada kuchliroq bo'lishi mumkin» 24 . Ammo absalyutistik rejim yana qariyib 40 yil davom etdi. Bunday bo'lishining asosiy sababi shu Ediki, uning harbiy - siyosiy kuchi katta edi . Lyudovik XV 24 Yangi tarix. I torn. T., 1967. b-263 23

zamonidagi fransuz armiyasi Yevropa birinchi urinlardan birida turar edi. G'oyat keng tarqalgan maxfiy josuslik sistemasiga ega boigan Firansiya palitsiyasi boshqa barcha feodal davlatlar uchun yuksak namuna bo'lib xizmat qilar edi. Dahshatli qamoqxonalar,shu jumladan , Bastiliya qamoqxonasi , tergov vaqtidagi qiynashlar , adolatsiz va shavqatsiz sud, xaloyiq oldida o'tkaziladigan vahshiyona jazolar - charhpalakka tortib azoblab o'ldirish,to'rt pora qilish- bularning hammasi kuchli siyosiy terror sistemasi edi. 1758-yilda vazir Masho o'rniga markiza Pompadurning odami bo'lgan gersog Shuazel tayinlandi, bu odam 1770- yilgacha Fransiya siyosatining asosiy rahbari bo'ldi 25 . U ma'muriyat va ekonamika sohasida kichik- kichik reformalar o'tkazib, parlamentlar oppozitsiyasini birmuncha yumshatdi. Biroq, uning e'tibori asosan xalqaro ishlarga qaratilgan edi. Ministr Masho tomonidan boshlangan 7 yillik urush (1756-1763) Shuazel davrida tamom boidi. Bu urush Fransiyaning tashqi siyosatidagi bosh yoida XVIII asrning birinchi yarmi mobaynida sekin-asta ro'y byera boshlagan burilishni tugalladi. O'tgan butun ikki asr XVI va XVII asrlar mobaynida Fransiyaning qurshab olish xavfiga qarshi kurashdan iborat bo'lgan edi . Endi umri tugab borayotgan , lekin hali yo'q qilinmagan eski ziddiyatlarga yangi antaganezm Fransiya bilan Angiliya o'rtasidagi antanagonizm kelib qo'shila boshladi , bu antagonezm butun XVIII asr davomida xalqaro siyosatda eng katta ahamiyatga ega buldi. Avval bu antanezim Fransiya- Avstriya kurashida qo'shimcha omilgina bo'lib ko'ringan edi. Lekin XVIII-asrning o'rtalarida Angliya-Fransiya antaganezmishu qadar kuchayib ketdiki, Fransiya o'zining butun traditsiyalarini buzib , Avstriya bilan ittifoq tuzdi (1756 ) chunki Avstiriyaning dushmani bo'lgan Prussiya bu vaqtda Angiliyadan yordam olib turgan edi. Shunday qilib , yetti yillik urushning mazmuni Avstiriya -Pirussiya raqobatidan ko'ra, ko'proq Angliya - Fransiya kurashi edi. Shu bilan bir vaqtda Firansiyaning Markaziy vaSharqiy Yevropaga ta'sir qilish uchun Rossiya bilan olib borayotgan raqobati ham kuchaymoqda edi. Firansiyaning yetti yillik urushida Rassiya Bilan tuzgan «Ittifoqi» noilojlikdan tuzilgan mutlaqo soxta ittifoqi edi. 25 Yangi tarix. I torn. T., 1967. b-263 24

Yetti yillik urushdan ilgariyoq, ayniqsa bu urushdan keyin, Firansiyaning xalqaro ahamiyati yo'qolib bormoqda, Rossiyaning xalqoro ahamiyati esa oshib bormoqda edi. Yetti yillik urushda Rossiyaning qatnashuvi Prussiyani batamom tor-mor bo'lishiga olib kelayozdi. Biroq Fransiya Angiliyadan qattiq mag'lubiyatga uchradi. Fransiya o'zining dengiz flotidan ajrab , 1765-yilda Parijda tuzilgan sulhnomaga muvofiq , o'zining Amerikadagi «Kanada va boshqalar», Osiyodagi «Fransiya Hindistoni» va Afrikadagi deyarli barcha mustamlaka mulklarini Angiliyaga berishga majbur bo'ldi . Firansiya diplomatiyasiga aloqador bo'lgan o'sha davrdagi kishilardan biri - graf dn Segyur Fransiyaning tashqi siyosat sohasidagi barcha bu muvaffaqiyatsizliklarini qo'yidagi so'zlar bilan yakunlagan edi: «Shunday qilib, hukumat endi moliya sohasida tartib ham o'rnashtira olmadi, qattiq siyosat ham olib bora olmadi. Fransiya o'zining Yevropadagi ta'sirini yo'qotdi: Angliya dengizlarda bemalol hukmronlik qildi va ikala Hindistonni ham monelikka uchramay bosib oldi. Shimoliy davlatlar Polshani boiib olishdi. Vestfaliya sulhi natijasida o'rnatilgan muvozanat tamom boidi. Fransiya monarxiyasi birinchi darajali davlavtchilikdan chiqib, bu o'rinni Yekaterina II ga berdi ... «Ammo oradan ko'p vaqt o'tmay, Fransiya qasos olishga - Angliyaga qarshi urush ochishga zo'r berib tayyorlana boshladi. Fransiyaning ichki vaziyati 60-70 yillarda tobora keskinlashib bordi 26 . Dehqonlarning qo'zg'olonlari, ishchilarning stachkalari, shaharlardagi plebey elementlarning harakatlari asta-sekin, ammo to'jtovsiz kuchaya bordi. XVIII asrning ikkinchi yarmida parlamentlar burjuaziyadan ancha uzoqlashib, hukmron dvoryan doiralari Bilan mahkam bog'langan bo'lsalar-da, parlamentlarning hukumat tomonidan o'tkazilayotgan u yoki bu tadbirlarga qarshi qaratilgan oppozitsiyasiabsolyutizm siyosiy rejimidan burjuaziya ichidagi ayrim tabaqalar noroziligining namoyon bo'lishida hali hamjarchilik xizmatini o'tayotgan edi. Lyudovik XV hukmronligining oxirgi yillarida shu zxaminda katta voqealar 26 Yangi tarix. 1-tom T. 1967. b-264. 25

ro'y berdi, bu voqealar mamlakatda inqilobiy inqiroz yetilib kelayotganligini ko'rsatadigan alomat edi. Parlament oppozitsiyasini bartaraf qilish maqsadida, Saroy 1761 yilda Parij Parlamentini yo'qotishga harakat qilib ko'rdi, lekin oradan ko'p vaqt o'tmay, juda katta ijtimoiy g'alayonlar bo’lishidan qo'rqib, bu reformani bekor qilishga majbur bo'ldi. 1766 yilda Lyudovik XV Parij parlamentiga kelib, dahshatli bir nutq so'zladi: «Parlamentlar surbetlik bilan nojo’ya harakat qilib, o'zlarini millat organi deb ko'rsatmoqdalar ... Ular millatni alohida, monarxga tobe bo'lmagan, mustaqil, allaqanday alohida bir asos deb bilmoqchi bo'ladilar, holbuki, millatning manfaatlari va huquqlari - hamma narsa manna bunda, mening qo'limdadir». Kansler Mopu 1771 yilda parlament oppozitsiyasini bir urib yo'qotishga ahd qildi: Parij parlamenti a'zolarining katta ko'pchiligi qamoqqa olinib, badarg'a qilindi: Parij va Ruan parlamentlari o'rniga oddiy sud kameralari tashkil etilib, ularning a'zolari qirol tomonidan tayinlanadigan bo'ldi, boshqa viloyatlardagi parlamentlar qayta qurildi. Biroq, Mopu Reformalari shu qadar ko'p qahr g'azab va mazaxga sabab bo'ldi-ki, 1774 yilda Lyudovik XVI taxtga o'tirayotgan vaqtda beobro' kanslerni ishdan olishga, parlamentlarni esa eski asoslarda tiklashga qaror qilindi. Lyudovik XVI hukmronligining dastlabki yillarida islohotlar qilindi. Bu islohotlar tezda bekor qilinmaganida kapitalizmning taraqqiy etishiga anechagina yordam bergan bo'lar edi. 1774 yilda moliya bosh nazoratchisi lavozimiga yirik davlat arbobi, va mashhur iqtisodchi - nazariyotchi, fiziokrat «Gurne madhiyalari» (1759), « g'alla savdosi erkinligi haqida maktublar» (1770) va boshqa ko'pgina asarlarning avtori Tyurgo chaqirilgan edi 27 . 1774 yildayoq Tyurgo g'alla savdosidagi cheklashlarni bekor qilgan edi: 1775 yilda shaharga keltiriladigan oziq-ovqat mollaridan olinadigan boj kamaytirildi va shu yilning o'zida bu soliqlar birinchi marta imttiyozli toifalardan ham olinadigan bo'ldi; bundan tashqari, 1775 yilda imtiyozli toifalardan, yo'l puli ham olinadigan boidi, dehqonlarning natural majburiyati, yo'l barshchinasi tugatildi. 1776 yil erkin vino savdosi joriy qilindi, bu 27 Yangi tarix. 1-tom T. 1967. b-288. 26

tadbir vinochi sinorlarning eng muhim banralitet huquqlarini bekor qilgan edi; Shu bilan bir qatorda 1776 yilning boshlarida sex korporatsiyalar va gildillari ham tugatildi. Bu islohotlarning hammasi Tyurgo tuzib chiqqan juda keng davlat o'zgartirishlari programmasining dastlabki tadbirlari edi, xolos. Tyurgo islohot qilishiga kirishar ekan, qirolga: «Men o'zimni qirol qo'liga emas, balki sofdil kishi qo'liga topshiraman» - degan edi, «ham to'g'ri qilasiz» - deb javob qaytargandi «Sofdil kishi», ammo, u ikki yil o'tar-o'tmas islohotchi ministrni haydab yubordi. Antuanetta boshliq reaksion Saroy ayo'nlari Tyurgoning hamma isloxotlari bekor qilindi. 1777 yilning iyun oyida moliya bosh nazoratchisi mahkamasining haqiqiy rahbari Nekker bo'lib qoldi. Nekker Shvetsariyalik yirik bankir edi, uning hamma rasmiy jihatdan Fransiyada oliy davlat lavozimini egallashga xaqqi ham yo'q edi. Nekker islohotlari Tyurgo boshlagan davlat miqyosidagi o'zgartirishlarining karikaturasi bo'lib, bir-biriga zid yarim-yorti choralardan iborat edi. Nekker monarxiyani asosan ikki yo'l bilan : «tejamlik»va ichki zayomlar chiqarish yoii bilan sinishdan saqlab qolmoqchi edi. Ammo «tejamlik» isrofgar qirolicha bilan saroydagi barcha tekinxo'rlarning qattiq noroziligiga sabab bo'ldi. Nekker fransuz absolyutizmi tarixida birinchi marta moliya boshqarmasi to'g'risida qisman hisobot e'lon qilib, o'zining qulashini (1781) tezlashtirdi 28 . Hatto Nekkerning to'la bo'lmagan va soxtalashtirilgan shu hisoboti ham davlat xarajatlarida mutlaqo kontrol bo'lmasligidan manfaatdor saroy tekinxo'rlarini g'azabga keltirdi. Reaksiya avj olar va feodal absolyutistik tuzumning barcha ichki ziddiyatlari keskinlashar, xalq kulfat va musibati kundan-kun oshib, xalq harakati esa juda tez kuchayib borardi - Fransiyaning XVII asr 80 yillar tarixining eng harakterli xususiyatlari anna shular edi. G'oyat katta daromadga ega bo'lgan toifalarni soliqlar to'lashdan ozod qilib qo'ygan feodal absolyutistik hukumatning noto'g'ri moliyaviy siyosati natijasida Fransiya inqiroz bo'sag'asiga kelib qoldi. Nikkerdan keyin bo'lgan moliya bosh nazoratchisidan biri Kalonn favqulodda 28 Yangi tarix. 1-tom T. 1967. b-288 27

tadbirlar ko'ra boshladi: u tanga pullarni qaytadan zarb etdi, hukumat sotib beradigan davlat lavozimlar doirasini kengaytirdi, ko'pdan-ko'p davlat yerlarini sotdi, bosh otkupshchiklardan 225 million livr pulni oldindan avans qilib oldi, ammo shu tadbirlarga qaramasdan, davlat defitsiti 100 million livrdan oshib ketdi 29 . Shundan keyin hukumat Tyurgo loyihasiga qaytishga - soliqlarning bir qismini imtiyozli toifalar ustiga yuklashga majbur bo'ldi. 1788-1789 yillarda Fransiyada inqilobiy vaziyatning bu barcha obyektiv shart-sharoitlari mavjud edi. Undan tashqarii, subyektiv faktorlar - «hech bir vaqt hatto krizislar davrida ham agar, «tushirib yubormasalar» o'zi «yiqilib tushmaydigan» eski hukumatni sindirib tashlash uchun yetarli darajada kuchli revolyutsion ommaviy harakatlarga qobil» inqilobiy sinflar ham bor edi. Absolyutizmning chuqur inqirozi, Fransiyada hukmronlik qilgan feodal sinflar siyosatining inqirozi va «yuqori tabaqalar» o'rtasidagi ixtilof yuqorida tarif etilgan edi. 1787 yilda boshlangan savdo sanoat inqirozi keng mehnatkashlar ommasining muhtojligini kuchaytirdi va mushkul ahvolni yana og'irlashtirdi. 100 minglab ishsiz qolgan hunarmandlar va ishchilar och qoldi, bularning ko'pchiligi tilanchilik qilishga majbur bo'ldi. Ekin va uzumlarning hosili bo'lmay qolganligidan jafo chekayotgan keng dehqonlar ommasi ham qattiq qiyinchilik tortayotgan edi. 1788-1789 ochlik yillarida ommaning faoliyati ancha oshdi. Inqilobdan bir yil ilgariyoq Fransiyaning butun hududida mehnatkashlar ommasi shahar va qishloq kambag'allari ilgarigiga qaraganda kata kuch va aniq siyosiy ishtiyoq bilan qo'llariga qurol oldilar. Hukumat farmoni bilan tuzilgan sud palatalarining yangi a'zolarini xalq haydab yuborardi. 1788 yilning 11-12 iyulida Dijonda xalqning harbiy qismlari bilan qonli to'qnashuv bo'ldi. Bretan, Beari va Dofine viloyatlarida shahar va qishloq aholisi qurol ko'tarib chiqdi. 19 iyunda Beam viloyatidagi Po shahrida, tog' atrofidagi aholi zambaraklarni qoiga kiritdi. Viloyat hokimi o'z uyidan chiqishga jur'at eta olmadi. 29 Porshnev B., Zkazkin S. Yangi tarix. 1-tom. T. 1967. b-289. 28

Dofine viloyatidagi harakat juda kattta ahamiyatga ega bo'ldi. 10 mayda qo'shinlar qo'mondoni gersog de Klermon - Toner sud reformasi to'g'risidagi farmonni ruyxatdan o'tkazish uchun Grenobl sud palatasiga keldi. Grenobl parlament a'zolari norozilik ultimatumi Bilan javob qaytardilar: ular farmon bekor qilinmagan taqdirda Dofine viloyati qirolga sadoqat saqlay olmaydi, dedilar. Klermon-Tonner norozilik ultimatumi tuzgshanlarni qamoqqa olishga urinib ko'rdi. Shundan keyin Grenobl shahar hokimiyati rahbarligida xalq qo'zg'aldi. 1788 yil 7 iyunda odam to'plash uchun uriladigan qo'ng'iroqlar chalindi. 40 dan ortiq hunarmand korporatsiyasi ko'chaga chiqdi 30 . bularga uyushmagan shahar aholisi va atrof qishloqlardagi dehqonlar ommasi qo'shildi. Klermon-Tonner ning uyi qurshab olindi. Soldatlar o'z boshliqlarini mudofa soldatlaritga qarab ota boshladi. Bolaxona ayvoni va tomlardan cherepitsalar soldatlar ustiga do'lday yog'ilardi. bu rkevolyutsion chiqish «cherepitsiya kuni» deb nom oldi. Qo'rqib ketgan Klermon- Tonner Grenobl parlamenti binosi kalitini topshirdi. Parlament a'zolari, qirol farmonini buzib, o'z joylariga qaytdilar. Hukumat yon berishlar bilan mamlakatni tinchlantirishga urindi. 8 avgustda hukumat Yangi hukumat sud palatalariga boshchilik qilgan organ «umumiy palata»ni tugatdi va 1789 yil ko'klamda general shtatlarni chaqirishga va'da berdi. 1788 yil 24 avgustda Nikker moliya bosh direktorii unvoni bilan hukumatga qaytdi. Nikkerning hukumatga qaytishi yirik burjuaziyaga tasalli berdi. Ammo xalq ommasining mumtozlarga bo'lgan nafrati yana kuchaydi va xuddi shu vaqtda, 1788 yilning oxirida yirik burjuaziya hukumatning yon berishlaridan qanoat hosil qilgan vaqtda xalq g'alayonlari yanada ko'proq avj oldi. Ommaning tazyiqi Bilan hukumat Yana bir qadam tashladi, ya'ni 1788 yil 27 dekabrda qirol soveti general shtatlarda 3 toifa vakillari sonini ikki hissa ko'paytirishga rozilik berdi. General- shtatlarga saylovlar 1789 yilning birinchi yarmida butun mamlakatga zo'r inqiloblashtiruvchi ta'sir ko'rsatgan iqtisodiy inqiroz va xalq g'alayonlari sharoitida o'tdi. Fransiyaning ko'pgina qismida kambag'al dehqonlar oziq-ovqat omborlari va ot-aravalarni bosib 30 Porshnev B., Zkaskin S. Yangi tarix. 1-tom. T. 1967. b-291. 29

olish bilangina chegaralanmadilar. joylarda dehqonlar senorlarni feodal huquqlaridan voz kechishga majbur etdilar. Feodallik xujjatlarini yondirdilar, soliq yo'g'uvchilarga xujum qildilar. Uchinchi toifa uchun General shtatlarga saylovlar umumiy ham, to'g'ridan-to'g'ri ham bo'lmadi. Saylovlarga uchinchitoifadan faqat 25 yoshga to'lgan soliq to'lovchilargina qatnashtirildi. Ishchilar saylovlardan umuman chetlashtirilgan edi. Faqat dvoryanlargina to'g'ridan-to'g'ri saylandilar, ruhoniylar uchun saylov ikki pog'onali, uchinchi toifa uchun uch pog'onali va ba'zi joylarda esa to'rt pog'onali saylov edi. Eski saylov tartibiga ko'ra xalqning talabi va hohishi to'g'risida saylovchilarning fikri so'ralar, o'ziga xos anketa to'ldirilardi. Har bir toifa yozuvni alohida olib borar edi. «Talablar» deb atalgan bu yozuvlar garchi juda silliqlangan bo'lsa-da, fransuz xalqining turli qatlamlarining absolyutizm va feodalizm kishanlaridan qutilishiga intilishini ifoda qilgan edi. XVIII asr oxirlarida ham Fransiyada hamon o'rta asr feodal tartiblari hukm surardi. U qishloq xo'jaligi mamlakati edi. Dehqonlar yashayotgan va mehnat qilayotgan yerlar feodallarning mulki sanalgan. Ular ijaraga yer olib kun kechirardilar. Soliqlarning soni tobora ko'payib borardi. Biming ustiga, cherkovga ham soliq to'lash davom etardi. Oqibatda qishloqlar tobora kambag'allashib, dehqonlarning esa tilanchi va daydilarga aylanishi kuchaygan. Bu hoi tez-tez "non isyonlari"ni keltirib chiqargan 31 . O'rta asr feodal tartiblari sanoat va savdoning rivojiga ham to'siq bo'lgan. Mamalakatda manufaktura ishlab chiqarishi Buyuk Britaniyaga tenglasha olmagan. XVIII asr oxirida ham Fransiyada hali sanoat inqilobi yuz bermagan edi. Manifaktura ishchilariga faqat yakshanba kunigina korxona tashqarisiga chiqishga ruxsat berilardi, xolos. Ichki savdo bojxona chegara siquvi va har bir viloyatning o'zlari o'rnatgan yo'l solig'idan aziyat chekardi. Buning ustiga, burjuaziya 31 Jo’ayev U., Farmonov R., Ergashev Sh. Jahon tarixi T., 2006 b-58. 30

qanchalik boy bo'lmasin, u siyosiy huquqqa ega emas edi. Davlatni boshqarish amalda mamlakat aholisining atigi 4 foizini tashkil etuvchi ruhoniylar va dvoryanlar qo'lida edi. Ular soliq to'lashdan ozod edilar. Mamlakat qurolli kuchlarida zobitlik lavozimini faqat dvoryanlar egallashgan. Butun mamlakatni boqayotgan uchinchi toifa mamlakatni boshqarish ishiga yaqinlashtirmas edi. Mamlakatda mutlaq monarxiya hukm surardi. Inson huquqlari tushunchasi qirollar uchun qog'ozdagi g'oyalar edi, xolos. Bundan tashqari, Fransiya XVIII asr oxirlarida tashqi siyosatda ham muvaffaqiyatsizlikka uchradi. Bu esa uning xalqaro obro'sini pasaytirib yubordi. Bu hodisa mamlakat sarmoyasining katta qismi ulkan qo'shin va flotni saqlab turishga sarflanayotgan bir davrda yuz berdi. Urush va soliqlardan qiynalib ketgan xalqning ahvoli tobora og'irlashib bordi. Yuqorida qayd etilgan omillar Fransiyada inqilob my berishini muqarrar qilib qo'ydi. Vaziyat inqilob ruy berishining oldini olishni talab etardi. Shunday sharoitda Lyudovik XVI 1694 yildan beri chaqirilmay qo'ygan General shtatlarni 1789 yilda qayta chaqirdi. Barcha tabaqalarga General shtatlarga o'z talablarini yozma ravishda topshirish huquqi ham berildi. Qirol bo'shab qolgan mamlakat xazinasini to'ldirish uchun yangi soliqlar joriy etilishini va General shtatlar uni tasdiqlash zarurligini ma'lum qildi. Biroq uchinchi tabaqa yuqori imtiyozli tabaqalarning mol-mulkini soliqqa tortishni talab qildi. Oqibatda parlamentda bo'linish yuz berdi. Parij aholisi uchinchi tabaqaning talabini qullab-quvvatladi. 1789 yilning 17 iyunida uchinchi tabaqa deputatlari o'zlarini butun millat vakillari deb e'lon qildilar. Shuningdek, yangi parlament - Milliy kengash tuzdilar. 9 iyulda Milliy kengash o'zini - "Ta'sis majlisi" deb e'lon qildi. Xalq qurollana boshladi. 14 iyul kuni Fransiya mutlaq monarxiyasining tayanchi Bastiliya (davlat turmasi) egallandi. Qattiq qo'rqib ketgan Lyudovik XVI yon berishga majbur bo'ldi. U Ta'sis majlisining qonuniyligini tan oldi. Poytaxtda hukumat inqilobchilar vakillaridan tuzilgan Parij Kommunasi (Parij Kengashi) qoiiga o'tdi. Shu tariqa Fransiyada 31

mutlaq monarxiya quladi 32 . Hokimiyat tepasiga yirik burjuaziya - savdo-sanoat burjuaziyasi keldi. Bu burjuaziya Buyuk Britaniyadagidek cheklangan monarxiya tarafdori edi. 1789 yilda Ta'sis majlisi yan bir muhim xujjat - "Inson va fuqaro huquqlari Deklaratsiyasi"ni qabul qildi. U "barcha odamlar ozod va teng huquqli boTib tug'iladilar" degan so'zlar bilan boshlanardi. Deklaratsiya xalqni "jamiyatning manbai" deb e'lon qildi. Shuningdek, feodal va tabaqa imtiyozlarini bekor qildi. So'z, matbuot erkinligini e'lon qildi. Fuqarolarning qonun qabul qilishda ishtirok etish erkinligini hamda xususiy mulkning dahlsiz va muqaddasligini belgilab qo'ydi. Ayni paytda qirol huquqlari cheklandi. 32 Jo'rayev U., Farmonov R., Ergashev Sh. Jahon tarixi T., 2006 b-60. 32

1.2. Fransiyada siyosiy markazlashuvining xususiyatlari va amalga oshirilishi. XVIII asrda Fransiyada ajoyib yozuvchilar va olimlar yashar edilar.Ular katolik cherkovi va dinni, feodal jamiyatni, karol ab - solyutuzimini shafqatsiz tanqid qiladilar. Bu yozuvchilar va olimlarni ma'rifatchilar deb, ular ifodalagan g'oyaviy harakatni ma'rifat deb atalardi. Ma'rifatchilar uchinchi toifaning, asosan feodal tuzumga qarshi kurashga otlangan burjuaziyaning manfaatlarini ifodalardilar. XVIII asrda Vol'mer (1694 - 1778 ) g'oyat katta e'tiborga ega edi. Yozuvchi, shoir, mutafakkir, ajoyib satrik qobiliyatga ega boigan Vol'ter feodal tartiblarga va katolik cherkoviga qarshi qaratilgan g'azabli, otashin nutqlari bilan shuhrat qozongan edi. Vol'ter zaxarxanda, bilan, agar ritsarlar tovonlarida shipor bilan, dexqonlar esa yelkalarida egar bilan tug'ulganliklarida, men dvoryanning "tug'ma" feodal huquqlari borligiga ishongan bo'lardim, der edi. " gazandani yanchib tashlang " deb da'vat qilgan edi. Vol'ter katolik cherkovini gazanda deb atardi. U dinni: uning "dahshatli bema'niliklari" ni "mo'jizalarning kulgili ekanligini" o'ta ketgan yolg'onchiligini fosh qilgan edi. Gersen Vol'ter to'g'risida "u yashindek uchar va kuydirar edi " - deb yozgan edi. Tartiblarni o'zgartirishni Vol'ter revolyutsiyadan emas, balki " ma'rifatli podsho"dan kutar edi. U podsholar ma'rifatparvarlar g'oyalarini singdirib olganlaridan keyin dvoryan va ruxoniylarning imtiyozlarini yo'q qiladi va boshqa reformalarni amalga oshiradi, deb umid qiladi oxir - oqibatda esa karolning hokimiyatini cheklaydigan kanstitutsiya barpo etishni istagan edi 33 . Atoqli mutafakkir Monteskye ( 1689 - 1755 ) hokimiyatni qonun chiqaruvchi, ijro etuvchi va sud hokimiyatlariga bo'lishi g'oyasini himoya qilib chiqgan edi. Qonun chiqaruvchi hokimiyat, yani qonunlarni barqaror qilish huquqi, uning fikricha, dvoryanlar va burjuaziya vakillaridan iborat parlamentga qonunlarning ijrosini kuzatib borishi, armiyaga chinovniklarga va shu kabilarga buyruq berilishi lozim bo'lgan ijro qiluvchi hokimiyat karolga, sudlovchi hokimiyat esa axoli tomonidan ko'rsatilgan sudyalarga tobe bo'lishi lozim. 33 Артомонов С. Вольтер и его время. М., 1980. Стр-51-52 33

Moteskiyning hokimiyatlarini bo'lishi xaqidagi fikri absalyut monarxiyaga qarshi qaratilgan edi, chunki monarxiya davrida uchala hokimiyat ham karol qo'lida edi. Monteskiy cheklangan yoki kanstitutsion monarxiyani yoqlab chiqgan edi. Vol'ter singari, u ham Angliyaning siyosiy tuzumini ko'klarga ko'tarib maqtardi. Jan Jak Russo ( 1712 - 1778 ) Jenevalik hunarmandning o'g'li edi. Unga ish qidirib yurishga, muxtojlik, xolik - zorlik tortishga to'g'ri kelgan edi. Russo shuxrat qozongan traktatlarning (ilmiy asarlarning) va romanlarning avtori bo'lgach, Fransiyadan qochib ketadi, chunki u cherkovga qarsi chiqqanligi uchun uning turmaga qamalishi xavfi tug'ulgan edi. Uning asarlaridan ko'pi jallod qo'li bilan o'tga tashlandi. U yana darbadar yurib, cherkov xodimlarining va xokimlarining taqibiga duchor qilindi. Adolat va ezgulik yuragida jo'sh urgan Russo xalqqa zulm qiluvchilarga nafrat bilan qarardi , huquqsiz va ezilgan kishilarning azob - uqubatlariga chuqur xayrixoxlik bilan qarardi 34 . "Odam ozod tug'ulsa-da xamma joyda uning qoi -oyog'iga kishan solingan"- deb yozgan edi Russo. Bu kishanlarni; cherkov hukmronligini, feodal zulmni, toifaviy zulmni, monarxiyani parchalab tashlamoq kerak. U chin qalbdan borcha kishilarning tengligi tarafdori edi. Russoning buyuk g'oyasi boylar xam, kambag'allar ham, bo'lmaydigan demoratik respublika edi. Russo xususiy mulkni bekor qilishni talab etmagan edi, lekin mol-mulkni teng baravar qilishni yoqlab fakir bildirgan edi, "toki har bir kimsada yetarlicha mol-mulk bo'lmasin " Russo xristianlikni, uning cherkovini, marosimlarni, jannat va do'zax haqidagi ta'limotini rad etardi. "Kelgusidagi hayotda do'zax izlashning nima xojati bor? -deb so'rardi u kinoya bilan. Bundagi hayotda u mavjud boiib turibdi-ku. Russo istibdod bilan kurashning qonuniy yo'li deb inqilobni maqullardi. Russo Fransiyaning ilg'or yoshlariga katta tasir ko'rsatdi. Melyening (1664-1729) butun hayoti noma'lum qishloq cherkovi xodimi 34 Верцман И. Жан Жак Руссо М., 1958, стр-60-61 34

bo'lib qoldi. U yashirincha "Vasiyatnoma" nomli kitobini yozib, unda o'zining haqiqiy etiqodlariga yo'l ochib berdi."Vasiyatnoma " faqat Mele vafotidan kiyin mashhur bo'ldi. U men cherkov xodimi vazifasini "juda jirkanib va juda pala partish " bajarib keldim deb etirof qilgan edi. O'z kitobida u xudoga, karolga, boylarga urush e'lon qilgan edi. Mele xudosiz sifatida maydonga chiqgan edi. "O aziz do'stlar, deb yozgan edi u - din niqobi ostida sizlarga qanday yolg'on yashiqni o'rgatayotganligini bilsangiz edi" Mele feodal tartibsizliklarga karolning, cheklanmagan hokimiyatiga xujum qilgan edi. Mele xususiy mulkni fosh qilib, yerni umumxalq mulki qilmoq kerak deb taklif qilgan edi. Xususiy mulkni e'tirof qilgan boshqa marifatchilar orasida Mele aloxida o'rin tutadi. Melye faqat qishloq kambag'allarining orzu - umidlarini ifodalagan edi xolos. XVIII asrning ikkinchi yarmida Fransiyada butun dunyoda shuxrat qozongan "ensklopediya" nashr etilib, u o'sha vaqtgacha to'plangan bilmlar va g'oyalar majmuasidan iborat edi. "Ensklopediya" uchun maqolalarning Val'ter, Russo va boshqa marifatchilar yozar edilar, lekin butun nashrning boshlig'i va joni ajoyib yozuvchi ba mutafakkir Deni Didro (1713 - 1784) edi". Biz insoniyatga xizmat qilamiz,- degan edi g'urur bilan Didro. Bizning ishoramiz - xurofotchilarga, mutaasiblarga, beparvolarga va mustabidlarga xech qanday shavqat qilmaslikdan iborat 35 . "Cherkov peshvolari g'azabga keldi. "Ensiklopediya" ning yettinchi tomi bosilib chiqqandan keyin uni Fransiyaga nashr etish taqiqlandi. "Ensiklopediya" ni yashirin chop qila boshladilar. Hammasi bo'lib 35 tomi nashr qilindi. Ensiklopediya" ni eski tartibga xujum qiluvchi qamal mashinasi deb atardilar. XVII asrdagi Fransiyani marifatchilarini "yaqinlashib kelayotgan inqilob uchun kishilarning miyalarini marifatli qilgan" buyuk kishilar edi. Qirol deputatlarga nisbatan qurol ishlatishga buyruq berdi,ammo qirol askarlari deputatlarga qarshi o'q otishni istamadilar. Shundan so'ng qirol Lyudovik XVI chekinishga va deputatlar bilan kelishishga majbur bo'ldi. Ammo zimdan xorijfagi davlatlar qirollari va monarxlari bilan til biriktirib, chet el qo'shinlari yordamida o'z xalqiga qarshi urush yo'llarini qidira boshladi. Qirollikning barcha xatti- 35 Yefimov A. Yangi tarix T, 1982. B-57 35

harakatlari xalqining sabr-kosalarini to'ldirdi. 1789-yil 14- iyulda Parij aholisi Bastiliya qamoqxonasini qo'lga kiritdi va u yerdagi mahbuzlarning barchasini ozod etdi. Bastiliyaning qulashi Fransiya tarixida katta siyosiy voqea bo'lib, u Fransiya inqilobining boshlanishidan darak berar edi. Inqilob tezda butun Fransiya bo'ylab tarqaldi. Ammo bir kun oldin, 13-iyulda qirol Lyudovik XVI Versalda, Mariya- Antuanetda ishtirokida katta bayram tantanalari o'tkazdi. Versal saroyida o'yin-kulgi, xursanfchilik abjiga chiqdi, qirol va qirolicha sharafiga ularning yaqin orada "Parijlik g'alamislar" ustidan g'alaba qozonishlar uchun qadaxlar ko'tarildi 36 . General shtatlar 1789-yil 5-mayda Versalda tantanali suratda ochildi. Qirol poytaxtdagi rivalyutsion kayfiyatda boigan ommadan qo'rqib, general shtatlarning majlisini Parijda o'tkazni istamasdi. Burjuaziyaning vakillari, shuningdek ziyolilarning vakillari olimlar, advokarlar, vrachlar- uchinchi toifaning vakillari edilar. Ular orasida rahbarlik mavqeini yirik burjuaziyaning vakillari (bankirlar va katta savdogarlar ) egallagan edilar. Qirol taxtga chiqib o'tirib, shlyapasini kiyganida, dvoryanlar va ularning deputatlariham eski imtiyozlaridan foydalanib bosh kiyimlarini kiydilar. Lekin shu payt kutilmagan voqea yuz berib, zodoganlarni ajablantirdi va g'azabga keltirdi: uchinchi toifa vakillari qirolning nutqini tiz cho'kib va bosh yalang eshitishi kerak edi, biroq qirolning nutqini ular ham bosh kiyimlari bilan, tikka turib eshita boshladilar. Shundan keyingi kunlarda General shtatlar majlis qilib turgan binoni parijliklar to'da- to'da bo'lib kelib o'rab ola boshladilar. Ular: majlisni qirolga qarshi kurashga kelgan edilar. Mana 1789-yil 17-iyunda uchinchi toifa deputatlari xalqning madadini sezib, o'zlarini mamlakatda oily hokimiyat - Millat majlisi deb elon qildilar. Ular uchinchi toifaga butun millatning 96 % kirishini dalil qilib ko'rsatdilar 37 . Uch kundan keyin, 1789-yil 20-iyunda, navbatdagi majlisni o'tkazish uchun kelgan deputatlar majlis binosi bekilib qo'yilganini ko'rdilar. Qorovullar ularning 36 Farmonov R. Sodiqov O. Jahon tarixi, T., 2001, b-30. 37 Бомарше П. Драматическая трилогия. М., 1982., стр-19 36

yo'llarini to'sdilar. Qirol majlis o'tkazishga yo'l qo'ymoqchi emas edi. Ko'p xaloyiq to'plandi. Ular deputatlarga dalda berib turdilar. Kimdir boshqa binonining koptok o'ynaladigan bo'sh zalini ko'rsatdi. Majlis raisi skameyka ustiga chiqib, qasamyod tekstini o'qiy boshladi, deputatlar hech nimaga qaramasdan to konstitutsiya ishlab chiqulmaguncha tarqalib ketmadilar. Hozir bo'lganlarning hammasi bu fikrni ma'qullab qo'llarini baland ko'tardilar. Ko'p o'tmay Millat majlisi o'zini Ta'sis majlisi deb e'lon qildi, chunki uning maqsadi konstitutsiya joriy qilish, ta'sis etish edi. O'sha kunlarda Russoning hukumatni tuzishga xalqning o'zi haqlidir, degan so'zlari tez-tez esga olib turilardi 38 . Korol Ta'sis majlisining bo'lishiga roziman dedi. Lekin bu gap shunchaki ko'z buyash uchun aytilgan edi. Shundan keyin ruhoniylar va dvoryanlar deputatlarning ancha qismi uchinchi toifaga qo'shildi. Amalda esa korol kuch ishlatishga qaror qilgan edi. Versalga va Parijga qo'shinlar keltirildi. Bu xabar poytaxtda boshlangan g'alayonni yanada kuchaytirdi. 13 iyulda butun Parij qo'zg'olon ichida qoldi. Qo'zg'olonchilar o't qo'ygan bojxona zastavalari lovillab yonmoqda edi. 1789 yil 14 iyulda, korolning qal'a-turmasi Bastiliyadagi zambaraklar shaharga to'g'irlab qo'yilibdi, degan ovoza tarqaldi. Bastiliyaning balandligi 30 metr keladigan 8 minorasi bo'lib, bu minoralar tosh devorlar bilan tutashgan edi. Korol va uning ministrlari o'zlarining shaxsiy dushmanlaridan anna shunday yo'l bilan uch olardilar. Bastiliya korol hokimiyatining timsoli edi. Xalq unga nafrat bilan qarardi. Lyudovik XVI ga Bastiliya qo'ldan ketdi, deb xabar qilganlarida, u «bu axir isyon-ku» deb xitob qilgan. Ayonlardan biri: «Yo'q, podshohim, bui syon emas, inqilob» deb javob bergan. Korol qo'shinlariga ortiq ishonmasligidan, ularga Versal va Parijdan chiqib ketish haqida buyruq berdi. Bastiliyaga hunarmandlar, xalfalar, ishchilar, mayda savdogarlar, boshqacha qilib aytganda, shahar «pastki tabaqalari», ya'ni sankyulotlar (fransuzcha «sankyulot» so'zi uzun pochali demakdir) deb atalgan kishilar xujum qildilar. Inqilobning dastlabki kunlaridan boshlaboq «pastki tabaqalar» uning eng 38 Yefimov A. Yangi tarix T., 1982. B-63 37

aktiv jangovar kuchlaridan biri bo'lgan edilar. Bastiliyaning olinishi buyuk fransuz burjua revolyutsiyasining boshlanishidir. Korol hukumatiga qarshi ko'tarilgan xalq ommasi g'alaba qozondi. Xalq cheklanmagan monarxiyani ag'darib tashladi. Qonunlarni Ta'sis majlisi chiqarishga korol rozilik berishga majbur bo'ldi. Fransiyada cheklanmagan (konstitutsion) monarxiya o'rnatildi. Ta'sis majlisida yirik burjuaziya vakillari ko'pchilik bo'lganidan mamlakatda hokimiyat amalda feodal aristokratiyadan yirik burjuaziya qo'liga o'tdi, yirik burjuaziya feodal tartiblarni yemirishga kirishdi. Bastiliyaning olinganligi haqidagi xabarni Yevropa va Amerikaning ilg'or kishilari xursandchilik bilan qarshi oldilar. O'z ko'zi bilan ko'rgan kishilarning aytishicha, Parijdan uzoq bo'lgan Peterburg ko'chalarida odamlar «xuddi ularni zanjirband qilib turgan og'ir kishilardan qutilgandek» bir-birlarini quchoqlab tabriklagan edilar. Bastiliya olingan kun (14 iyul) fransiyaning milliy bayrarni bo'lib qoldi 39 . Milliy majlis Ta'sis majlisiga aylangach, mamlakatdagi hokimiyat qiroldan uchinchi tabaqaga mansub bo'lgan Ta'sis majlisiga o'tib, Fransiyada konstitutsion monarxiya tuzumi o'rnatildi. Mutloq hokimiyat ag'darib tashlandi. Inqilobning dastlabki kunlaridanoq bir qancha klublar va guruhlar vujudga keldi. Royalistlar (fransuzcha qirol tarafdorlari demak) Lyudovik XVI ni mutlaq monarx sifatida saqlab qolishga urinar edilar: mo'tadil liberallar esa konstitutsion monarxiya tarafdori bo'lib, qirolni saqlashga va mamlakatni konstitutsiya asosida idora qilishga urinmoqda edilar; jirondistlar (bu guruhning asoschilari Fransiyaning Jironda mavzeidan bo'lganliklari sababli shunday deb yuritilar edilar) mo'ta'dil respublika tarafdorlari edilar: qat'iy respublikachilar esa yakobinchilar nomini oldilar, chunki bu klub tarafdorlari Parijdagi muqaddas Yakob cherkovini egallab, o'z majlislarini shu yerda o'tkazar edilar. Har bir guruh, klub o'z rahbariga ega bo'lib, ularning orqasida olomon, xalq ommasi, parijliklar turar edi. Milliy majlisda kata rol o'ynagan va zarur iqtisodiy-ijtimoiy, siyosiy islohotlarni o'tkazgan partiya liberallar partiyasi bo'lib, uning rahbari jasur, mashhur siyosiy arbob hamda 39 Yefimov A. Yangi tarix T., 1982. b-61 38

ulkan notiq Onoridi Mirabo edi. Bu partiya 1789 yildan 1791 yilgacha Milliy majlisda hukmronlik qildi. Inqilob boshlanganidan 20 kun o'tgach, to'rtinchi avgust kuni majlisda qiziq bir hodisa yuz berdi. Kun tartibida feodal munosabatlarni tugatish, feodal, dvoryan va boshqa faxriy unvonlarni bekor qilish masalasi qo'yilgan edi. Ko'pchilik deputatlar o'zlarining barcha imtiyozli unvonlaridan voz kechish masalasi qo'yilgan edi. Majlisda shu unvonlarni bekor qilish to'g'risida ovoz berilar. Dehqonlar barcha qaramlikdan ozod etildilar. Ta'sis majlisi yana bir qancha islohotlar o'tkazdi. Fransiya cherkovi mulklari musodara qilinib, davlat ixtiyoriga o'tkazildi. Fransiya yangi 80 deportamentga bo'linib, mahalliy ma'muriyatlar tashkil etildi 40 . Bu idora qilish usuli hozirgacha davom etib kelmoqda. Yangi sud mamlakatlari tashkil etildi, ular oldin ishlaridan ancha pishiq va mukammallashgan edi. 1791 yil 21 iyunda o'tgan hodisa inqilobining keyingi taqdirini hal qildi. 1791 yil sentabr oyida Ta'sis majlisi o'z o'rnini qonun chiqaruvchi majlisga bo'shatib berodi. Bu majlis ham Ta'sis majlisi kabi mo'tadil bo'lib, ichki va tashqi dushmanlarga nisbatan qat'iy choralar ko'rmadi. Yevropa davlatlari Fransiyadagi bu voqealarni kuzatib borishdi, Rossiya, Prussiya, Avstriya, Polshani taqsimlab olish bilan ovora edilar. Shu sababli Fransiyaning bu davlatlar bilan msunosabatlari keskinlashdi. 1792 yilda Fransiya Avstriya va Prussiya bilavn urush holatida bo'lib qoldi. Belgiya Avstriya tomonidan bosib olingani uchun Avstriya imperiyasi Fransiya bilan chegaradosh bo'lib qoldi. Xorijiy mamlakatlarning armiyalari Fransiyaga bostirib kirib, fransuz qo'shinlariga zarba berdi. 1792 yilning sentabrida fransuz qo'shinlari mamlakatga xujum qilgan fransiyaliklar va avstriyaliklar ustidan birinchi g'alabani qo'lga kiritdilar. Bu to'qnashuv Valmida yuz berdi; bu jang unchalik kata bo'lmasada, ammo ahamiyati kata edi, chunki fransuzlar o'zlarining g'alabalaribilan inqilob natijalarini saqlab qolishga muvaqqat bo'ldilar. 1792 yilning 21 sentabrida milliy konvent o'z majlislarini boshlab yubordi. Milliy konvent Ta'sis majlisi va qonun qisqaruvchi 40 Farmonov R. Sodiqov O. Jahon tarixi, T., 2001, b-76. 39

majlisidan ko'ra ilg'or va inqilobiyroq edi. Konvent o'z faoliyatini Fransiyani respublika deb e'lon qilishdan boshladi. Ko'p qirol Lyudovik XVI ustidan sud jarayoni boshlandi. Sud qirolni o'tmay o'lim jazosiga hukm qildi. 1793 yil 21 yanvarda gulotena (gulotena olim va tabib Guloten tomonidan ixtiro qilgan o'tkir tig'li mexanizm) vositasida qirol Lyudovik XVI ko'pchilik o'rtasida qatl etildi. Fransiya respublikasiga Yevropaning barcha monarxistik davlatlariga qarshi urush olib borishga to'g'ri keldi. Fransiya respublikasi barcha xalqlarni o'z do'sti, monarxlarini o'z dushmani deb e'lon qildi. Fransiya ozodlik, tinchlik, birodarlik timsoliga aylandi, fransuz xalqi dunyo mehnatkashlariga murojat qilib, ularni o'z mamlakatlarida istibdodli tuzumlarni ag'darib tashlashga da'vat qildi. Ana shunday bir paytda Strasburgda «Reyn armiyasining jangovar qo'shini» dunyoga keldi. Bu qo'shiq ilk bor Marsel Milliy gvardiyachilari tomonidan janga kelayotib ijro etildi. Uning so'zlari ham, musiqasi ham yoki zobit - kapitan Ruxse de Lil tomonidan yaratildi. Bu qo'shiqirgacha Fransiyaning milliy madhiyasi hisoblanadi. Fransuz qo'shinlari ochlik, yupinlik va boshqa qiyinchilikka qaramasdan mardonavor jang qilib, dushmanlarga qaqshatqich zarbalar berdilar. Ular birgina Fransiyani emas, balki janubiy Niderlandiyani ham avstriyalik bosqinchilardan ozod qildilar. So'ngra Ta'sis majlisi «Inson va fuqaro huquqlari Deklaratsiyani» qabul qildi. Bu bayonnoma AQSH «Mustaqillik deklaratsiyasi» mazmunidagi hujjat bo'lib, unda millat oliy hokimiyat manbai deb e'lon qilindi. «Mustaqillik deklaratsiyasi» qisqa va soda bo'lsa, fransuz deklaratsiyasi esa kata hajmli va murakkabroq tilda yozilgan edi 41 . Hujjatda inson huquqlari, barcha fuqarolar tengligi, erkinligi va baxt saodati e'tirof etilgan edi. Bu xujjat o'z zamonasida chinakam jasurlik va inqilob timsoli bo'lib, keyingi yuz yil davomida Yevropa demokratlari va liberallari uchun asosiy qonunlar majmuasi bo'lib keldi. Millat majlisi oliy mavjudot qarshisida va uning homiyligi ostida inson va fuqaroning qo'yidagi huquqlarini tan oladi va e'lon qiladi: 1. Odamlar erkin va huquqda teng boiib tug'iladilar. Ijtimoiy tafovutlar 41 Farmonov R. Sodiqov O. Jahon tarixi, T., 2001, b-32 . 40

faqat umumiy foydaga asoslanish mumkin. 2. Insonning tabiiy va dahlsiz huquqlarini saqlab qolish har qanday siyosiy ittifoqning maqsadidir. Bu huquqlarning mohiyati erkinlik qilishdan iboratdir. Bu huquqlarning mohiyati erkinlik, mol mulk, xavfsizlikdan va jabr-zulmga qarshilik qilishdan iboratdir. 3. Butun oliy hokimiyatning manbai hamisha xalqning o'zidadir. Bevosita millatdan kelib chiqmagan hech qanday muassasa, hech qanday shaxs hokimiyatni amalga oshira olmaydi. 4. Erkinlik boshqa kishiga zara yetkazmaydigan hamma ishni qilish huquqidan iborat. 5. Qonun umumiy irodaning ifodasidir ... qonun hamma uchun teng bo'lishi kerak. 10. Agar e'tiqodlar, hatto diniy e'tiqodlarning ham namoyon bo'lishi qonun bilan belgilangan ijtimoiy tartibni buzmasa, buning uchun hech kim xavotir olmasligi kerak, bezovta qilinmasligi kerak. 17. Madomiki, mol-mulk mustahkam vam muqaddas huquq ekan, hech kim qonuniy tarzda guvohlantirilgan ijtimoiy zarurat ochiqdan-ochiq talab qilgan, odilona va barvaqt haq to'lanadigan holatlardan tashqarii mol- mulkdan mahrum etilishi mumkin emas 42 . Yevropaning yaxshi qurollangan, harbiy ta'lim ko'rgan armiyalari ham Fransiyaning yosh dehqonlardan tuzilgan inqilobiy armiyasiga qarshi kurashiga dosh bera olmadilar. Fransiya armiyasi urush davomida jangovar harakatlar olib borish sifatida, strategiya va taktika sohasida ham inqilob yasadi. Urush eng yangi usullar asosida olib borildi. Fransiya Respublikasining armiyasi zamonaviy armiya bo'lib, uning shiori J.Danton aytganidek: «Vatan dushmanlarni yengish uchun jasurlik kerak» so'zlaridan iborat edi, urush tobora avj oldi. Angliya o'zining floti 42 Farmonov R. Sodiqov O. Jahon tarixi, T., 2001, b-49-50. 41

tufayli Fransiya Respublikasining eng qattol dushmanga aylandi. Fransiya quruqlikda katta armiya tuzishga muvaffaq bo'ldi, ammo uning dengiz floti kuchsiz edi. Britaniya orollaridan turib, fransuz muxojirlari royalistlar Fransiya respublikasi hududiga soxta pullar keltirib, davlatning iqtisodiyotiga putr yetkazib, uning mag'lubiyatini tezlashtirmoqchi edilar. Fransiyaning tashqi urushlari eng asosiy xavf- xatar bo'lib, respublikasining barcha mablag'lari, kuchli, quvvati anna shu urushga sarflanmoqda edi. Mamlakat ichkarisida ham isyonlar ko'tarilmoqda edi. Vandeyada - Fransiya g'arbida, dehqonlar qo'zg'oloni bo'lib, bir tomondan ular yangi armiyaga xizmat qilishdan bosh tortgan bo'lsalar, ikkinchidan bu dehqonlarroyalistlar va muhojirlik gapiga, va'dasiga «uchib», ya'ni hukumatga qarshilik ko'rsatdilar. Parij xalqi barcha og'irlikni o'z gardaniga olib, inqilobga rahbarlik qildi, barcha ishlar ustidan nazorat o'rnatdi. Vandeyadagi isyon inqilobiy kuchlar tomonidan qattiqqo'llik bilan bostirildi. Lionda aksilinqilobiy isyon ko'tarildi. Inqilobchilar o'rtasida «Lion ozodlikka qarshi chiqqan bo'lsa, uni yer bilan yakson etmoq kerak» degan shior paydo bo'ldi. Biroq inqilobchilarning ko'pchiligi bu fikrga qo'shilmadi. Chunki busiz ham inqilob davomida Lion kata talofatlar ko'rgan edi. Parij da esa hamon hokimiyat uchun kurash davom etmoqda edi. Milliy konventda kurash hokimiyat tepasida turgan jirondistlar va ulargi qarshi kurash olib borayotgan yakobinchilar o'rtasida ketayotgan edi. Yakobinchilar 1793 yil may oyining oxiri, iyun oyining boshlarida xalq qo'zg'oloniga boshchilik qilib hokimiyatni o'z qo'llariga olishga muvaffaq bo'ldilar. Ko'pchilik jirondist- deputatlar Konvent tarkibidan haydab yuborildi. Feodal tartiblar yakobinchilar qonuniga ko'ra butunlay bekor qilindi. Konventda Yakobinchilar boshchiligida ikkita qo'mita tuzildi - Ijtimoiy najot qo'mitasi va Umumiy xavfsizlik qo'mitasi. Har ikala qo'mitaning vakolatlari nihoyatda keng bo'lib, ular Konventni yangi-yangi choralar ko'rishga majbur qilar 42

edi. qo'rquv va dahshat kishilar ongiga joylashib olgan edi. Konvent dushman ko'lankasini ta'qib qilar, bu holat barcha kishilarni bir-birlarini josuslikda, xoinlikda ayblashlari uchun bahona edi. 1793 yil sentabr oyida «Shubhali kishilar to'g'risida» qonun qabul qilindi. Bu qonunga ko'ra hech bir kishi o'z xavfsizligi uchun kafolat bera olmas edi. Oradan bir oy o'tgach 22 jirondist-deputat Inqilobiy tribunal sudiga berilib, o'limga mahkum etildi. Shunday qilib, mamlakatda qatag'on boshlandi. Har ikala qo'mita o'rtasida hokimiyat uchun kurash avjiga chiqdi. Ularga qarshi chiqqan Parij Kommunasi, uning bo'limlari rahbarlarini, eng avvalo shu mahkamalar kishilarini qurbon qildi. 1794 yil boshlaridan boshlab deyarli 6 oy davomida Konvent va uning qo'mitalari xalqdan ajralgan holda ommaviy qatag'onni amalga oshirdilar. Yakobinchilarning rahbarlari kimlar edilar? Kamil Demulin, 1789 yil 14 iyulda Bastiliya qamoqxonasiga xujum uyushtirgan yosh yigit xoinlikda ayblanib, gilotinadan o'tkazildi, ketidan uning yosh xotini Lyusel qatl etildi. Shoir Fabr Eglantin va jamoat qoralovchisi Fuke- Tenveldan barcha qo'rqardi. Inqilobning eng istedodli rahbarlaridan biri Marat Sharlotta Korde degan kimsa tomonidan xanjar bilan xoinlarcha o'ldirildi. Danton- inqilob «yo'lbarsi», buyuk notiq. U ham xoinlikda ayblanib, glotinadan o'tkazildi. U aravada qatl etishga, olib ketilayotgan kuni, arava Robesper (yakobinchilarning rahbari, o'sha paytda inqilobiy Fransiya hukidori) yashaydigan uy yaqinidan o'tayotganida, Danton uy tomonga qarab qichqirdi «Maksimilian! Yaqin kunlar ichida sen ham mening izimdan» narigi dunyoga borasan. Chunki Robesper uzoq ikkilanishlardan so'ng Dantonni o'limga mahkum etuvchi xujjatga o'z imzosini chekan edi. Robesper so'zsiz yakobinchilarning eng nufuzli rahbari bo'lib, qatag'on davomida Konventning mustabid hukmdori edi. U qatag'on timsoli sifatida nom qoldirdi, ammo Robesperning vatanparvarligi, halolligiga hech qanday shubha yo'q. Robesper qattiqqo'lligi, bir so'zligi, qat'iyligi uchun «sotilmas» taxallusini oldi. 43

Shu bilan birga Robesperning inqilob davomida birga faoliyat ko'rsatgan safdoshlari uning fikriga qo'shilmaganliklari uchun inqilob va respublika dushmanlari hisoblanar edilar. Inqilobning ko'pgina rahbarlari, ulug' shaxslar Robesper buyrug'i bilan qatl etildilar 43 . Albatta, Konvent, lining qo'mitalari faqat qatag'on bilan mashg'ul edilar desak xatoga yo'l qo'ygan bo'lamiz. Inqilob davomida juda kata ijobiy ishlar ham qilindi. Ta'lim va maorif tizimi butunlay qaytadan tuzildi, eski tizim tugatildi. Uzunlik xajmini o'lchashdi metr tizimiga o'tildi. O'z navbatida respublika taqvimi ishlab chiqildi, uning boshlanishiga 1792 yil 22 sentabr-respublika e'lon qilingan kun asos qilib olindi 44 . Kunlar haftalarga emas, o'n kunlikka bo'linib, o'ninchi kun dam olish kuni deb e'lon qilindi. Ilgarigidek vaqtni oichashda 12 oy qoldirilib, faqat ularning nomlari o'zgartirildi. Bahor fasli oylari - jerminal, florial, prireal, yoz -messedon, termidol, fryuktidor, kuz - vandimer, bryumer, fremer, qish - nivoz, plyubvoz, vantoz nomlari bilan yuritiladigan bo'ldi. Ammo bu taqvimga birinchi respublika qulagach amal qilish to'xtatildi. Inqilob davrida xristian diniga qarshi harakat kuchaydi va hatto yakobinchilar hukmronligi davrida Oliy idrokka e'tiqod qilish odat tusiga kira boshladi. Mamlakatda haqiqat ibodatxonalari ochildi. Bu harakat butun mamlakatga yoyildi. 1793 yil noyabr oyida Parijning Bibimaryam ibodatxonasida Ozodlik va Idrok e'tiqodlariga bag'ishlangan tantanali bayram boidi. Idrokni go'zal ayol o'zida mujassamlashtirdi. Ammo Robesper va Danten bu harakatlarni qo'llab- quvvatlamadilar. Yakobinchilarning Ijtimoiy najot qo'mitasi bu harakatga qarshi chiqdi. Bu harakatning barcha rahbarlari gilotina tig'idan o'tkazildilar. Shuni aytish kerakki, hokimiyat bilan gilotina o'rtasidagi «masofa» unchalik katta bo'lmay, inqilob davrida har ikkalasidan birini tanlashga to'g'ri kelar edi. M.Robesper Oliy idrok e'tiqodiga qarshi Oliy zotga e'tiqod qilish 43 Farmonov R. Sodiqov O. Jahon tarixi, T., 2001, b-37. 44 Farmonov R. Sodiqov O. Jahon tarixi, T., 2001, b-37. 44

marosimlarini avj oldirdi. Konvent bu masalanimuhokama qilib, ko'pchilik ovoz bilan Fransiya Oliy zotga ishonadi qabilida qarf qabul qildi. Xristian dinining katolik mazhabi yana o'z mavqeini jamiyat orasida mustahkamlay boshladi. Parij Kommunasi va uning bo'limlari tor-mor etilgach, inqilobiy harakat o'zining eng yuqori nuqtasiga chiqdi. Barcha hokimiyat tizimi yakobinchilar qo'lida bo’lishiga qaramay, ular o'rtasida o'zaro kelishmovchilik boshlandi. So'l yakobinchilar - Eber va Shomett Ozodlik va Idrok e'tiqodlarini o'tkazishda boshchilik qilgan edilar. Ularning «o'lim mashinasi» - gilotinada qatl etilishlari Yakobinchilar o'rtasidagi kelishmovchilikni kuchaytirdi. Robesper va uning guruhi hokimiyatni saqlab qolishgina yagona yo'li terror - jazoni kuchaytirishda deb bildilar. Qatag'on dahshatli tus oldi «o’lim aravalarining» «qatnovi» tezlashdi. 10 iyulda maxsus qonun qabul qilindi. Bu qonunga asosan yolg'on ma'lumotlarni tarqatgan har bir kishi o'lim jazosiga mahkum etilardi. Robesper va uning atrofidagi kishilarni qo'llab-quvvatlamagan har bir kishi gilotina tig'idan o'tkazilar edi. Kishilar endi yakka-yakka emas, balki guruhlab sud qilinar va o'lim jazosiga mahkum etilar edilar. 150 nafar royalistlar, turli jinoyatchilar va boshqalar bir vaqtning o'zida sud qilinib, oiimga mahkum etildilar. bu dahshatli voqealar 46 kun davom etdi. Nihoyat, 9 termidor (1794 yil 27 iyul) kuni u nihoyasiga yetdi. Konvent qo'qqisdan Robesper va uning tarafdorlariga qarshi chiqib «yo'qolsin zolimlar» hayqirig'i bilan Robesperga so'z ham bermadilar. Oradan bir kun o'tgach, Robesper sudsiz, so'roqsiz qatl etildi. Robesperning oiimi Bilan mamlakatda «oq terror» avjiga chiqdi, endi yakobinchilarning o'zlari bu qatag'onning birinchi qurbonlari bo'ldilar 45 . Hokimiyat tepasiga yana jirondachilar keldi. ular mulkni va erkinlikni, tadbirkorlikni himoya qiladigan Respublika tarafdori edilar. 1795 yilda Konvent yangi Konstitutsiya qabul qildi. U mamlakatda respublika tizimini mustahkamladi. Inqilobning feodal tartiblarni tugatish haqidagi barcha qarorlarini tasdiqladi. Mamlakatda 2 palatali parlament tashkil etildi. ijroiya hokimiyat besh kishidan iborat Direktoriyaga topshirildi. 45 Farmonov R. Sodiqov O. Jahon tarixi, T., 2001, b-39. 45

Direktoriya 1795-1799 yillar mobaynida mamlakatni boshqardi. Bu davrda monarxiya tarafdorlari isyon ko'tardilar. Ularning maqsadi monarxiyani qayta tiklash edi. Biroq General Napoleon Bonapart Konventning xaloskori bo'ldi. Uisyonchilar kuchini tor-mor etdi. Bu xaloskorlik unga yorqin kelajak sari yo'l ochdi. Direktoriya Shimoliy Italiyani Avstriya qo'shinidan ozod qilishi uchun Napoleon Bonapartga umid bog'ladi. 26 yoshli general bu vazifani sharaf bilan uddaladi. 1797 yilda u Avstriyani tinchlik shartnomasi tuzishga va Fransiyaning g'alabasini tan olishga majbur qildi. shu tariqa Napoleon Italiyadan Parijga shon- shuhratga ko'milgan holda qaytib keldi. Endi hukmron tabaqalar Fransiyada Napoleondek qattiqqo'l siyosatchining hokimiyatini o'rnatishga fursat yetdi, degan xulosaga keldilar va davlat to'ntarishi tayyorladilar. Napoleon Bonapart bunga rozi bo'ldi. 1799 yil 9 noyabrda Davlat to'ntarishi amalga oshirildi. Parlament Konsullik deb ataluvchi hukumat tuzishga majbur etildi. Uning tarkibi 3 kishidan iborat bo'ldi va ularning har biri «Fransiya Respublikasining Konsuli» unvoniga ega bo'ldi. Uch Konsuldan biri Napoleon Bonapart edi. Aslida butun hokimiyat uning qo'lida to'plandi 46 . Buyuk fransuz inqilobining tarixiy ahamiyati katta. Uning natijasida Fransiyada bozor iqtisodiyotiga asoslangan Yangi jamiyat qurilishi boshlandi, mutloq hukmronlikka asoslangan va ming yildan uzoq davr mobaynida yashab kelgan qirollik tuzumi ag'darilib, Respublika o'rnatildi. Fransiyada feodalizmga asoslangan jamiyatga chek qo'yilib, huquq, qonun oldida barcha teng, ozod deb e'lon qilindi. Buyuk fransuz inqilobi demokratik inqilob bo'lib, undagi Tenglik, Ozodlik, Birodarlik g'oyalari butun Dune bo'ylab tarqaldi. Buyuk fransuz inqilobi feodal tartiblarni, imtiyozli unvonlarni bekor qildi hamda sanoat, savdo va qishloq xo'jaligini tez rivojlantirish yo'lini ochdi. Inqilob natijasida «Inson va fuqarohuquqlari Deklaratsiyasi»ning 1789 yilda qabul qilinishi, 1791 yil qabul qilingan Konstitutsiyaning ahamiyati nihoyatda katta. Anna shu hujjatlar asosida mamlakatda o'tkazilgan saylovlar xalqning siyosiy ongini oshirdi. 46 Jo'rayev U, Farmonov R. Ergashev Sh. Jahon tarixi. T. 2006. b-65. 46

Davlatni boshqarishning yangi tizimi joriy etildi, ularda mahalliy hokimiyat organlari -munitsipalitetlarning roli osha boshladi. 47

2. XVI - XVII asrlarda Fransiya davlatning siyosiy, iqtisodiy va ijtimoiy tuzumi. 2.1. XVI asrda Fransiyada siyosiy feodal tuzum va iqtisodiy hayot. 1794 yil iyul oyi norozilik va omma ahvolining nihoyatda og'irlashishi natijasida Robesper boshchiligidagi yakobinchilarning zo'ravonlikka asoslangan o'ta so'l diktaturasi ag'darib tashlandi. Ko'p o'tmay 1795 yilda yangi konstitutsiya qabul qilindi. Saylab qo'yiladigan qonun chiqaruvchi korpus ta'sis qilindi, ijroiya hokimiyat esa 5 a'zodan iborat direktoriyaga (fransuzcha «direktoire» boshqaruv, rahbarlik ma'nosini anglatadi) topshirildi. Direktoriya hukmronligi (1795-1799) 47 davrida ichki kurash bilan bir qatorda Fransiyaning Yevropadagi feodal monarxiyalari va Angliyaga qarshi urushi davom ettirildi. Rahbarlar ichida ayyor, ig'vogar Barras ajralib turar, hokimiyatning boshqaruv tizimlari ham uning qo'lida edi. Ammo, xalq orasida respublika g'oyalari keng tarqalib, fransuz qo'shinlari tashqi dushmanlar ustidan birin-ketin g'alabalarni qo'lga kiritayotgan edilar. Fransiya ilg'or ijtimoiy tizimi, rivojlanayotgan san'ati, erkin dehqonlardan tuzilgan muntazam armiyasi tufayli Yevropadagi feodal qirolliklardan harbiy ustunlikka erishmoqda edi. Reynning so'l sohili bilan Belgiya Fransiyaga qo'shib olindi, Gollandiya esa qaram respublikaga aylantirildi. Fransiya qo'shinlari qayerga borsalar, dehqonlar va hunarmandlar yordamida ko'pgina feodal tartiblarni tugatib, yangi zamonaviy tartiblar o'rnatdilar. Mamlakat ichkarisida esa hamon direktoriya hokimiyatiga qarshi ilgarigadek isyonlar tez-tez bo'lib turar edi. Anna shunday isyonlardan biri Parijda yuz berdi. Bu isyonni bostirishda yosh general Napoleon Bonapart o'zining harbiy san'atini namoyish etdi. Fransiyaning Yevropa qirollik davlatlariga qarshi olib borgan urushlari asta- sekin bosqinchilik va boylik orttirish urushlariga aylandi. Urush natijasida pul, oziq- ovqat zaxiralari, nodir rasmlar, haykalchalar, san'at asarlarini tortib olish 47 Farmonov R. Sodiqov O. Jahon tarixi, T., 2001, b-40. 48

birinchi o'ringa chiqarildi. Bu narsalar o'lja sifatida Parijga tashila boshlandi. Ichki va tashqi urushlar natijasida armiya hamda uning generallarining Direktoriyaga ta'siri kuchaydi. 1799- yilgi davlat to'ntarilishdan so'ng Fransiyaning 1 konsuliga aylangan Napoleon Bonapart endi yakka hokimlikka intila boshladi 48 . Napoleon Bonapart 1769-yilda Korsika orolida kambag'allashgan dvoryan oilasida dunyoga keldi. Bonapartlar oilasida 8 farzand bo'lib, ular 5 o'g'il va 3 qiz-Jofer, Napoleon, Lyusen, Eliza, Lui, Pashna, Karolina va Jeramdan iborat edi 49 . Napoleon ikkinchi farzand edi. Otasi uni harbiy bilim yurtiga berdi. Napoleon bilim yurtini tugatib, 24 yoshidayoq general unvonini oldi. Napoleon Avstriya qo'shinlari egallab turgan shimoliy Italiyaga yurishga tayyorlanayotgan armiyaga qo'mondon etib tayinlandi. Bonapart armiyasi shimoliy Italiyaga bostirib kirib, Avstriya qo'shinlarini tor-mor etdi. 1797 yilda Napoleon Bonapart Avstriyani taslim bo'lish sulhini imzolashga va Fransiyaning g'alabasini tan olishga majbur etdi.Shundan so'ng Italiya Fransiyaga qaram bo'lgan bar necha kichik respublikalarga boiinib ketdi. 1798-yilning may oyida Napoleon 30 mingdan oshiq kishilik armiya bilan 350 ta kemada Misrga yo'l oldi. Quruqlikda fransuz qo'shinlari Misr otlaq armiyasi ustidan g'alaba qozondilar. Ammo tezda ingliz floti Misr sohillariga yetib kelib, fransuz kemalarini yondirib yobordi. Napoleon qo'shinlari Fransiyadan ajratib qo'yilib, halokatga mahkum etildi. Suriyaga qilingan hujum arablar bilan bilan turk qo'shinlarning qattiq qarshiligiga duch keldi. Shu paytning o'zida Suvorov qo'mondonligidagi rus armiyasi Shimoliy Italiyada fransuz qo'shinlarini mag'lubiyatga uchratdi. Napoleon Bonapart o'z armiyasini tashlab,poytaxt Parijga shoshildi, u hokimiyat uchun kurashda asosiy da'vogarlardan biri edi. Napalyon Fransiyaga qaytgan paytda mamlakatda vaziyat og'ir edi. Direktoriya o'z obro'sini yo'qotib, ko'pchilik Napalyon Bonapart shaxsida o'z najotkorini izlayotgan edi. U armiya va xalq orasida kata obro'ga ega edi. Napoleon Fransiyaga qaytib kelgach, oradan bir oy o'tar o'tmas, 1799 yilning 9 noyabrida Direktoriya a'zolarining istefo 48 Jo’rayev U., Farmonov R., Ergashev Sh. Jahon tarixi, T., 2006, b-96 49 Farmonov R. Sodiqov O. Jahon tarixi, T., 2001, b-40. 49

berishlariga erishdi 50 . Ertasi kuni o'z ukasi, deputat Lyusen Bonapart yordamida sadoqatli qo'shinlar bilan qonun chiqaruvchi korpusni qurshab oldi. Deputatlarga hokimiyatni Napoleon boshchiligidagi uch konsulga (lotincha «consul» so'zidan kelib chiqqan bo'lib, Fransiyaga saylab qo'yiladigan ijro etuvchi hukumat rahbarlari) topshirish to'g'risidagi talab taqdim etildi. Tez orada yangi Konstitutsiya loyihasi ishlab chiqildi va konsullar ichida Napalyon keng vakolatlarga ega bo'lib, u 10 yillik muddat davomida shu lavozimni egallab turishi kerak edi. Konstitutsiya va Napalyonning birinchi konsullikka tayinlanishi umumxalq ovoziga qo'yildi va deyarli ko'pchilik, ya'ni 3,5mln kishi uni yoqlab ovoz berdi. Konsullik davrida davlat tizimi ancha mustahkamlandi, harbiydiktatura siyosati davom ettirildi. 1804 yilda Napoleon Bonapartni Napoleon I nomi bilan Fransiya imperatori deb e'lon qildi, mamlakatda monarxiya tuzumi qaytadan tiklandi 51 . Biroq mazkur monarxiya feodallar, dvoryanlar, ruhoniylar manfaatini emas balki yangidan rivojlanib kelayotgan o'rta tabaqalar, bankirlar, zodagonlar, armiya va amalorlarga tayanuvchi harbiy byurokratik monarxiya edi. Mulk, oila, savdo to'g'risidagi qonunlarning majmualari, jinoyat kodeksi tuzib chiqildi. «Napoleon kodeksi» deb nom olgan «fuqarolik kodeksi» ularning eng muhimi edi. Har qanday miqdodagi xususiy mulkka ega bo'lish huquqinimustahkamlab berish bu kodeksni asosiy vazifasi edi. Xususiy mulkka ozgina boisa ham tajovuz qiluvchilarga juda qattiq jazo joriy qilindi. Napoleon Bonapart «orqa-o'ngiga qaramay» harakat qilib, Yevropada yangi- yangi yerlarni bosib olaverdi. Uning farmoniga binoan Piyemont va Genuya Fransiyaga qo'shib oldi. Bonapart Angliyaga desant tushirish rejasini tuzdi, bunga u rumanli ob-havoga va Ispaniyaning yordamiga umid qildi. Ammo, Angliya bilan birga Avstriya va Rossiya Napoleonga qarshi chiqdilar, o'z qo'shinlari bilan Reyndan o'tib, General Mak boshchiligidagi Avstriya armiyasini Ulm shahrida qurshab oldi. Avstriya qo'shinlari jangsiz taslim bo'ldilar. Ammo, Trafalgar burni 50 Нарочницкий А. Новая история. М., 1987, стр-83 51 Yefimov A. Yangi tarix T., 1982. b-93. 50

yaqinida 1805 yiloktabr oyida Fransiya va Ispaniyaning deyarli barcha kemalarini ingliz eskadrasi yondirib, g'arq qilib yubordi. Eskadraga qo'mondonlik qilayotgan istedodli ingliz admirali Nelson shu dengiz jangida qattiq yaralandi. Ammo, fransuz armiyasi quruqlikda katta muvaffaqiyatlarni qo'lga kiritdi. 1805 yil 2-dekabrda Napoleon Austerlis yonida Avstriya va Rossiya armiyalari ustidan hal qiluvchi g'alaba qozondi. Birinchi imperiya (1804-1814) tuzumi o'n yil davomida Fransiyada hukmronlik qildi. Shu davr mobaynida Yevropaning turli burchaklarida Napoleon harbiy san'at nuqtai-nazaridan ajoyib g'alabalarni qo'lga kiritdi. Hatto, birgina uning nomini eslash yoki tilga olish Yevropa monarxlarini, ularning atrofidagi zodagonlarni dahshatga solarp edi. Ulm Austerlis, Yyepa, Eylau, Fridland, Vagram - bu joylarda Napoleon qo'shinlari yuksak mahorat bilan o'z dushmanlari ustidan qator g'alabalarni qo'lga kiritdilar. Bu g'alabalarni taminlashda jonbozlik ko'rsatgan, fransuz armiyasiga qo'mondonlik qilgan, harbiy rejalarni ishlab chiqqan qo'shinni ruhlantirgan shaxs ham Napoleon I ning o'zi edi. Napoleon, uning qo'shinlari, generallari Angliya ustidan hal qiluvchi g'alabani qo'lga kirita olmadilar. 1805-yil 21-oktabr Trafalgardagi dengiz mag'lubiyatidan so'ng Napoleon I Angliyaga nisbatan iqtisodiy qamal e'lon qildi 52 . Angliya uchun Yevropaning barcha bandargohlari berkitilib, Angliya bilan savdo- sotiq qilish Fransiyaga tobe bo'lgan barcha davlatlar uchun taqiqlandi. Shu yo'l bilan Napoleon I Angliya va uning rahbarlarini taslim qilmoqchi boidi, ammo Angliyaning rivojlangan iqtisodi va kuchli dengiz floti Napoleon I ga o'z oldiga qo'ygan maqsadiga erishishiga yo'l bermadi. Iqtisodiy tazyiq Angliyadan ko'ra Fransiyaning o'ziga kata zarar keltirdi. Bundan tashqarii Angliya hukumatio'z oltinlari yordamida va ayg'oqchiligi bilan Napoleon Ini tez-tez chalg'itib turdi. Angliyaning Napoleon Fransiyaga qarshi ishlatgan yana bir quroli bu targ'ibot bo'lib, Fransiya, ayniqsa Napoleon shaxsga qarshi turli bo'htonga to'la adabiyotlar Angliyada nashr etilar va Fransiya hududida xalq o'rtasida tarqatilar edi. Bu 52 Farmonov R. Sodiqov O. Jahon tarixi, T., 2001, b-43. 51

adabiyotlar maqola, kashfiyot (Inglizcha «pamphlet» so'zidan olingan bo'lib, shaxs yoki biror voqeylikni qoralovchi tanqidiy asar) varaqa, karikatura (italyancha «caricature» shaxs va hodisalarni kulgili qiyofada tasvirlash) shaklida bo’lib, yolg'on bo'lsada, fransuzlarga salbiy ta'sir ko'rsatar edi 53 . Angliyadan Fransiya hududiga tarqatilgan soxta xotiralar ham quruq yolg'on va tuhmatlardan iborat bo'lib, asosan Napoleon shaxsiga teguvchi uydirmalaridan iborat edi. Shunday qilib, tashqi siyosatda Napoleon I Yevropada Fransiya hukmronligini o'rnatish uchun urush olib bordi. 1810-1811 yillardan boshlangan bu urushlar fransuz askarlari va hukmron doiralarning tinka madorini quritdi. Napoleon I urushlari uzil-kesil bosqinchilik urushlariga aylandi. Napoleon Shimoliy Italiyada Avstriya armiyasini tor-mor qildi. Italiyada yana Fransiya hukmronligi o'rnatildi. Avstriya Belgiyaning va Reynning chap soholining Fransiyaga o'tganligini e'tirof qildi. Fransiyaning kata raqobatchisi Angliya edi. Napoleon fransuz burjuaziyasining Yevropada va jahonda hukmronligini o'rnatishga intilardi. Angliya mustamlakalarda, dengizlarda hukmron bo'lishga va Yevropa ishlarini o'z foydasiga hal etishni taminlashga intilardi. 1805 yilda Bulonda, La-Mansh sohilida, Napaleon Angliyaga desant tushirish uchun 130 ming kishidan iborat armiya va 2300 mayda kema to'pladi 54 . “ Menga uch kun tumanli ob-havo kerak, shundan keyin men Londonga xo'jayin bo'lib olaman ” - degan edi Napoleon 55 . Angliya esa Fransiyaga qarshm darholyangi ittifoq tuzdi: bu ittifoqqa Avstriya va Rossiya kirdi. Avstriya va rus qo'shinlarining harakat boshlaganini bilgach Napoleon Bulon lagerini yig'ishtirib, armiyani Germaniyaga yo'lladi. U avstriyaliklarni ruslar bilan qo'shilishdan oldin tor-mor etishga ahd qildi va o'z rejasini porloq suratda amalga oshirdi. Ko'p o'tmay Napoleon Venaga kirdi. Bu orada Trafalgar burni yonida jang bo'ldi. (1805 yil oktabr) Ispan porti Kadisda turgan Fransiya va Ispaniya qo'shma floti Napoleondan O'rta dengizda 53 Farmonov R. Sodiqov O. Jahon tarixi, T., 2001, b-44. 54 Тарле Е. Наполеон Нешествие Наполеона на Россию. М., 1979, стр-282. 55 Франция. М., 1990, стр-32. 52

Gibraltar orqali harakat qilib, inglizlar bilan jangga kirishishi to'g'risida buyruq oldi. Angliya flotiga admiral Napoleon qo'mondonlik qilar, avvalgi janglarda u bir ko'zidan va o'ng qoiidan ajralgan edi. Trafalgar jangida u o'ldi, lekin fransuz floti dahshatli mag'lubiyatga uchradi. Bu tarixda fransuz floti ingliz floti bilan kuch sinashishga jur'at etgan oxirgi jang edi. Shu paytdan to XX asrning boshlarigacha dengizlarda Angliya hukmronligi o'rnatildi. Fransiya bilan Angliya urushini sher bilan kitning yakkama-yakka olishuvi deb ataydilar. Dengizda Angliya bilan kurashish uchun Fransiyaning yetarli darajada kuchli floti yo'q edi. Fransiyani quruqlikda yengish uchun armiyasi yo'q edi. Rus armiyasi va Avstriya armiyasining qoldiqlari Venaning shimolida turardi. Eng tajribali rus sarkardasi Kutuzov to rezervlar kelguncha jangdan tortinib turmoq zarur deb hisoblardi. Uning maslahatlariga qaramasdan, Aleksandr I Napoldeo bilan jang boshlashga qaror qiladi. 1805 yil dekabrda Austrlits qishlog'i (hozir Chexoslavakiyadagi Slavko shahri) yonida qonli jang avj oldi. Napoleon dushmanni muzlagan hovuzlarga surishga muvaffaq bo'ldi; fransuzlarning arttilleriyasi muzga o'q ota boshladi. Muz yorildi. Ko'p soldatlar suvgv cho'kib ketdi. Biroq ruslarning asosiy kuchlari sabot-matonat ko'rsatib, jang maydonidan chekindi. Avstriya Fransiya bilan og'ir shartlar asosida sulh tuzdi. Rossiya urushni davom ettirdi. 1806 yilda Prussiya urushga kirdi. Ichki jangda fransuzlar pruss armiyasini tor-mor keltirdi, natijada urush boshlanganidan key in oradan bir hafta o'tgach, pruss armiyasi tor-mor qilindi. Prussiyani fransuzlar okkupatsiya qildilar. 1806 yilda Berlinda Napoleon blokada haqidagi dekretga imzo chekdi. «Britaniya orollari blokada holatida deb e'lon qilinadi. Bu orollar bilan har qanday savdo-sotiq qilish va aloqa bog'lash taqiqlanadi» - deyilgan edi dekretda. Angliyani harbiy yo'l bilan qahshatish umidi puchga chiqqach Napoleon uni iqtisodiy jihatdan bug'ishga harakat qildi va uning uchun Yevropa bozorlarini yopib qo'ydi. O'z maqsadini qisqacha tarzda: «men yerning qudrati bilan dengizni zabt etmoqchiman» deb ifodalagan edi. Hamma mamlakatlar qo'llab-quvvatlaganda qamal muvaffaqiyatli bo'lishi mumkin edi. Lekin buning uchun Napoleonga butun 53

Yevropani itoat ettirish zarur edi. 1807 yilda qonli janglardan so'ng Napoleon o'z armiyasi bilan Rossiya chegaralariga yaqinlashib keldi 56 . Uning qo'shini holdan toyganbo'lib, urushni davom ettirolmas edi. Napoleon Aleksandr I ga sulh tuzishni taklif etdi. Ikki imperator Nemap daryosi bo'yidagi Tilzit shahri yaqinida uchrashishdi. Napoleon daryosi o'rtasida solda ular uchun chodir tikilgan edi. Napoleon bilan Aleksandr yuzma-yuz suhbatlashishgach, quchoqlashib chodirdan chiqdilar. Tilzit sulhi (1807) shu tariqa tuzilgan edi. Rossiya Napoleonning hamma istilolarini tan oldi va kontinental blokadaga qo'shildi. Lekin shu bilan birga Rossiya o'z mustaqilligini va buyuk davlat mavqeini saqlab qoldi. Prussiyaga Napoleon juda katta o'lpon soldi va uning territoriyasini ancha qisqartirib tashladi 57 . XIX asrning boshlarida Germaniya 300 ta feodal davlatlarga bo'lingan edi va bu davlatlar rasman «muqaddas Rim imperiyasi» ga birlashgan edilar. Bu o'rta asr imperiyasi haqiqiy ahamiyatini allaqachon yo'qotgan edi, chunki har bir davlat o'ziga mustaqil edi. Napoleon 200 ga yaqin mayda nemis davlatlarini yo'q qilib, ularning yerlarini kattaroq davlatlarga qo'shdilar. Imperiya tugatildi. Yirikroq davlatlardan Napoleon Fransiyaga itoat qiluvchi Reyn ittifoqini tuzdi. Butun Germaniya ustidan Fransiyaning hukmronligi o'rnatildi. Tilzit sulhidan keyin Napoleon qudratining cho'qqisiga yetdi. Napoleonning harbiy muvaffaqiyatlarining sababi faqat uning atoqli sarkardaligida emas edi. Shu narsa yana kata ahamiyatga ega ediki, Fransiya ilg'or burjua davlati bo'lib, qolgan feodal monarxiyalarning armiyalari bilan urush olib borgan edi. Fransiya armiyasi ozod dehqonlardan iborat edi. Revolyutsiya yillaridayoq bu armiyada xalq orasidan chiqqan ko'p talantli kishilar komandirlik lavozimlariga ko'tarilgan edi, ular generallar va marshallar bo'lib qolgan edilar. Shunday qilib, Napleon g'alabalarining sababi avvalo shu ediki, Fransiyada revolyutsiya bo'lib, feodal tuzimni tugatgan edi. 56 Жилин П. Гибель Наполеонской армии в Россию. М., 1974., стр-108 57 История России. М., 1995., стр-107-110. 54

2.2.Fransiyada diniy urushlar va siyosiy diniy guruxlar faoliyati 1808 yilda Napoleon qo'shinlari Ispaniyaga bostirib kirdi. Ispaniya xalqi istilochilarga qarshi kurashga otlandi. Xalq urushi - gerilya boshlanib ketdi. Napoleon o'zi 180 ming kishilik qo'shinga bosh bo'lib, Ispaniyaga keldi, uni qilich va o't bilan kechib Madridga kirdi. Biroq butun mamlakatda partizan urushi davom etmoqda edi. Qo'zg'olon ko'targan Saragos shahrini 1808 yilda fransuz qo'shinlari qurshab oldi. Ular sakkiz oy jang qilib, shaharni olomadilar. Shahar aholisi podvallariga berkinib olgan edi. Shahar deyarli butkul yondirilgan edi. Lekin to'plarning o'qlari binolarning devorlarni teshganda jangchilar shu teshiklarga miltiqlarini tiqib dushmanga qarshi o't ochardilar. «Ayanch firibgarlar» - deyar edi. Napoleon qo'zg'olonchilar haqida. Lekin baribir u ispan xalqini buysundira olmadi va Ispaniyada 250 ming kishilik armiyani saqlashga majbur bo'ldi (Napoleonning 1812 yilgi Rossiyadagi urushi). Birinchi imperiya armiyasini halokatga olib keldi. Napoleon I 1812 yili 7 sentabrda bo'lgan Borodino jangidan keyin Moskvani olishga muyassar bo'lsada, Rossiyani taslim bo'lishga majbur qila olmadi. Napoleon I yangi qo'shin to'plash uchun Rossiyada qo'shinlarini tashlab Fransiyaga jo'nab ketdi. Ingliz qo'shinlari Napoleon armiyasini Ispaniyadan haydab chiqardi. 1813 yil oktabrda Leypsig yaqinida (Germaniya) ittifoqchilarining (Rossiya, Angliya, Avstriya va Germaniya) 300 minglik qo'shinni 3 kunlik jangda 190 minglik Napoleon qo'shinlarini tor-mor qildi 58 . 1814 yilda ittifoqchilarning qo'shinlari Parijni ishg'ol qildilar. Napoleon taxtdan voz kechdi va Italiya sohillari yaqinidagi Elba oroliga surgun qilindi. Burbonlar hkoimiyati tiklanib qatl etilgan qirolning ukasi Lyudovik XVIII taxtga o'tirdi. Dvoryanlar eski huquqlarini tiklashni va mulklari qaytarib berilishini talab qildilar. Bu burjuaziya va dehqonlarning noroziligini kuchaytirdi. 58 Farmonov R. Sodiqov O. Jahon tarixi, T., 2001, b-44 55

Armiyada xizmat qilgan yigirma mingdan ko'proq zobit bo'shatildi. Napoleon Elba orolidan turib Fransiyadagi siyosiy vaziyatni diqqat bilan kuzatib bordi. Fransiya aholisining ko'pchiligini tashkil etgan dehqonlar burbonlarga nafrat bilane qarar edilar, armiya, ziyolilar o'rtasida norozilik kuchaydi. Napoleon yana hokimiyatni qo'lga kiritishga qaror qildi. U kichik qo'shin bilan Fransiya janubiga kelib tushdi va Parijga yo'l oldi. Unga qarshi yuborilgan qo'shinlar, zobitlar, generallar, marshal Ney birin-ketin Napoleon tarafiga o'ta boshladilar. Qirol Lyudovik XVIII va saroydagilar qochib ketdilar. Napoleon yana taxtga o'tirdi, ammo u hokimiyatni atigi yuz kun idora qilishga muvofiq bo'ldi. Unga qarshi darhol yangi komissiya (Lotincha «Coalituo» - ittifoq, davlatlarning ittifoqini bildiradi) tuzildi, koalitsiya juda kuchli edi 59 . Napoleon o'z qo'shinlarini Belgiyaga qarab yo'naltirdi. 1815 yil 18 iyunda Vaterloo qishloqchasi yaqinidagi so'ngi katta jangda Angliya va Prussiya qo'shinlari Napoleon armiyasini uzil-kesil yanchib tashladilar. Napoleon inglizlarga asir tushdi. Uni ingliz fregatida Atlantika okeanidagi olis Muqaddas Yelena oroliga jo'natishdi. 1821 yil 5 mayda Napoleon 52 yoshida vafot etdi. Oradan taxminan 150 yil o'tgach, tarixchilar va tabiblar Napoleonga inglizlar sekin ta'sir etadigan zahar berganliklarini aniqladilar. Napoleon ustidan qozonilgan g'alabadan dvoryanlar va monarxiya tarafdorlari bo'lgan hukumat a'zolar foydalandilar. Yevropada bir necha yilgacha mutaassib kuchlar hukmronligi boshlandi. Dvoryanlar va sulolalarning imtiyozlari qayta tiklandi. 1814 yilda Napoleon ustidan qozonilgan g'alabadan so'ng Venada Yevropa davlatlarining kongresi o'tkazildi. Unda Rossiya, Angliya, Avstriya va Prussiya asosiy rol o'ynadilar. Maxfiy kengashlarga Fransiya vakili ham kiritildi. Rus podshosi Aleksandr I Angliya Bosh Vaziri Kaslri, Avstriya kansleri Metternix, Prussiya namoyondasi knyaz Gardenberg hamda Taleyran Yevropa xaritasini 1789 yilga holatga keltirish uchun bir qancha muammolarni hal qildilar, chunki Napoleon o'z harbiy yurishlari va g'alabalari bilan chegaralangani Fransiya 59 Farmonov R. Sodiqov O. Jahon tarixi, T., 2001, b-45 56

foydasiga kengaytirib yuborgan edi. Kongress qarorlariga muvofiq Angliya Malta orolini va Gollandiyaning sobiq mamlakatlari - Hindiston yaqinidagi Seylon orolini va Afrika janubidagi Kap viloyatini oldi. Angliyaning asosiy muvaffaqiyati lining eski dushmani - Fransiyaning zaiflashib qolganida edi. Britaniyaning dengizidagi va mustamlakalaridagi qudrati saqlanib qolindi. Rossiya Polshaning kata qismini o'ziga tobe qilib oldi. Germaniyaning parchalanishga birmuncha chek qo'yildi. 200 dan ko'p mayda davlat o'rnida 39 davlatdan iborat Germaniya ittifoqi tuzildi. Muqaddas Rim imperiyasi tugatildi. Ammo, Germaniya ittifoqining rasmiy hukumati ham, puli ham, armiyasi ham, xalqaro ishlarga ta'siri ham yo'q edi. Boy va iqtisodiy jihatdan rivojlangan viloyatlar - Reyn bilan Vestfaliya Prussiya yerlari qatoriga qo'shildi. Bu yerlarda Napoleon davrida joriy qilingan yangi burjua tartibotlari saqlanib qoldi 60 . Polshaning g'arbiy yerlari Prussiya yerlari qatoriga qo'shildi. Avstriya hududi ancha kengaydi, unga Italiyadagi oldingi yerlari va boshqa bir qancha yangi yerlar olib berildi. Pyyemontda oldingi sulola qayta tiklandi. Shimoliy Italiyadagi kichik davlatlarda yana Avstriyalik gersoglar hukmronligi o'rnatildi. Napoleonning Rim davlati ustidan dunyoviy hokimiyati qayta tiklandi. Neopal qirolligida esa avvalgi burbonlar sulolasi taxtga chiqarildi. Rim papasi bilan Neapol qiroli Shveytsariyalik yollanma askarlarga tayanib, hukmronlik qilar edilar. Italiyada mutloq monarxiya va inkvizitsiya (Lotincha «inquintio» ta'qib etish) qaytadan tiklandi. Belgiya Niderlandiya qirolligiga qo'shilib yuborildi. Shveytsariya Italiyaga boriladigan tog' yoiaklarini o'ziga qaytarib oldi va doimiy betaraf davlat deb e'lon qilindi. Sardiniya qirolligining hududi ancha kengaytirildi. Turin shahrini o'z ichiga oladigan Pyyemont uning asosiy qismi bo'lib qoldi. Fransiya 1815 yilgi sulh shartnomalariga muvofiq 1789 yilgi chegaralarigsha qaytarildi, unga 700 mln frank o'lpon solindi 61 . Shu o'lpon to'languncha uning shimoli-sharqiy qismini ittifoqchilar qo'shinlari ishg'ol qilib turishi kerak edi. Angliya, Rossiya, Avstriya, 60 Narochnitskiy A. Averyanov A. Yangi tarix. T., 1987, b-95-96. 61 Farmonov R. Sodiqov O. Jahon tarixi, T., 2001, b-45 57

Prussiya harbiy ittifoqi qaytadan tiklandi. Fransiyada Bonapartchilar sulolasi tiklanishiga yoi qo'ymaslik uchun va Yevropada Napoleon urushlaridan keyin o'rnatilgan tartibni muhofaza qilish uchun ittifoqchilar vaqt-vaqti bilan kongresslar chaqirib turishi haqida kelishib oldilar. Yevropa monarxlari absolyutizm tartiblarini mustahkamlash, iqtisodiy harakatlarga qarshi kurashish uchun rus podshosi Aleksandr I ning «Muqaddas ittifoq» deb atalgan ittifoq tuzish haqidagi taklifini qabul qildilar. Uning qatnashchilari inqiloblarni birgalikda bostirish xristian dinini qullab-quvvatlash majburiyatini oldilar. «Muqaddas ittifoq» to'g'risidagi bitimni Avstriya, Prussiya so'ngra Yevropa davlatlarida deyarli barcha monarxlari imzoladilar 62 . Angliya «Muqaddas ittifoq» qa rasman qo'shilmasada, ammo inqiloblarni bostirish siyosatini qullab-quvvatlab turdi. 1815 yilda ikkinchi marta taxtga o'tirgan Lyudovik XVIII muhojirlikdan keyin dvoryanlar «yuz kun» davomida Napoleon tarafida bo'lganlardan shafqatsizlarcha o'ch oldilar. Ko'pgina general va zobitlar otib tashlandi. Ammo qirol huquqiy mulkchilikni, sotib olingan mulkni ham kafolatlaydigan 1814 yilgi Konstitutsiyani saqlab qolishga majbur bo'ldi. bu esa cherkov va muhojirlarning sotib yuborilgan yerlari Yangi egalari qo'lida qolishini bildirar edi. Ammo 30 million aholi orasida saylovchilar 90 ming kishidan oshmas edi 63 . Shu sababli mamlakat fuqarosining ko'pchiligi siyosiy jihatdan huquqsiz edi. 1830 yilning iyulida hukumat deputatlar palatasi tarqatib yuborilganini va saylov huquqi yanada ko'proq cheklanganini e'lon qildi. Bunga javoban Parijda Yangi inqilob boshlanib ketdi. Uni o'rta tabaqaga mansub shahar aholisi - hunarmandlar, ilg'or tabaqalar, ziyolilar, do'kondorlar, ishchilar amalga oshirdilar. Qo'zg'olonchilar respublika o'rnatilishiga umid bog'lab, poytaxtni qo'lga oldilar. Vafot etgan qirol Lyudovik XVIII ning o'rniga taxtga o'tirgan ukasi qirol Karl X va ko'pgina aristokratlar Angliyaga va boshqa mamlakatlarga qochdilar. hokimiyati yirik burjuaziya qo'liga o'tdi. Bankirlar va yirik gazetalarning nashrlari muvaqqat hukumat tuzdilar. deputatlar palatasi taxtdan ag'darilgan burbonlarning qarindoshi 62 История России . М ., 1995., стр -119. 63 Narochnitskiy A. Averyanov A. Yangi tarix. T., 1987, b-115. 58

Lui Filipp Orleanskiyni qirol deb e'lon qildi. bu voqealar iyul oyida yuz berganligi va Yangi qirol taxtga shu oydan o'tirganligi sababli Lui Filipp hukmronligi tarixda «iyul monarxiyasi» deb nom oldi va uning qirolligi 1848 yilgacha davom etdi. Davlat tuzimi monarxiya parlamentidan esa ikkita palatadan iborat edi 64 . Yuqori palata - perlar palatasi 311 perdan iborat edi. Per (fransuzcha «Pair» - teng so'zidan olingan) anna shu 311 perdan 183 tasi qirol tomonidan tayinlangan edi. Saylovchilar soni mulkdorlar hisobiga 90 mingdan 250 ming kishiga ko'paydi. ammo saylovchilarning soni ko'paytirilgan bo'lsada, o'rta tabaqa namoyondalari mayda do'kondorlar, hunarmandalar, ishchilar va dehqonlar siyosiy huquq olmadilar. Hokimiyat eski feodal aristokratiyasidan yuqori burjua tabaqa namoyondalari -bankirlar, yirik sanoatchilar, yer egalari, temir yoilar va konlarning xo'jayinlariga o'tdi. Qirol Lui Filipp juda katta boylikka ega bo'lib, ular yer-mulk va kata o'rmonlardan iborat edi. Shu sababli xalq orasida Lui Filippni «burjua qirol» yoki «Qirol fuqaro» nomi bilan yuritar edi. Lui Filipp oddiy kiyinar, xalq orasida tez-tez paydo bo'lar, fuqarolar Bilan qo'l berib ko'rishar va hamisha o'zi bilan soyabon olib yurish odati bor edi. Fransiyada Restavratsiya (qayta tiklash, 1815-1830) va «Iyul monarxiyasi» (1830-1848) yillarida savdo-sotiq, sanoat, yo'l qurilishi, kanala qazilishi aj oldi, temir yo'llar bunyod etildi. Qishloq xo'jaligi ham tobora bozor iqtisodiyotiga tortildi. Sanoatda o'sha davr talablariga javob beradigan yirik fabrikalar paydo bo'ldi, ular dastgohlar, bug' mashinalari bilan taminlangan edi. Biroq, Fransiyadagi sanoat to'ntarishi va taraqiyot Angliyaga nisbatan ancha sekinlik Bilan amalga oshdi. Fransiyada hali manufakturalar fabrikalardan ko'proq edi, chunki Fransiya Yevropada zeb-ziynat, atir-upa, xotin qizlar bezaklari, bejirim liboslarini ishlab chiqarishda yetakchi o'rinda bo'lib, ularning barchasi qo'l mehnatini talab qilar edi. «Qo'li gul» Fransuz ustalari ko'proq mayda ustaxonalarida band edilar. Qishloq xo'jaligida esa Buyuk fransuz inqilobi davridan boshlab, yerlar kichik uchaskalarga bo'lingan bo'lib, dehqonlar o'z oila-a'zolari Bilan birlashib 64 Farmonov R. Sodiqov O. Jahon tarixi T. 2001 b-72. 59

mehnat qilar edilar. «Iyul monarxiyasi» davrida Fransiya bir necha yil olib borilgan urushlar natijasida boy mustamlaka - Al Jazoirni qo'lga kiritdi. Al-Jazoir xalqi, uning qahramonlari, Ayniqsa Abduqodir boshchiligidagi milliy - ozodlik urushlariga qaramasdan, Jazoirliklar o'rtasida yakdillik bo'lmaganligi sababli fransuz mustamlakachiliklariga tobe bo'lib qoldi. Fransiya sanoatida Parijdan so'ng Lion yetakchi o'rnini egalladi. «Iyul monarxiyasi» davrida Lion o'zining shoyi-gazlamalari va ajoyib do'xobasi bilan butun Yevropada mashhur edi. Ammo 3000 ga yaqin to'quvchi, ularning oilalari og'ir sharoitda yashar edilar, bolalar mehnatidan keng foydalanilar edi. Shu sababli 1831 yil noyabr oyida Lion to'quvchilari hukumatga qarshi qo'zg'olon ko'tardi. ular ko'tarib chiqqan qizil bayroqda «Ishlab yashaylik yoki jang qilib halok bo'laylik» deb yozilgan edi. qo'zg'olonchilar 3 kun jang qilib Lionni egalladilar, ammo hukumat yuborgan qo'shin qo'zg'olonni bostirdi 65 . 1834 yil aprelida Lionda yangi, yanada qudratliroq qo'zg'olon ko'tarildi; qo'zg'olonchilar barrikadalar orqasida, g'ishtli uylarda mahkam o'rnashib oldilar. Bu gall ular ish haqqini oshirishi talabi Bilan chegaralanmay, mamlakatda demokratik respublika o'rnatilsin degan siyosiy mazmundagi talablarni ham ko'tarib chiqdilar. Shaharda olti kun davomida ishchilar qo'shinlarga qarshi shiddatli janglar olib bordilar, ammo qo'shinlar rahmsizlik Bilan artilleriyani ishga soldilar, cho'g'dek qizigan yadrolardan va bombalarning portlashidan bir necha mahallalar vayron bo'ldi, 800 kishi qurbon bo'ldi, hukumat armiya va politsiyani ishga soldi. Fransiyadagi politsiya taqiblari birgina ishchilarga emas, balki o'rta tabaqaga mansub kishilarga ham qarshi qaratilgan edi. 1840 yillarning ikkinchi yarmida Fransiyada chuqUr siyosiy, iqtisodiy inqiroz yuzaga kela boshladi. 1846-1847 yillarda keng avj olgan siyosiy yig'ilishlar, maxfiy respublikachi jamiyatlarining qarorlari, ishchilarning o'rta 65 Narochniskiy A, Averyanov A. Yangi tarix. T. 1987. b-115-116. 60

tabaqaga mansub aholining saylov islohotlarini o'tkazish to'g'risidagi talablari buning nishonalari edi. Shunday qilib, 1815 yildan 1847 yilgacha bo'lgan 32 yil davomida Fransiyada bir necha hokimiyat mamlakatni idora qildi. 1815 yilda Napoleon I ning yakka hokimlikka asoslangan harbiy-ma'muriy diktaturasi o'rniga Lyudovik XVIII ning Restavratsiya (qayta tiklash) tartibi, ozmi-ko'pmi feodal tartiblari qayta tiklandi. 1830 yil iyul oyi oxiridan mamlakatni yirik burjuaziya hukmronligiga asoslangan Lui Filipp qirolligi idora qila boshladi. 1840 yillarning ikkinchi yarmida «Iyul monarxiyasi» ham mamlakatni idora qilish tizimlarini qo'ldan chiqara boshladi. Shu sababli mamlakat uchun yanada xalqchilroq boshqa bir idora usuli zarur bo'lib qoldi 66 . Yirik burjuaziya kuchli hokimiyat o'rnatilishini istardi. Konstitutsiya qabul qilinib, u respublika prezidentiga juda kata huquq bergan edi. 1848 yilning oxirida prezident saylovlari bo'ldi. Bu mansabga Napoleon I ning jiyani Lui Napoleon va Parij ishchilarining jallodi general Kovenyak davogar edilar. Lui Napoleon ayyor va makkor siyosatboz edi. Saylov arafasida u «mening butun umrim respublikani mustahkamlashga bag'ishlanadi» deb qasam ichdi. yozuvchi Viktor Gyugo uning haqida «boshqalar qancha nafas olsalar bu kishi shuncha yolg'on gapiradi» degan edi. Lui Napoleon dehqonlar ovozi bilan saylandi, dehqonlar orasida, Napoleon I bizning do'stimiz va himoyachimiz edi, degan afsona bor edi, ular soddalik qilib, uning jiyani bizni kata soliqlar va qarzlardan qutqaradi, deb o'ylar edilar 67 . 1851 yili 2 dekabr Fransiyaning birinchi prezidenti Lui Napoleon Bonapart boshchiligida o'tkazilgan davlat to'ntarilishidan so'ng roppa-rosa bir yil o'tgach, prezident tarafdorlari Fransiyani imperiya deb e'lon qildilar. Lui Napoleon Bonapart imperator Napoleon III nomi Bilan taxtga o'tirdi. Fransiya tarixida Ikkinchi imperiya davri - bonapartizimning ikkinchi hukmronlik qilish davri boshlanadi 68 . Bonapartizm burjuaziyaning o'ziga xos davlatni idora qilish usuli boiib, bunda avtoritar va zo'ravonlik usullari keng 66 Молок А. Июньские дни 1848 г. М., 1978, стр-95-96. 67 Yefimov A. Yangi tarix. T., 1982. b-175. 68 Farmonov R. Sodiqov O. Jahon tarixi T. 2001 b-79. 61

qo'llanildi. Fransiyada bonapartchilarning ikkinchi marta hokimiyat tepasiga kelishiga kapitalizm iqtisodiy bazasining uncha mustahkam emasligi, qishloq aholisining mamlakat aholisi mutloq ko'pchiligini tashkil etishi, o'rta tabaqalarning to'la shakllanganligi, fuqarolar urushining salbiy oqibatlari sabab bo'ldi, siyosiy jihatdan esa Fransiyadagi XVIII asr oxiri XIX asr birinchi yarmidagi inqiloblar xalq orasida monarxiyaning g'oyaviy, axloqly, ommaviy an'analarni to'laligicha qo'porib tashlay olmagan edi. O'z navbatida respublikachilik an'analari hali Fransiya boshqaruv tizimida urf-odat tusiga kirmagan edi. Shu sababli fransuz burjuaziyasi o'z hukmronlik mavqeini saqlash va mustahkamlash uchun Birinchi imperiya (1804- 1814) davrida sinovdan o'tgan bonapartchilar avtoritar rejimiga ikkinchi marta murojat qildi. Bonapartchilarning hokimiyat tepasiga kelishiga respublikachilik mahkamalari va an'analarining zaifligi ham sabab bo'ldi. shuningdek, bonapartchilarning ikkinchi marta hokimiyat tepasiga kelishi burjuaziya hali davlatni demokratik usullar Bilan idora qilishni to'laligicha egallab olmaganligidan dalolat berar edi. Napoleon III ning imperatorlik yillari (1852-1870) sanoat to'ntarilishining so'ngi bosqichiga to'g'ri keldi. bu davr Fransiya tarixida misli ko'rilmagan iqtisodiy ko'tarilish davri bo'ldi. 1851 yildan 1869 yilgacha Fransiyada ko'mir qazish xajmi 3 marta ko'paydi, chuyan eritish ham shuncha oshdi, temir ishlab chiqarish 3,5 marta, po'lat eritish 8 marta ko'paydi. Ikkinchi imperiya davrida temir yo'llarning uzunligi 5 marta oshdi. Bug' mashinalarining soni shu davrda 5672 tadan 26221 taga yetdi 69 . Fransiyaning iqtisodiy taraqqiyoti, sanoatlashtirilishi birgina shaharlarnigina emas, balki barcha vilogyatlarning ham qiyofasini o'zgartirib yubordi. Bu o'zgarishlar Parijda va Sena deportamentida ham o'z aksini topdi. Fransiyaning turli chekkalaridan kelgan quruvchilar qasrlar, hashamatli uylar qurishga jalb etildilar. 69 Farmonov R. Sodiqov O. Jahon tarixi T. 2001 b- 80 . 62

Parij shahrini qayta qurish ishlarini rejalashtirish 1853 yil iyun oyida Napoleon III tomonidan tayinlangan Sena deportamenti prefekti (hokimi) ishbilarmon Osman zimmasiga yuklatildi. Parij bilan bir qatorda Lion, Lill shaharlari va Gavr, Marsel kabi bandargoh shaharlar ham qayta qurildi. Sanoat taraqqiyoti va urbanizatsiya (shaharlashtirish) shaharlar aholisi nufuzining oshishiga olib keldi. Masalan, ikkinchi imperiya yillarida Marsell shahri aholisi 70% ga ko'paydi. Ikkinchi imperiya tarixi ikki davrni o'z ichiga oladi 70 . 1852-1860 yillar davomida mamlakat Napoleon III va uning yaqinlari qattiqqo'llik asosida idora qilindi 71 . 1861-1870 yillarda esa qonun chiqaruvchi organ va senatga saylovlar o'tkazilishi natijasida hamda keng jamoatchilik tazyiqi ostida Napoleon III liberal islohotlar natijasida qonun chiqaruvchi organ va senatdan iborat ikki palatali parlamentning roli ancha oshdi. Endilikda har ikki palata sessiyalardagi o'z maxsus hisobotlarini matbuotda e'lon qilish huquqini qo'lga kiritdilar. Respublikachilar, liberallar, demokratlardan iborat muxolifat o'z mavqeini tobora mustahkamlab bordi. 1860 yillarda o'tkazilgan yalpi saylovlarda Roshfor, Gambita, Tyer boshqa muxolifat deputatlari va partiyalarning mavqelari mustahkamlandi. Ikkinchi imperiyaning so'ngi yillarida liberallar, uchinchi partiya, radikallar va so'l demokratlar partiyalari vujudga kelib saylovlarda faol qatnasha boshladi. O'z faoliyatini avtoritarlikdan boshlagan Napoleon III hukumati vaqt o'tishi bilan parlamentli imperiya shaklini ola boshladi. O'rta tabaqalar mavqelarining kuchayishi, respublikachilik va sotsialistik g'oyalarning keng tarqalishi, yangi-yangi jurnal va gazetalarning nashr etila boshlanishi Fransiya siyosiy va madaniy hayotida demokratiya rivoji uchun keng imkoniyatlar yaratdi. Napoleon III «imperiya bu tinch-totuvlikdan iboratdir» deb jar solgan bo'lsada, ammo ko'pgina tashqi urushlarni olib bordi. 1853-1856 yillardagi Qrim urushi, 1859 yil Sardiniya qirolligi Bilan birgalikda Avstriyaga qarshi olib borilgan urush, Nitssasi va Savoyyaning Fransiyaga qo'shib olinishi, uning diplomatiya sohasidagi 70 Jo'rayev U, Farmonov R. Ergashev Sh. Jahon tarixi. T. 2010. b-103. 71 Jo'rayev U, Farmonov R. Ergashev Sh. Jahon tarixi. T. 2010. b-102. 63

muvaffaqiyatlari Dunyo miqyosida ikkkinchi imperiya obro’sini oshirib yuborgan bo'lsa, 1867 yilda Meksikada olib borilgan bosqinchilik urushi va Ayniqsa Prussiya hukumat armiyasining 1866 yil iyul oyi boshlarida Avstriya armiyasiga qarshi harakatlar Fransiyaning o'zi uchun ham nohush oqibatlar keltirib chiqardi. Fransiya Prussiya munosabatlari keskinlashib kedi. 1870 yil iyul oyida boshlanib ketgan Fransiya Prussiya urushi Bonapart Fransiyaning zaiflashib qolganligini ko'rsatdi. 1870 yil 3 sentabrida Napoleon III armiyasi Sedan yaqinida qaqshatqich zarbaga uchradi 72 . Fransuz armiyasining mag'lubiyati Napoleon III ning prussiyaliklarga asir tushishi Fransiya poytaxti Parijda ommaning noroziligini keltirib chiqardi. Respublikachilar, demokratlar, liberallar va ularni qullab- quvvatlagan xalq ommasi 1870 yil 4 sentabr inqilobi natijasida ikkinchi imperiyani ag'darib, Fransiyada respublika tuzish o'rnatilganligini e'lon qildilar 73 . Shu tariqa deyarli 20 yil davom etgan avtoritar idora qilish usuliga asoslangan Ikkinchi imperiya quladi. Biroq, Fransiya Prussiya urushi 1871 yil yozigacha davom etdi. Fransuz xalqi uchun og'ir boigan shu damlarda mamlakatda fuqarolar urushi ham boshlanib ketdi. Bu urush davomida Parij Kommunasi 72 kun davomida hokimiyatni o'z qo'lida saqlab turdi. 1871 yil may oxirida Parij kommunasi Tyer boshchiligidagi versalchilar tomonidan ayovsiz bostirildi. 1870-1871 yillardagi Fransiya Prussiya urushi ikkinchi imperiyaning ag'darilishi, Fransiyada uchinchi respublikaning vujudga kelishi va Germaniyaning yagona imperiya asosida birlashganligi voqealari bilan nihoyasiga yetdi. Napoleon III hokimiyat tepasiga chiqayotganida «imperiya - tinchlik demakdir» degan edi. lekin uning davrida deyarli hech bir yil bo'lmadiki Fransiya adolatsiz bosqinchilik urushlari olib bormagan bo'lsin, masalan, 1854-1856 yillarda Rossiyaga qarshi (Qrim urushi), Xitoyga qarshi, Meksikaga qarshi bosqinchilik urushlari olib bordi. Hindi xitoyda Fransiya Janubiy V'etnamni bosib oldi va Kambodja (Kampuchiya) ustidan hukmronlik o'rnatdi. 72 M. Lafasov., Xoliqov E, Qodirova D., Jahon tarixi T., 2002. b-11. 73 Farmonov R. Sodiqov O. Jahon tarixi T. 2001 b-81. 64

Fransiya ishchilari tobora ko'proq qat'iyat bilan imperiyaga qarshi chiqaverdilar. Burjuaziyaning keng doiralari ham respublikaga moyil bo'la boshladilar. Napoleon III taxtiga zil ketdi. U Prussiyaga qarshi urush qilib, mushkul ahvoldan qutulishga intildi. Bu urushdan u g'olib bo'lib chiqishni umid qilgan edi. 1870 yilgi bu urushda u tamomila va sharmandalarcha halokatga uchradi. 1870 yil 4 sentabrda bo'lgan yangi burjua inqilobi imperiyaga hotima berdi va respublika e'lon qildi. 65

2.3XVII asrda Fransiyada mutloq monarxiyaning tiklanishi. 1848-1849 yillarda Yevropaning deyarli barcha mamlakatlarida inqilobiy voqealar yuz berdi. Bu vaqtning o'zida yuz bergan bu inqiloblar Yevropaning mamlakatlari taraqqiyot jihatdan bir-birlariga juda ham yaqin ekanligini yana bir bor isbotladi. Bizga ma'lumki, XVII-XVIII asrlardan boshlab, erkin bozorn Yevropa qit'asida tobora rol o'ynayotgan edi, ammo jamiyatda hali feodalizm qoldiqlari mavjud edi. Shu sababli 1848-1849 yillarda boshlanib ketgan bu inqiloblar eskilik qoldiqlarini tugatishga qaratilgan edi. Shu bilan bir qatorda, bu inqiloblar sanoatlashgan tuzumning jadal sur'atlar bilan rivojlanishi uchun keng imkoniyatlar yaratib berish kerak edi. 1848-1849 yillardagi Yevropa mamlakatlaridagi inqiloblarning o'xshash jihatlaribilan bir qatorda har bir mamlakatda o'ziga xos xususiyatlari ham mavjud edi. Italiya va Germaniyada ijtimoiy muammolardan ham ko'ra milliy muammo- ham ikki mamlakat xalqlarini milliy davlatlar asosida birlashtirish masalasi turar edi. Avstriya imperiyasida esa har bir xalq o'zining milliy mustaqilligiga erishish uchun Gabsburglar sulolasi hukmronligiga qarshi kurashga bel bog'lagan edi. Fransiyada esa ahvol yanada boshqaroq edi. Chunki Fransiya asrlar davomida markazlashgan milliy davlat bo'lib, ijtimoiy muammolar inqilobning eng dolzarb masalalaridan hisoblanar edi. Fevral oyida boshlanib ketgan inqilob Fransiyada o'z davrida eng demokratik respublikaning o'rnatilishiga olib keldi. 1848 yilda qabul qilingan konstitutsiya ilg'orkonstitutsiya bo'lib, unda hokimiyat tizimlari - qonun chiqaruvchi, ijro etuvchi, sud prokuratura organlarining vazifa va mazmunlari juda aniq belgilangan edi. Fransuz huquqshunoslari, olimlari, mutafakkirlari 1848-1851 yillarda hukm surgan ikkinchi respublika davomida juda ko'p ijobiy ishlarni amalga 66

oshirdilar 74 . Qisqa muddatda saylash va saylanish, davlat mahkamalarini xalq saylovlari asosida tashkil etish, partiyalarning jamiyatdagi faoliyatini ta'minlash, parlament tizimini yaxshilash, prezidentlik boshqaruvini joriy etish kabi bunyodkorlik ishlarini birinchilardan bo'lib fransuzlar yo'lga qo'ydilar. Ma'lumki Fransiyada barcha fuqarolarning umumiy ovoz berish huquqini qoiga kiritish g'oyasi xalq orasida keng tarqalgan edi. 1848 yil 22fevralda boshlanib ketgan xalq inqilob mamlakatda islohotlar o'tkazishni o'nrtaga qo'di. Inqilob qatnashchilari hunarmandalar, mayda do'kon egalari, ziyolilar, ishchilar va respublika tarafdorlaridan iborat edi. Inqilobchilarning rahbarlari ziyolilardan chiqqan bo'lib, qirol Lui Filipp armiyasiga qarshi barrikadalar tashkil etdilar. Bu to'qnashuvlar natijasida asta-sekin qirol qo'shinlari ham qo'zg'olon ko'targan xalq tomoniga o'ta boshladilar. 1848 yil 23 fevraldan 24 fevralga o'tar kechasi xalq qurol-yarog' omborlarini va Parij shahrining asosiy bino va davlat ma'muriyati joylashgan mahkamalarni bosib oldi. qirol Lui Filipp yollangan foytunda o'z yaqinlari bilan Angliyaga qochishga majbur bo'ldi. «Iyul monarxiyasi ag'darib tashlandi. qurollangan xalq deputatlar jamoasining hokimiyatni qirol oilasiga mansub bo'lgan biror kishiga topshirishga qattiq qarshilik ko'rsatdi. 1848 yil 24 fevralda Fransiya tarixida ikkinchi marta respublika tizimi e'lon qilindi. Muvaqqat hukumatning raisi etib advokat Dyupon tayinlandi. U 1789-1794 yillarda buyuk fransuz in-ilobi qatnashchisi edi. Ammo muvaqqat hukumatning asosiy rahbari tashkilotchisi mashhur shoir, tarixchi, davlat arbobi, akademik Alfons Lamartin edi. U o'sha paytda 58 yoshda bo'lib, tashqi ishlar vaziri lavozimini egalladi. Muvaqqat hukumatning 11 a'zosidan 7 tasi sobiq jamoalar palatasi deputatlari edilar; o'z kasb-koriga ko'ra to'rttasi advokat, uchtasi jurnalist boisa, bir kishi astronom bir kishi savdogar, bittasi diplomat va bir kishi ishchi edi. Muvaqqat hukumat a'zolari turli yoshdagi kishilar edi. Muvaqqat hukumat bir qancha chora- tadbirlar o'tkazdi: 21 yoshga yetgan 74 Farmonov R. Sodiqov O. Jahon tarixi, T., 2001, b-75 67

va undan oshgan barcha erkaklar saylovda qatnashish huquqini oldi. Natijada saylovlar soni 9 milliondan oshdi, vijdon erkinligi e'lon qilindi. Tinch tamoyillar o'tkazish, ijtimoiy- siyosiy ittifoqlar tuzish fransuz xalqining uzviy huquqlariga aylandi. Bir qancha klublar tuzildi, yuzlab gazetalar nashr etila boshlandi. Senzura bekor qilindi. Ish kuni Parijda 10 soat, Fransiyaning qolgan barcha yerlarida 11 soat qilib belgilandi. Fransiyaning mashhur siyosiy arboblaridan biri sotsialist, Muvaqqat hukumat a'zosi Lui Blan boshchiligida Lyuksemburg komissiyasituzildi. Bu komissiya bir necha ishchilar va koxona rahbarlaridan iborat bo'lib, ular o'rtasidagi muammolarni birgalikda maslahatlashib hal qilish kerak edi. Bir necha oy davomida komissiya a'zolari va muvaqqat hukumat yuzaga kelgan ishsizlar muammosini hal etish uchun harakat qildilar. Muammo «milliy ustaxonalar»deb nomlangan jamoatchilik ishlarini tashkil qilish orqali hal etildi. 100 mingdan ortiq kishi ishchi yerlarni tekislash, tozalash bilan band bo'lib, kuniga 2 frankdan haq olar edilar. Kundan-kun "milliy ustaxonalar"dagi ishchilar soni ortib bordi, lekin ularga to'lanadigan ish haqi davlat xazinasiga katta zarar keltirdi. 23 aprelda Ta'sis majlisiga saylovlar o'tkazildi. May oyining boshlarida Muvaqqat hukumat o'rnini 5 kishidan iborat Ijroiya komissiyasi egalladi 75 . Ijroiya komissiyasi "Milliy ustaxonalarni yopish to'g'risida" qaror chiqardi. Bu qaror "Milliy ustaxona" ishchilarini har ish kunida oladigan ikki frankdan ahrum qildi. Ana shu ishsizlar 23-26 iyun kunlari Parijda qo'zg'olon ko'tardilar. 100 mingdan ortiq ishchilar - duradgorlar, temiryo'lchilar, temirchilar, ishsizlar 600 ga yaqin barrikada qurib, hukumat qo'shinlariga qarshi mardonavor jang qildilar. Hukumat qo'shinlariga general Kenyak boshchilik qildi. Har ikki tomondan berilgan katta qurbonlar evaziga iyun qo'zg'oloni bostirildi. Parijda janglarda halok bo'lgan va otib tashlangan qo'zg'olonchilar soni 11 minga yetdi. Qamoqqa olinganlar soni 25 mingdan oshdi 76 . 1848 yil 23 aprelda bo'lib o'tgan Ta'sis majlisiga o'tkazilgan saylovlarda 900 ga 75 Narochniskiy A, Averyanov A. Yangi tarix. T. 1987. b-90. 76 Молок А. Июньские дни 1848 г. М., 1978, стр-103. 68

yaqin deputat saylandi. Ta'sis majlisi deputatlari Ikkinchi respublikani mustahkamlash uchun Konstitutsiya ishlab chiqish, davlat boshqaruv organlarini xalq saylovlari asosida yo'lga qo'yish, mamlakatda zamonaviy parlament tuzumini tashkil etish kabi masalalarni hal etishlari kerak edi. Ta'sis majlisi bir yillik faoliyatida Konstitutsiyani ishlab chiqdi, mamlakatda prezidentlik respublika tizimini joriy etdi 77 . 1848 yil dekabr oyida muqobillik asosida bo'lib o'tgan prezidentlik saylovlarida Napoleon Bonapartning jiyani 40 yoshli Lui Napoleon Bonapart Fransiyaning birinchi prezidenti etib saylandi, uning raqiblari Kavenyak, Ledryu-Rollen, Lamartin va boshqa prezidentlikka nomzodlar ancha kam ovoz oldilar. 1849 yil bahorida Ta'sis majlisi o'z o'rnini Milliy majlisga bo'shatib berdi. Ta'sis majlisi, Milliy majlis faoliyatlari davomida Fransiyada "Tartib" partiyasi, "Yangi tog'" partiyasi va bir qancha klublar, siyosiy-ijtimoiy tashkilotlar faoliyat ko'rsata boshladi. Ammo Fransiyada aksariyat aholining hali siyosiy jihatdan yetukmasligi, dehqonlarning ko'proq monarxistik tuzumga moyilligi, respublikachilik an'analarining hali zaifligi, o'rta tabaqalarga mansub bo'lgan aholining tarqoqligi tufayli Ikkinchi respublika va undagi parlament tuzumi uzoq davom etmadi. Ikkinchi respublika prezidenti Lui Napoleon Bonapart Tartib partiyasi, harbiylar va o'z vazirlari yordamida 1851 yil 1 dekabrdan 2 dekabrga o'tar kechasi Milliy majlisni tarqatib yubordi. Bu amalda davlat to'ntarishi edi. Oqibatda Fransiyada respublika tuzumi barham topdi. 1852 yil 2 dekabrda Fransiya imperiya deb e'lon qilinib, Lui Napoleon Bonapart Napoleon III nomi bilan taxtga o'tirdi. 1848-1849 yillardagi fransuz inqilobi Ikkinchi respublika va hatto Napoleon III ning Bonapartizmga asoslangan boshqaruv tizimi barchasi kapitalizmning jadal sur'atlar bilan rivojlanish uchun xizmat qildi. 25 fevralda g'oyat ulkan ishchilar namoyishi talabi bilan Fransiya 77 Farmonov R. Sodiqov O. Jahon tarixi, T., 2001, b-76-77. 69

respublika deb e'lon qilindi 78 . Respublikani ishchilar va kurashlari bilan, o'z qonlari bilan qo'lga kiritdilar. Xuddi o'sha kuni Muvaqqat hukumat joylashgan bino oldidagi maydon yana qurolli xalq bilan liq toidi. Ishchilardan biri qo'lida qurol tutib, xalq nomidan hukumatdan "mehnat huquqi"ni, ya'ni ishga muhtoj bo'lgan har bir kishining ish olish huquqini e'tirof etishni talab qildi. Muvaqqat hukumat "mehnat huquqi"ni tan olishga rozi bo'ldi va dikret chiqarib, "hamma grajdanlarni ish bilan taminlash" majburiyatini o'z zimmasiga oldi. Lekin bu ishni hukumat o'z tepasiga kelgan xavfni bartaraf qilish uchun qilgan edi xolos. Xalq ommasining tazg'yiqi ostida Muvaqqat hukumat umumiy saylov huquqi (erkaklar uchun) joriy etildi. Ish kuni bir soat (Parijda 11 dan 10 soatgacha, viloyatlarda 12 soatdan 11 soatgacha) qisqartirildi 79 . Fransiya mustamlakalarida qullik bekor qilindi. 1848 yilda e'lon qilingan va 1852 yilgacha yashab turgan respublika Ikkinchi respublika deb nom oldi. Demokratik respublikada umumiy saylov huquqi, parlament boshqaruvi, so'z erkinligi, majlislar qilish erkinligi va boshqalar joriy qilinadi, shuning uchun demokratik respublika monarxiyaga nisbatan olg'a tashlangan qadamdir. Demokratik respublika ishchilarga o'z kuchlarini uyushtirish, jipslashtirish uchun, o'z sinfiy manfaatlarini himoya qilib, kapitalistlarga qashi ochiq kurashishi uchun katta imkoniyatlar beradi. XIX asrning 50-60 yillarida Fransiyada yirik kapital hukmronlik qilib, davlat tepasida Napoleon III o'tirardi. U 1851 yil 2 dekabrda o'tkazilgan davlat to'ntarishi natijasida hokimiyat tepasiga chiqib olgandi. 1852 yilda Napoleon III o'zini imperator deb e'lon qildi. Ikkinchi imperiya deb atalgan bu davrda Fransiyada ishlab chiqarish tez rivojlandi 80 . Sanoatda o'zgarishlar tugallashib, temir yoilar tarmoqlari ko'payib bordi. Katta- katta zavod va fabrikalar qurildi. 60-yillarning ikkinchi yarmida Napoleon III ning mavqega putur yetdi. Fransuz burjuaziyasi uning tashqi siyosat sohasidagi muvaffaqiyatsizliklarini, xususan Prussiyaning Germaniyani birlashtirishga to'sqinlik qila olmaganini kechira olmadi. 1860 yilda tuzilgan Angliya-Fransiya savdo shartnomasidan ham norozilik mavjud edi. Chunki shartnomaga ko'ra, 78 Farmonov R. Sodiqov O. Jahon tarixi, T„ 2001, b-78. 79 Yefimov A. Yangi tarix. T., 1982. b-167. 80 M. Lafasov., Xoliqov Y, Qodirova D., Jahon tarixi T., 2002. b-9. 70

Fransiyaga ingliz tovarlarining kiritilishi, fransuz tovarlari bilan raqobatni kuchaytirgan edi. Napoleon III hukumatidan norozilik oddiy xalq orasida ham kuchaygan edi. Bunga ishsizlik, qashshoqlik, oziq-ovqat mahsulotlari narxining to'xtovsiz oshib borishi sabab boimoqda edi. Napoleon III hukumati mamlakatda norzilik kuchayotganligini, o'z obro'- e'tiborining tushib borayotganligini nazarda tutib, Prussiyaga qarshi urush e'lon qildi. U shu yo'l bilan mamlakatdagi ahvolni o'nglab olishga qaror qildi. Hukumat Prussiyani tor-mor qilishni, Germaniyaning birlashishiga yo'l qo'ymaslikni Reynning g'arbdagi nemis yerlarini bosib olishni vash u yo'l bilan o'z obru- e'tiborini tiklashni o'ylardi 81 . Bismark Germaniyasi ham bir necha yillardan buyon Fransiyaga qarshi urushga tayyorlanib kelmoqda edi. Bismarkning maqsadi Germaniyada Prussiyaning hukmronligini mustahkamlashga to'siq bo'lgan Fransiyani yengish, demokratik harakatlarni bostirish edi. 60-yillarning oxirida Prussiya janubiy German davlatlarini o'z tomoniga og'dirib olishga, Avstriya Vengriyani va chor Rossiyani betaraf betaraf qilishga muvaffaq bo'lgan edi. Shunday qilib, har ikki tomon - Fransiya ham, Prussiya ham urushga intilmoqda, buning uchun bahona qidirmoqda edi. Fransiya Prussiya hukumatlari o'rtasida Ispaniya qirolligining bo'shab qolgan taxtiga kimni qirol qilib qo'yish masalasida janjal chiqdi. Muzokaralar davomida Bismark Prussiya qiroli xatiga o'zgartirishlar kiritib, Fransiya hukumatini ataylab haqorat qildi. Uning mAqsadi shunday ig'vo bilan Fransiyani urush boshlashga majbur qilish edi. Bismark muddaosiga erishdi. 1870 yil 19 iyulda Fransiya Prussiyaga qarshi urush e'lon qildi 82 . Bismark urushni shunday ustalik bilan boshlab yubordi-ki, German xalqi nazarida Fransiya xujum qilgan davlat bo'lib qoldi. Germaniyaning Fransiyaga qarshi urushi davstlabki kunlarda nemislar uchun milliy ozodlik urushi edi. 31 oktabrda Parij xalqi Blanki, Deleklyuz va boshqa sotsialistlar tashabbusi bilan shahar Ratushasiga bostirib kiridi va hukumatni ag'darilgan deb e'lon qildi 83 . Biroq, 81 M. Lafasov., Xoliqov Y, Qodirova D., Jahon tarixi T., 2002. b-9. 82 Averyanov A., Galkin I. Yangi tarix II-qism. T. 1982. b-4 83 M. Lafasov., Xoliqov Y, Qodirova D., Jahon tarixi T., 2002. b-20. 71

hukumat qo'zg'olonni bostirishga muvaffaq bo'ldi. Xalqning kuchayib ketgan vatanparvarlik ruhi fransuz yuqori tabaqalarini tashvishga solib qo'ydi. Ular ishchilar prussiyaliklarni tor-mor qilgandan so'ng qurolni hukumatga qarshi qaratadilar, deb qo'rpqar edilar. Hukumat o'z qo'liga qarshi kurashish mAqsadida prusslar bilan «til biriktirishga» qaror qildi. Xalq ommasi hukumatni tutgan bu yo'li uchun «Millatga xiyonat hukumati» deb atadi. 1 martda Bordoda bo'lib o'tgan Milliy majlis yig'ilishida 549 deputatdan 107 tasi bitimga qarshi chiqdi 84 . Ular orasida Viktor Gyugo, Leon Gambetta, Jorj Klemanso ham bor edi. Germaniya Fransiyanings anoati rivojlangan, strategik jihatdan muhim bo'lgan, ko'mir va temirga boy Elzas va Lotarengiya viloyatlarini egalladi. Bundan tashqarii, mag'lub Fransiya hukumati Germaniyaga 5 milliard frank kontributsiya (tovon) toiashi, kontributsiya to'lagunga qadar Fransiyaning ancha qismigerman qo'shinlari tomonidan bosib olingan holmicha turadigan bo'ldi. Keyinroq 1871 yil 10 may kuni Frankfurt - Maynda Germaniya bilan Fransiya o'rtasida sulh shartnomasi imzolandi. Fransiya respublikasi haqida fikr yuritar ekanmiz, albatta bugungi Fransiya haqida fikr yuritishni joiz deb topdim. Fransiya Yevropaning g'arbidagi davlat, poytaxti Parij. Hududi 551000 km kv. Aholisi 59200000 kishi (2001). Davlat tili fransuz. Dini katolik (96%). Pul birligi yevro. Davlat tuzilishi - prezidentlik respublikasi. Mamlakat tarkibiga 96 deportamentga boiingan 22 ta viloyat kiradi. Franklar qirolligi V asrda tashkil topadi. Birinchi respublika 1792 yilda e'lon qilingan. So'ngi konstitutsiya (V respublika ) 1958 yil 28 sentabrda qabul qilingan. Milliy bayrami 14 iyul - Bastiliya olingan kun (1789). Davlat boshlig'i - Prezident. Prezident Bosh vazir (Ministrlar kengashi Raisi)ni tayinlaydi. Qonun chiqaruvchi hokimiyat Senat (yuqori palata) va Milliy majlis (qo'yi palata) dan iborat parlament tomonidan amalga oshiriladi 85 . 1992 yil fevral oyida Fransiya bilan O'zbekiston o'rtasida diplomatik munosabatlar o'rnatildi. 84 M. Lafasov., Xoliqov Y, Qodirova D., Jahon tarixi T., 2002. b-13. 85 Jahon mamlakatlari (qisqa ma'lumotnoma) T., 2006., b-328-330. 72

1993 yil 28-30 oktabr kunlari O'zbekiston delegatsiyasining Fransiyaga rasmiy tashrifi natijasida ikala mamlakat o'rtasida sarmoyalarni o'zaro Rag'batlantirish va himoyalash to'g'risidagi bitim, ikala mamlakat o'rtasida do'stlik va hamkorlik, madaniyat, ilmiy- texnikaviy va maorif sohasida bitim imzolandi 86 . O'zbekiston Milliy banki bilan Fransiyadan yirik « Kredit kommersial de Frans» banki o'rtasida bitim imzolandi, unda Buxoroda neftni qayta ishlash zavodini sarmoya Bilan taminlash, taniqli «Elf-akiten» neft ximiya konserni, «Texning» firmasi bilan Buxoroda neftni qayta ishlash zavodini qurilishini mablag' bilan taminlashda kata hissa qo'shdi. Undan tashqarii respublikamiz chorvadorlari, sogiiqni saqlash xodimlari (Bofur - ipsen internatsional dorichilik shirkati bilan) yaqin aloqa o'rnatganlar. Fransiyada «Temuriylar» nomli jurnal nashr etib kelinadi 87 . 1994 yil aprelda Parijda YUNESKO rahbarligida buyuk bobokalonimiz Amir Temur tavalludining 660 yilligiga bag'ishlangan tantanalar boiib o'tdi. bu sohadagi ulkan xizmatlari uchun YUNESKO Bosh direktorii F. Mayor «Do'stlik» ordeni, Temuriylar tarixi bilimdoni L. Keren «Shuhrat» medali Bilan taqdirlandi. tantanalar jarayonida LA. Karimov Fransiya Prezidenti Jak Sherak Bilan uchrashdi va ikki mamlakat o'rtaksidagi aloqalarining kelajagi belgilab olindi 88 . Prezidentimiz LA. Karimov aytganlaridek: «Bizning nazarimizda Fransiya - insoniyat ruhi ulug'vorligi va aql ziyosi ramzi, jahonga ko'plab atoqli arboblar yetkazib bergan mamlakatdir. Fransiya nafaqat noyob madaniyat nafis san'at mamlakati, u yuksak ma'rifat, turmushning dono falsafasi, insonparvarlik bilan yo'g'irilgan adabiyot va she'riyat mamlakatigina emas. Bizning nazdimizda Fransiya jahonga ilk bor erkinlik, tenglik va birodarlik singari oliy maqsadlarni in'om etgan zamonaviy demokratiya vatani hamdir» 89 . 86 Jo'rayev N. O'zbekiston tarixi. T., 2003 b-275. 87 Usmonov Q. O'zbekiston tarixi. T., 2003., b-305. 88 Lafasov M., Jahon tarixi T., 2008. b-199. 89 M. Lafasov., Xoliqov Y, Qodirova D., Jahon tarixi T., 2002. b-39. 73

Xulosa XV - XVII asrlarda Fransiyaning ijtimoiy - iqtisodiy, siyosiy va madaniy taraqqiyoti tarixi yoritish hozirgi jahon tarixining muhim va dolzarb masalalaridan biri hisoblanadi. Bu masala anchadan buyon tarixchi va boshqa turdagi fanlar bilan shug’ullangan olimlarning diqqat markazida turgan. Fransiyaning XV - XVII asrlardagi ijtimoiy - iqtisodiy, siyosiy va madaniy sohasiga bag’ishlangan manba va adabiyotlarda keltirilgan malumotlar qiyosiy tahlil qilib, qo’ydagicha xulosaga kelindi: - birinchidan, XV asrda Fransiyadagi milliy - ozodlik jarayonining borishi va fransuz xalqining bosqinchilarga qarshi milliy - ozodlik harakati bosqichlari yoritib berildi; - ikkinchidan, Fransiyada siyosiy markazlashuv jarayonining xususiyatlari va amalga oshirilishi sabablari mavjud manba va adabiyotlar asosida ilmiy tahlil qilindi; - uchinchidan, XVI asrda Fransiyada siyosiy feodal tuzum va iqtisodiy hayot tarixi hozirgi fransuz tarixshunosligi uchun muhim ahamiyat kasb etishi bayon qilindi; - to’rinchidan, Fransiyada diniy urushlar va siyosiy diniy guruhlar faoliyati tahlil qilinib, ular o’sha davr fransuz tarixini ajralmas bir bo’lagi ekanligi yoritib berildi; - beshinchidan, XVII asr Fransiyada mutloq monarxiyaning tiklanishi va uning o’ziga xos xususiyatlarini mavjud manba va adabiyodlar asosida yoritib berildi; - oltinchidan, XV - XVII asrlarda Fransiyaning ijtimoiy - iqtisodiy, siyosiy va madaniy hayoti tarixini yoritishda Sh. Pirimqulov, R. Qurbangaliyeva , Z. Udol’sova, A. Fomchenko, S. Skazkin, L. Kerin, A. Saidov kabi olimlarning ilmiy tadqiqotlarini o’rni va ahamiyatini alohida ko’rsatib o’tish darkor. 74

Shunday qilib XV - XVII asrlarda Fransiyaning ijtimoiy - iqtisodiy, siyosiy va madaniy sohadagi hayoti tarixini bitiruv - malakaviy ish sifatida yoritish orqali shu davr fransuz xalqi tarixini chuqur o’rganishda muhim bir manbalardan biri bo’lib hizmat qiladi. 75

Tavsiyalar - birinchidan, XV asrda Fransiyadagi milliy - ozodlik jarayonining borishi va fransuz xalqining bosqinchilarga qarshi milliy - ozodlik harakati bosqichlari tarixi bo’yicha brashuralar chop ettirish; - ikkinchidan, Fransiyada siyosiy markazlashuv jarayonining xususiyatlari va amalga oshirilishini o’zida aks ettirgan al’bomlar tayyorlash; - uchunchidan, XVI asrda Fransiyada siyosiy feodal tuzum va iqtisodiy hayot tarixi hozirgi fransuz tarixshunosligi bo’yicha maxsus kurs ma’ruzalar matni tayyorlashda keng foydalanish; -to’rtinchidan, Fransiyada diniy urushlar va siyosiy diniy guruhlar faoliyati natijalarini bugungi kundagi tinchlik va osayishta hayotga salbiy ta’siri borligi haqida turli plakatlar tayyorlash. 76

Adabiyotlar ro'yxati. 1.O’zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi.T.: “O’zbekiston”, 2010. 2.Karimov I.A. Inson xotirasi – boqiy, qadr-qimmati – ulug‘. // “ О ‘zbekiston ovozi” 2012 yil, 10 may. 3.Karimov I.A. О ‘zbekiston mustaqillikka erishish ostonasida. T.,“ О ‘zbekiston” NMIU, 2011. 4.Karimov I.A. Mamlakatimizda demokratik islohotlarni yanada chuqurlashtirish va fuqarolik jamiyatini rivojlantirish konsepsiyasi. T.,“ О ‘zbekiston”, 2010. 5.Karimov I.A. Yuksak ma’naviyat – yengilmas kuch. T.,“Ma’naviyat”, 2008. 6.Артомонов С. Вольтер и его время. М., "Наука" 1980 7. Averyanov A ., Galkin I . Yangi tarix II - qism . T . " O ' qituvchi " 1982 8.Averyanov A., Galkin I. Yangi tarix. T ., " O ' qituvchi " 1991. 9.Бомарше Драматическая трилогия М., "Наука" 1982 10.Верциан И. Жон жак Руссо М., "Наука" 1958 11. Гра Феликс. Марсельцы: повесть из времен французской революции. М., "Наука"1965 12. Гранин Д. Генерал Коммуны. М. "Наука" 1975 13.Yefimov A . Yangi tarix . T ., " O ' qituvchi " 1982. 14. Франция. М., "Наука" 1990. 15. Farmonov R . Sodiqov О. Jahon tarixi , Т., " O ' qituvchi " 2001 16.Jo ' rayev U , Farmonov R . Ergashev Sh . Jahon tarixi . T . " Cho ’ lpon " 2006 17. Jahon mamlakatlari ( qisqa ma ' lumotnoma ) Т., " Sharq "2006. 18. Jo ' rayev N . O ' zbekiston tarixi . Т., "Sharq"2003 19Жилин П. Гибел Напалеонской армии в Россию М., «Просвещение» 1974 20.Jo'rayev U., Farmonov R., Ergashev Sh. Jahon tarixi Т., "Cho'lpon" 2010 21.M. Lafasov., Xoliqov Y, Qodirova D., Jahon tarixi Т., "Meros" 2002. 22.Молок А Июньский дни 1848 г. М., "Наука" 1978 23. Нарочницкий А. Новая история . М. «Просвещение» 1987 77

24. Narochniskiy A , Averyanov A . Yangi tarix . T. "O'qituvchi" 1987 25.Парижская Коммуна 1871 года: время, события, люди. М., "Наука" 1981 26.Semyonov V . O ' rta asrlar tarixi . Т., "O'qituvchi" 1973. 27.Тарле Е. Наполеон Нашествие Наполеона на Россию. М., "Наука" 1979 28. Usmonov Q . O ' zbekiston tarixi . T .," Sharq " 2003 29. История Россия. М., «Просвещение» 1995 30.O'zbekiston Milliy Ensiklopediyasi. 9-tom, T.2005. 31.Yangi tarix. 1-tom.T. "O’qituvchi" 1967 www.ziyonet.uz www.history.ru www.wikipedia.ru 78

O'xshashlar

XIV-XV asrlarda O‘rta Osiyoda yuz bergan yangi renessans davri xalqimizning jahon sivilizatsiyasiga qo‘shgan hissasi

Fransiyaning ijtimoiy-iqtisodiy va siyosiy taraqqiyotining o’ziga xos xusiyatlari (XVII – XVIII asrlar)

Amir Temur ilm-fan va madaniyat homiysi

Suv osti arxeologiyasi - muammolar va yechimlar

O‘rta Osiyo ko’chmanchi jamoalari madaniyati