Ўрта асрларда Темурийлар даврида боғдорчилик соҳасининг ривожланиши - Tarix - Diplom ishlar

Ўрта асрларда Темурийлар даврида боғдорчилик соҳасининг ривожланиши

Yuklangan vaqt:

30.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

403 KB

Ko'chirib olish

Ў ЗБЕКИСТОН РЕСПУБЛИКАСИ ОЛИЙ ВА Ў РТА МАХСУС ТАЪЛИМ ВАЗИРЛИГИ ТЕРМИЗ ДАВЛАТ УНИВЕРСИТЕТИ ТАРИХ ФАКУЛЬТЕТИ “ЎЗБЕКИСТОН ТАРИХИ ” КАФЕДРАСИ “Ўрта асрларда Темурийлар даврида боғдорчилик соҳасининг ривожланиши ” мавзусидаги БИТИРУВ МАЛАКАВИЙ ИШИ Бажарди : “Тарих” таълим йўналиши битирувчи 4 курс талабаси МЎртазоев А.. ________________ ИЛМИЙ РАҲБАР : т.ф.н.А.Тўхтаев ________________ Битирув малакавий иши кафедрадан дастлабки ҳимоядан ўтди. _______сонли баённомаси “ ____” ____________ 2015 йил ТЕРМИЗ-2015 1

Мундарижа Кириш................................................................................................................ I - боб. XIV – XV асрлардаги Самарқанд боғларининг тарихий топографияси. I.1. Боғи шамол, Боғи Беҳишт, Боғи Давлатобод, Боғи Чинор, Боғи Дилкушо, Боғи Бўлду, Боғи Нақши Жаҳон боғларининг ташкил этилиши................................ I.2.Боғи Баланд, Боғи Ноу, Боғи Жаҳон Номо, Боғи Амирзода Шоҳруҳ, Боғи Майдон, Боғча, Боғи Зоғон боғларининг ташкил этилиши ва улардан кузланган максад.................................................................................................................... II – боб. XIV – XV асрлардаги боғ саройларни археологик нуқтаи назаридан ўрганиш. II.1. Давлатобод, Боғи Дилкушо, “Боғу Бўлду,” Боғи майдон, “Чиннихона” (боғча) даги архелологик қазишмалар. Қазишмалар давомида топилган сополлар ва пуллар ............................................................................................................ II.2. Боғдаги саройларнинг архитектураси, курилиш режалари ва композицияси. Саройлардаги бадиий (Қадама гулли, кошин типидаги нақшлар) безаклар. II.3. Боғлардаги суғориш иншоотлари........................................................... Хулоса................................................................................................................ Фойдаланилган адабиётлар рўйхати............................................................. 2

КИРИШ Боғлар ва саройлар қурилиши юксак ривожланган меъморчилик манзаралари, боғдорчилик, гулчилик, тасвирий санъат ва фалсафий эстетика натижалари ҳисобланиб, ўрта асрлардаги Ўрта Осиё халқларининг маданий савияси ниҳоятда юқори даражада эканлигини кўрсатади. XX асрларга келиб бундай юқори натижаларга баъзи бир Узоқ Шарқдаги давлатлар: Шимолий Ҳиндистон, Эрон, Ироқ ва Ғарбий Европанинг ривожланган давлатларигина эришган эдилар. Улар ичида Ўрта Осиё боғлари энг эътиборли ўринда туради. Масалан, боғ барпо этишда ҳидли гуллар жойлашувига, экилган дарахтлар ва гулларнинг нақшинкор иморатлар билан мос тушишига, шунингдек, оқиб турувчи ариқ ва фавворалардаги сувларнинг оҳанрабо шовуллашларига алоҳида эътибор берилган. Ўрта Осиё халқларининг миллий маданияти хазиналаридан ўрин олган бу тартибдаги эстетик қонун – қоидалар асосида барпо этилган Самарқанднинг тилларда достон бўлган боғларини ўрганиш Ўрта Осиё тарихида алоҳида ўрин тутади. Ўн беш асрлик тарихга эга бўлган Самарқанднинг кўркамлиги, шунингдек, табиий бойликларининг кўплиги, серсувлиги, оромбахш иқлими маданият ўчоғи бўлганлиги ва бошқа фазилатлари барчани мафтун этиб келган. Самарқанд шаҳри босқинчилар томонидан бир неча бор вайрон қилинишига қарамасдан ўсишда давом этиб келган. XX асрга келиб, айниқса Самарқанд пойтахт сифатида эълон қилинганидан сўнг шаҳар ҳаётида жиддий ўзгаришлар содир бўлди. “Ҳақиқатдан ҳам XIV асрнинг охирларида, - деб ёзишади таниқли санъатшунослардан Г.А. Пугаченкова ва Л.И. Ремпелъ – Мовароуннаҳр Яқин ва Ўрта шарқ ижодий кучларининг бош марказига айланган, санъатида янги йўналишлар пайдо бўлган эди. 1 Самарқанд тарихи ёзилган манбаларни варақлар эканмиз, XIV аср охири XV аср бошларида иқтисодий, сиёсий ва маданий ҳаётнинг ниҳоятда ўсганлигини сезамиз. Самарқанднинг сиёсий мавқеини ошириш мақсадида феодал бошлиқлар шаҳарни чиройли ва салобатли қилишга уринганлар ва бу ҳаракатларида кўпроқ дин ҳомийларининг маслаҳатларига амал қилганлар. Феодал курашлар кескин тус 3

олган бир даврда бошқача йўл тутишга ўрин ҳам қолмаган. Чунки улар ўз ниятларини яъни, бойлик орттириш мақсадида олиб борилаётган урушларни ниқоблаш мақсадида гўё мадрасалар, масжидлар ва бошқа диний муассасалар қуриш учун маблағ зарурлигини уқтирганлар. Тарихий китобларда мамлакатда ободончилик ишларини олиб бориш ҳақида айтилган гаплар ҳам учрайди. 2 Натижада “яхши ниятлар” учун маблағ керак деб тушунган содда халқдан минг – минглаб аскарликка олинган ва уларнинг дарё бўлиб оққан қонлари ҳисобига бир гуруҳ фирибгар шахсларгина бойишган ва бу бойликлар ҳисобига ўзлари учун боғу – роғлар, саройлар қурдиришган. Мовароуннаҳрлик ҳокимларнинг ўзаро қонли тўқнашувлари юз беришига қарамасдан, Самарқандда санъат ва маданият ўзига хос равишда ривожланган. Бу даврларда қурилиш ишлари бирмунча олдинга қараб силжиди. Тўқимачилик, кулолчилик, темирчилик каби бир қатор касблар ўсиб борди. Бундай кўтарилишларга сабаб, биринчидан, ерлик усталар тажрибаларининг такомиллашиб борганлиги бўлса, иккинчидан, бошқа давлатлар билан маданий алоқанингкучайганлиги, учинчидан, эса маҳаллий босқинчилик урушлари натижасида қўлга киритилган турли касбдаги усталар ҳамда меҳнаткашлар меҳнатидан фойдаланилганлиги натижасидир. Бу даврларда Самарқанднинг довруғини оламга машҳур қила олган Гўри – Амир мақбараси (1404), Бибихоним масжиди (1399 – 1404), Туркистондаги Ясси шаҳрида бино қилинган Аҳмад Яссавий мақбараси (XIV аср охири XV аср бошларида қурилган) каби улкан қурилмалар вужудга келган. Шунингдек, Самарқанд атрофида барпо қилинган боғларнинг кўпчилиги ҳам асосан XIV асрнинг иккинчи ярмида дунёга келган. Бу қурилишларни амалга оширишда ҳеч қандай шарт – шароитлар ҳисобга олинмаган ва хонавайрон бўлган халойиқнинг арз – додларига ҳеч кимса эътибор қилмаган. Бу ўринда мисол тариқасида 12 та эски боғ бирлаштирилиб Дилкушо боғи яратилганлигини 3 ҳамда Самарқанд шаҳрининг бошидан охиригача кесиб ўтувчи йўл қурилишида шу йўл устидаги барча қурилмаларни бузишга фармон берилганлиги тарихдан маълум. 4 Бундай қабоҳатлар ўша даврлардаёқ халқлар 4

нафратига учраган ва бундай сиёсат совет тарихчилари томонидан қораланган. 5 XIV аср охири ва XV аср бошларида илм, маданият ва бошқа соҳаларда кўтарилиш даври юз бера бошлади. Самарқанд дунёда биринчи ўринда туриши керак, деган фикрда бўлган Амир Темурда бутун дунёдаги гўзал ва машҳур шаҳарлар жамоли Самарқанд сиймосида акс этишига истак пайдо бўлган ва шунга интилган ҳолда шаҳар атрофида қишлоқлар қурдириб, уларни дунёдаги донгдор шаҳарларнинг (Миср, Дамашқ, Боғдод, Султония, Шероз каби) номлари билан аташган. Номи тилларда достон бўлган боғларнинг ва улар ўртасида жой олган улкан саройларнинг кўпчилиги ҳам шу орзу - истаклар асосида майдонга келган. Ички ва ташқи зиддиятлар кучайиб бораётган бир шароитда ҳашаматли бинолари бўлган кенг боғларнинг барпо этилиши юқори табақадаги шахсларнинг кўнгил очиши учун мўлжалланган бўлса – да, ҳар эҳтимолга қарши у ерда мудофаа чоралари ҳам кўриб қўйилган. 6 Амир Темур ҳукмронлиги даврида яратилган боғлар зарур бўлиб қолганда ҳарбий лагеръ, майдонлари мустаҳкам қилиб қурилган саройлар эса мудофаа иншоотига айлантирилишлиги назарда тутилган. Чунки бу боғлар жуда кенг бўлиб (ўртача 1х1 километр кенгликда), баланд девор билан ўралган. Кўпчилик боғларда эса бу саройлар баланд тепаликлар устига қурилган. Ташқаридан қаралганда гўзал дарахтлар ва анвойи гуллар билан ўралган бу саройларнинг мудофаа истеҳкоми вазифасини ўтай олиши ҳеч кимнинг хаёлига ҳам келмаган бўлиши мумкин. Тарих саҳифаларида бу каби боғларнинг жанг майдонига айлантирилганлиги, шунингдек босқинчилардан сақланиш учун мустаҳкам бошпана вазифасини ўтаганлиги тўғрисида маълумотлар сақланган. 7 Ўз замонасида тенгсиз санъат намуналари ҳисобланган бу боғларни қисман кўришга муяссар бўлган тарихчи Ибн Арабшоҳ 8 ҳамда испаниялик элчи Клавихо, шунингдек эшитганлари асосида ёзган тарихчи Шарофиддин Али Яздий 9 ҳамда султон Бобур каби олимлар 10 ҳам XIV аср охири ва XV аср бошларида XIV аср охири ва XV аср бошларида Самарқандда яратилган боғлар ҳақида ўз асарлари ва эсдаликларида ёзиб қолдирганлар. Бу боғлар ҳақида эшитган ёки уларни кўрган 5

шоирлар эса ўз мисраларида улар ҳақида кишини тўлқинлантирувчи шеърлар ёзиб қолдирганлар. Теграсин қуршаган гўзал чорбоғлар Алардин эрамнинг кўксида доғлар. Боғларин васфина агар киришсам Ёздан кўтарилур беҳишту эрам. 11 Мавзунинг долзарблиги. Ўзбекистон Республикасида мустақиллик қўлга киритилгач барча соҳаларда бўлгани каби боғчилик соҳасида ҳам муҳим ўзгаришлар юз бермоқда. Натижада республикада жамият тараққиётини олға силжитувчи куч ва восита бўлиб хизмат қилиб келмоқда. Боғчилик илми бугунги кунда халқимиз ва миллатимиз дунёқарашини шакллантириш, таълим – тарбия, ахлоқ нормаларини вужудга келтириш, маънавий баркамол инсонларни тарбиялашда алоҳида ўрин тутмоқда. Боғчилик тарихи сохасида Ўрта асрларда Мовароуннаҳрда боғчилик тарихини амалий тадқиқотлар борасида олиб борилаётган изланишлар республикамиз тарихий тараққиётига катта ҳисса булиб кушилиши хисобга олиниб бу ютуқларни ва муаммоларни кенг кўламда ёритиб бериш ушбу ишимизда мақсад қилиб олинди. 6

Ишнинг мақсади ва вазифалари . Мустақиллик йилларида Ўзбекистон Республикасида боғчилик илми соҳасида қўлга киритилаётган тажрибаларни ёритиш мақсадида қуйидаги вазифалар белгилаб олинди: ----- Мустақиллик йилларида Ўрта аср тарихи илми соҳасида амалга оширилган илмий ишларни таҳлил қилиш; ----- Ўзбекистон археология фани соҳасида Ўрта асрларда Мовароуннаҳрда боғчилик тарихи буйича амалга оширилаётган тадқиқотларни ёритиш; ----- Меъморчилик соҳасида Ўрта асрларда Мовароуннаҳрда эришилган тадқиқотларни ёритиш; ----- Шарқ меъморчиларининг Ўрта асрларда меъморий курилиш ишларида кушган хиссаларини илмий адабиётларни тахлил килиш оркали кенгрок ёритишга харакат килиш Ғарб меъморларининг Ўрта асрларда меъморий курилиш ишларида кушган хиссаларини илмий адабиётларни тахлил килиш оркали кенгроқ ёритиш Ўрта асрларда Мовароуннахрга ташриф буюрган сайёхлар, элчи ва бошкаларнинг эсдаликларида Ўрта асрларда Мовароуннахрда боғдорчилик сохаси борасида ёзиб колдирган эсдаликлари асосида Ўша даавр боғчилик тарихини тахлил килиш оркали кенгроқ ёритиш режалаштирилди. 7

Тадқиқот объекти ва предмети. Тадқиқот объекти этиб Ўрта асрларда Мовароуннахр боғчилик илми тараққиёти соҳасида ҳамда меъморчилик соҳасида узоқ йиллик тажриба ва мустақиллик йилларида бу сохаларда эришилаётган тарихий йўли танлаб олинди. Тадқиқотда боғчилик, меъморчилик, мелиорация, дехкончилик ва бошқа соҳаларда қўлга киритилган ютуқлар, муаммолар ва уларни бартараф этишга доир ҳаракатларни тадқиқ қилиш орқали бу соҳани кенгроқ ёритишга ҳаракат қилинди. Тадқиқот натижаларининг илмий жиҳатдан янгилик даражаси, амалий аҳамияти ҳамда тадбиғи - шундан иборатки, бу соҳадаги эришилаётган ютуқлар ва муаммоларни янгича ёндашув асосида холисона ўрганишга ҳаракат қилинди. Бу мавзуга оид республикамизда кичик-кичик тўпламлар, мақолалар ва рисолалар эълон қилиниб келинаётган бўлса - да, яхлит ҳолда битирув малакавий иши тайёрланмаганлиги ҳисобга олиниб, уни яхлит ҳолда илмий-тадқиқот олиб борувчиларга етказиб бериш мақсадида ушбу ишга қўл урилди. Битирув малакавий ишнинг тузилиши ҳамда таркиби. Ушбу битирув малакавий иши кириш, аннотация, адабиётлар таҳлили, икки боб, тўрт параграф, хулоса ва фойдаланилган адабиётлар рўйхатидан иборат. Иқтисодий самарадорлиги. Ўзбекистон Республикасида кейинги йилларда барча соҳаларда янги замонавий тадқиқотларнинг ҳаётга тез тадбиқ этиш ҳамда кўплаб соҳаларнинг модернизация қилиниши иқтисодиётда ўз самарасини берди ва бу борада республикамизда жуда катта тажриба тўплашга эришилди. Шунингдек Мовароуннахрда Ўрта асрлар даврида катта-катта муваффақиятларга эришилганки бу эса албатта республикамиз тарихи учун ҳам бирдек аҳамиятлидир. Хулоса ва таклифлар. Ўзбекистон Республикаси мустақиллик йилларида боғчилик, мелиорация ва бошка сохалар тарихини урганишни янада кенгайтириш бу сохани ривожлантиришни ҳозирги замон интеграцияси тақозо қилмоқда. Шунинг учун бу сохадаги тадкикотларни янада ривожлантириш учун боғчилик сохасидаги билимларни янада такомиллаштириш йўлларини излаб 8

топиш республикамиз иктисодиётини ривожлантиришда самара беришини ҳисобга олиш зарур. Адабиётлар таҳлили. Ўзбекистон Республикасида боғчилик соҳасида мустақиллик йилларида катта – катта муваффақиятлар қўлга киритилмоқда. Ана шу қўлга киритилаётган муваффақиятларни кенгроқ ёритиш мақсадида бу соҳага доир бир қатор илмий тадқиқотлар, мақолалар эълон қилинган. 1 Ўрта Осиё халқларининг миллий маданияти хазиналаридан ўрин олган бу тартибдаги эстетик қонун – қоидалар асосида барпо этилган Самарқанднинг тилларда достон бўлган боғларини ўрганиш Ўрта Осиё тарихида алоҳида ўрин тутади. Ўн беш асрлик тарихга эга бўлган Самарқанднинг кўркамлиги, шунингдек, табиий бойликларининг кўплиги, серсувлиги, оромбахш иқлими маданият ўчоғи бўлганлиги ва бошқа фазилатлари барчани мафтун этиб келган. Самарқанд шаҳри босқинчилар томонидан бир неча бор вайрон қилинишига қарамасдан ўсишда давом этиб келган. XX асрга келиб, айниқса Самарқанд пойтахт сифатида эълон қилинганидан сўнг шаҳар ҳаётида жиддий ўзгаришлар содир бўлди. “Ҳақиқатдан ҳам XIV асрнинг охирларида, - деб ёзишади таниқли санъатшунослардан Г.А. Пугаченкова ва Л.И. Ремпелъ – Мовароуннаҳр Яқин ва Ўрта шарқ ижодий кучларининг бош марказига айланган, санъатида янги йўналишлар пайдо бўлган эди. 1 Самарқанд тарихи ёзилган манбаларни варақлар эканмиз, XIV аср охири XV аср бошларида иқтисодий, сиёсий ва маданий ҳаётнинг ниҳоятда ўсганлигини сезамиз. Шунингдек, тарихий китобларда мамлакатда ободончилик ишларини олиб бориш ҳақида айтилган гаплар ҳам учрайди. 2 Ўша пайтда ички ва ташқи зиддиятлар кучайиб бораётган бир шароитда ҳашаматли бинолари бўлган кенг боғларнинг барпо этилиши юқори табақадаги шахсларнинг кўнгил очиши учун мўлжалланган бўлса – да, ҳар эҳтимолга қарши у ерда мудофаа чоралари ҳам кўриб қўйилган. 1 Амир Темур ҳукмронлиги даврида яратилган боғлар зарур бўлиб қолганда ҳарбий лагеръ, майдонлари мустаҳкам қилиб қурилган саройлар эса мудофаа иншоотига айлантирилишлиги назарда тутилган. Чунки бу боғлар жуда кенг 9

бўлиб (ўртача 1х1 километр кенгликда), баланд девор билан ўралган. Кўпчилик боғларда эса бу саройлар баланд тепаликлар устига қурилган. Ташқаридан қаралганда гўзал дарахтлар ва анвойи гуллар билан ўралган бу саройларнинг мудофаа истеҳкоми вазифасини ўтай олиши ҳеч кимнинг хаёлига ҳам келмаган бўлиши мумкин. Тарих саҳифаларида бу каби боғларнинг жанг майдонига айлантирилганлиги, шунингдек босқинчилардан сақланиш учун мустаҳкам бошпана вазифасини ўтаганлиги тўғрисида маълумотлар сақланган. 2 Ўз замонасида тенгсиз санъат намуналари ҳисобланган бу боғларни қисман кўришга муяссар бўлган тарихчи Ибн Арабшоҳ 3 ҳамда испаниялик элчи Клавихо, шунингдек эшитганлари асосида ёзган тарихчи Шарофиддин Али Яздий 4 ҳамда султон Бобур каби олимлар 5 ҳам XIV аср охири ва XV аср бошларида XIV аср охири ва XV аср бошларида Самарқандда яратилган боғлар ҳақида ўз асарлари ва эсдаликларида ёзиб қолдирганлар. Бу боғлар ҳақида эшитган ёки уларни кўрган шоирлар эса ўз мисраларида улар ҳақида кишини тўлқинлантирувчи шеърлар ёзиб қолдирганлар. I – боб. XIV аср охири ва XV аср бошларида Самарқанд боғларининг тарихий топографияси. I.1. Боғи шамол, Боғи Беҳишт, Боғи Давлатобод, Боғи Чинор, Боғи Дилкушо, Боғи Бўлду, Боғи Нақши Жаҳон боғларининг ташкил этилиши Амир Темур даврида ҳам ва ундан кейин ҳам бу боғ – саройлардан фойдаланилган. Улуғбек эса боғи майдонда Чилустун саройини қурдирган. Унинг ёнгинасида эса унчалик катта бўлмаган боғча барпо этилиб, унда Чиннихона 10

номли иморат қад кўтарган. Қуйида биз ана шу боғ саройларнинг жойлашган ерини кўрсатиш билан бирга ном маъноларига ҳам изоҳ, бериб ўтамиз. Боғи шамол . Бу боғ 1397 йил Мироншоҳнинг қизи учун қурилган. 12 Заҳириддин Муҳаммад Бобурнинг маълумоти бўйича бу боғ саройлар Самарқанднинг қуйи ёнида жойлашган 13 . Самария китобининг муаллифи Абу Тоҳир Хўжанинг (XIV аср ўрталарида) маълумотича у Самарқанд шаҳрининг ички тарафида бўлган. 14 Профессионал археолог олимлардан профессор М. Е. Массоннинг маълумотларига кўра, бу боғ шаҳардан ғарброқда “девори қиёмат” деворининг чегарасида, Дамашқ қишлоқларидан шарқроқда жойлашган. Ўша ерда бу боғнинг номини ўзида сақлаган Боғи Шамол ариғи сақланган. 15 Текширишлар натижасида бу боғнинг ўрни ҳозирги кундаги Юрий Гагарин номи билан аталган кўчада жойлашган бўлиб, унда қурилган сарой харобалари кўп қаватли уйлар тагида қолиб кетган. Бу ер қадимги Самарқанд чегарасидан 1,5 километр чамаси ғарбда жойлашган. У ерда боғи Шамол бекатининг шарқ томонидаги иморатларнинг пойдеворини қуриш вақтида ер тагидан пишиқ ғиштдан ишланган девор қолдиқлари топилган. Самарқанддаги тарих музейининг илмий ходими Криписнинг айтишича. У ерда бир кичкина, баландлиги 1 – 1,5 метрча келадиган тепача бўлиб, у бузиб ташланган. У ердан (бир нечта) девор нақшлари бўлаги (майолика) топилган. Ўз даврида В.Д. Жуков ҳам Боғи шамол шу туманда бўлса керак деган фикрга келган. 16 1958 йили В. А. Шишкин бошчилигидаги археологлар шу ерда йирик иморатнинг пишиқ ғиштдан ишланган пойдеворини кўришган. Эслатиб ўтганимиздек, ҳозирги кунда ҳам шу ер Боғи шамол 17 номи билан аталади. Бу боққа “Шамол” номининг берилишига асосий сабаб шаҳарнинг шу томонидан кўпинча шамол эсиб туришидан бўлса керак. Бизнинг фикримизча географларнинг берган маълумотлари ҳам буни тасдиқлайди. Уларнинг берган маълумотларига қараганда Самарқандда энг кучли шамолларнинг тезлиги секундига 20 метрдан ортиқроқ бўлиб, асосан ғарб томондан эсади. Шарофиддин 11

Али Яздийнинг айтишича бу жой боғ – сарой бунёдга келмасдан олдин ҳам Боғи Шамол номи билан машҳур бўлган. 18 Боғи Беҳишт. Бу боғ 1378 йилда 12 ёшли Туман оғо учун қурилган бўлиб, Боғи Шамолнинг жанубий ғарбида жойлашган. Бу боғ М.Е. Массоннинг фикрича XIV аср охирларида барпо қилинган боғлар ичида энг биринчилари ҳисобланади. 19 Бу боғнинг ўрнашган ўрни мавжуд адабиётларда турлича кўрсатилган. Жумладан, Самариянинг муаллифи уни шарқда 20 деб кўрсатади, бошқасида жанубда дейилади. 21 Заҳириддин Муҳаммад Бобур эса Самарқанднинг қуйи ёнида деб кўрсатади. 22 М.Е.Массон ўз текширишларида бу боғнинг ўрнини Боғи Шамолдан жанубий ғарбда деб кўрсатган. 23 Ёзма манбаларда бу боғдаги қаср Табризнинг оқ ва тоза мармаридан сунъий тепалик устига қурилганлиги айтилади. Олиб борилган текширишлар натижасида бу боғдаги қаср Табризнинг оқ ва тоза мармаридан сунъий тепалик устига қурилганлиги аниқланди. Агар унинг тепалик устига қурилганлиги ҳақиқатдан рост бўлса, Самарқанд майдонининг кенгайиши, янги қурилишлар туфайли йўқ бўлиб кетганлигига ажабланмаса ҳам бўлади. Унинг номи Жаннат боғи деб аталган. Ҳақиқатдан ҳам, Самарқанднинг жануби ғарбий чегаралари ҳушҳаво ва гўзал бўлиб, узоқларда қад кўтарган тоғ манзаралари одам баҳрини очади. Боғи Давлатобод . М.Е.Массоннинг фикрича, бу боғ совға тариқасида қурилган. 24 Бу боғ – сарой Самарқанд шаҳридан 13 кмлар чамаси жанубда, Термизга кетаверишдаги йўлнинг чап қанотида жойлашган. Давлатободнинг жойлашиш ўрнини аниқлашда ўша давр тарихчилари маълумотларидан, испания элчиси Клавихонинг эсдаликларидан фойдаланилди. Уларда аниқ маълумотлар берилмаган бўлса – да, ҳар қалай бу боғ Самарқанднинг жануб томонида жойлашганлигига ишончли далиллар бор. В.Л. Вяткин томонидан Темурийлар даврига оид бўлган вақф ҳужжатларининг ўрганилиши натижасида Дарғом канали билан Шавдор ариғи ўртасида Давлатобод қишлоғи бўлганлиги аниқланди. 25 1936 йилда И. А. Сухаревнинг аниқлашича Давлатобод боғи асосий йўл устига жойлашган экан 26 . Боғдаги сарой баланд тепалик устига жойлашган экан. 12

Боғдаги сарой баланд тепалик устига қурилган бўлиб, шимол томонидан Дарғом канали ҳамда Самарқанднинг гўзал манзарали, Жануб тарафидан эса Қоратепа тоғлари кўриниб турган. Шарқ тарафидан қишлоқлар, ғарбдан эса бепоён далалар ўраб турган. Шунинг учун ҳам бу боғ – саройлар бахт – саодат қароргоҳи деган мазмундаги жумла билан (Давлатобод) аталган 27 . Боғи Чинор. Бу боғ – саройнинг қуриб битказилган вақти Клавихонинг 28 маълумоти бўйича XV асрнинг бошланиши йилларига тўғри келади. Лекин боғ илгарироқ бунёд этилганлиги тўғрисида далиллар ҳам йўқ эмас. Жумладан, тарихчи Ғиёсиддин Али бу боғ тўғрисида фикр юритиб, у шарқ томонда бўлган, деб айтади. 29 Унинг ёзишича, Ҳиндистонга қилган сафаридан қайтгач Самарқанд ҳукмдори ўз гуноҳларини ювиш учун қусам ибн Аббос мақбарасига борган. Ундан чиққач Туман оға хонақосига келиб, пешин номозини ўқигач боғи Чинор ва Нақши Жаҳон боғларида дам олган. Юқоридагилардан Боғи чинор Нақши жаҳонга яқин экан, деган фикр келиб чиқиши табиий бир ҳолдир. Шарофиддин али Яздий бу боғ Кеш шаҳридан келишда йўлда биринчи боғ бўлиб, 1404 йили Темур Боғи Жаҳонномадан кетиб, Боғи Чинорда дам олган, 30 деб ёзади. Аслида эса Боғи Жаҳонномадан кейинги боғ Давлатобод боғидир. З.М. Бобурнинг ёзишича, у Самарқанднинг жанубидаги қалъага яқин жойда бўлган. 31 XIX асрнинг ўрталаридаги сайёҳларнинг ёзишича, у шаҳарнинг жанубий қисмида бўлиб, икки четига тераклар ўтқазилган йўлаклари билан машҳур бўлган. Боғнинг ўртасида сунъий тепалик бўлиб, унинг устида тархи хочсимон шаклда бўлган сарой қад кўтарган 232 “Самария” китобининг муаллифи ҳам В.Л.Вяткин томонидан олиб борилган текширишлар ҳам бу боғнинг шарқ тарафда эканлигини тасдиқлайди. 33 Лекин, М.Е.Массон олиб борган текширишлар ҳам бу боғ жануб томондан – Қизил қўрғон деб аталган жойда бўлганлиги натижасида Самарқанднинг жануб томонида бу боғнинг бўлганлигини билдирадиган ҳеч қандай аломатлар топилмаган. 34 Бизнинг фикримизча, бу боғнинг шарқ томонда дейилиши ҳақиқатга яқинроқдир. Чунки шаҳарнинг шу тарафидаги Хўжа қишлоғида (Конигил яланглигининг Жанубий ғарб томонида) Қўш тамғалик номи билан 13

аталган тепалик бўлиб, унинг устки қисмида XIV аср охири ва XV асрларга оид ғишт парчалари, кошин бўлаклари кўплаб топилди. Бу тепалик колхоз майдонида бўлиб, Умаров Бурхон отаниниг(65 ёш) айтишига қараганда анчагина майдонни эгаллаган бизнинг давримизга келиб, унинг анчагина қисми ўзлаштирилиб кетган экан. Қолган қисми шимолдан жанубга чўзилган (20 метр) бўлиб, ғарбий ва шарқий чегараларнинг оралиғи 10 метр, баландлиги 4 – 5 метр атрофида экан. Бу тепаликнинг ғарб тарафида экан. Обираҳмат, Сиёб ҳамда Тазар сувлари оқиб ўтади. Ёзма манбаларда ёзилишича, бу боғдаги сарой хочсимон шаклда бўлиб, тепалик устига қурилганлигидан ва гўзал чинорлари кўп бўлганлиги учун Боғи Чинор номини олган бўлса керак. Боғи Дилкушо. Бу боғ ҳақида Шарофиддин Али Яздий қизиқ маълумотлар қолдирган. “799 ҳижрий йили куз фаслида Конигил мавзуига боғлиқ Эрамдан кўра шодлантирадиганроқ бир қаср қуришга буйруқ берилди... Боғчага Дилкушо деб ном берилди.” 35 Бу ҳақда З.М.Бобур берган маълумотлар ҳам катта аҳамиятга эгадир. “...Самарқанднинг шарқида иккита боғ солибдир, бириким йироқдир. Боғи Бўлдудур, ёвуқроғи Боғи Дилкушодур. Андин Фируза дарвозасигача хиёбон қилиб, икки тарафла терак йиғочларини эктурубтур. 36 В.Л.Вяткин ўзи олиб борган археологик қазишмаларига асосланиб, уни Ҳиндувон қишлоғида (кейинчалик Дўнг қишлоғи деб аталган) эканлигини айтади. 37 Бошқа муаллифлар ҳам бу боғни ўша ерда эканлигини айтади. Ҳозирги кунда бу боғнинг ўрни Самарқанддан 5 километрлар чамаси шарқда, Панжакент йўлининг ўнг томонида Ўзбекистон жамоа хўжалиги ҳудудида жойлашган. Унга берилган ном (Дилкушо – дилни шодлантирувчи, ром қилувчи, ҳуш қилувчи, очувчи) боғ жисмига нисбатан мос тушганлиги шубҳасиздир. Шунинг учун бўлса керакки, бу боғни ”Мовароуннаҳрнинг энг яхши боғларидан” – деб ёзган эди Шарофиддин Али Яздий 38 Боғи Бўлду. Бу боғ тўғрисида ёзма манбаларда жуда оз маълумотлар берилган. Фақат, “Бобурнома”дагина унинг шарқ тарафда эканлиги эслатилади. В.Л.Вяткин уни Дилкушога яқин жойда Қўрғонча қишлоғида эканлигини аниқлаган. М.Е.Массоннинг текширишларидан В.Л.Вяткиннинг маълумоти 14

тасдиқланган. Бу боғда археологик текшириш ишлари олиб борилганда текшириш натижасида бу боғнинг Панжакентга кетадиган йўлнинг ўнг томонида, Боғи Дилкушодан 1,5 километрча нарида эканлиги аниқланди. Бу боғ “М.Улуғбек” номли жамоа хўжалигининг ерида жойлашган. Унинг номи ҳақида сўз юритилганда шуни айтиш керакки, Бўлду сўзини В.В.Бартолъд “совершенства,” яъни камолотга етган, етук, кам – кўстсиз деб, Г.А.Пугаченкова эса “Доволъство” – фаровонлик, мўлчилик деб таржима қилган. В.В.Радловнинг турк шевалари бўйича тузган луғатида бу сўз бадавлат деб таржима қилинган. Шунга кўра бу боғни бадавлат боғ деб аташ мумкин. Жумладан, сарой харобаларида олтин суви юритилган “кунда” типидаги нақшларнинг топилиши унинг бойлигидан далолат бериб туради. Шуларга кўра биз бу боғни 1398 – 1400 йилларда Дилкушодан кейин қурилган бўлса керак дея оламиз. Боғи Нақши Жаҳон. Бу боғ ҳақида ҳам жуда оз маълумотга эгамиз. Тарихчи Ғиёсиддин Али “Зафарнома” асарида бу боғнинг фақат номинигина эслатиб ўтади. Асосий муҳим маълумот ”Бобурнома”да учрайди. ...яна пуштаи Кухакнинг даммасида Конигилнинг Қора суйининг устидаким, бу сувни Обираҳмат дерлар, бир боғ солибтур нақши Жаҳонга (ва) мавсум. Мен кўрган маҳалда бу боғ бузулуб эрди. Оти беш қолмайдур эди” – деб ёзади З.М.Бобур. В.Л.Вяткин ўз текширишларида Чўпон ота тоғининг жанубий этаклари XV асрда Нақши Жаҳон номи билан аталганлигини аниқлаган. Бу ер ҳозирги кунда ҳам “Нақши Жаҳон” деб аталади. Ҳақиқатдан ҳам Нақши Жаҳон Мирзо Улуғбек расадхонасидан 1 километрлар чамаси шарқда, Чўпон ота тоғининг Жанубий этагидаги Обираҳмат ариғининг атрофларидаги ерлар бўлиб, ҳозирги кунда ҳам ўзининг манзарали кўриниши билан кишининг эътиборини жалб этади. Бу ерларда олиб борилган қазув ишлари натижасида кўплаб ғишт ва сирли кошин бўлаклари топилди. Аммо пахта майдонига айлантириб юборилган ердан сарой пойдеворининг изларини аниқлаб бўлмади. Шу ерлик қариялар ҳикоя қилишича уларнинг ёшлик вақтларида шу ерларда уларнинг (Обираҳмат ариғининг жанубий тарафида) чуқур – чуқур ҳандақлари бўлиб, кейинчалик улар тўлдирилиб юборилган экан. Эҳтимол, девор 15

пойдеворидан тошлар олиб кетилганидан кейин шу чуқурликлар ҳосил бўлган бўлса керак. Бу ер ўзининг табиий кўринишига кўра юқорида эслатганимиздек манзарали бўлганлиги эҳтимолдан ҳоли эмас. Унинг барпо этилган вақтига келсак, Г.А.Пугаченкова “... бу боғ XIV аср асрнинг 70 – йилларида қурилган бўлса керак” – деган фикрни айтади. Бу фикр ҳақиқатга яқинроқ бўлиши мумкин. Чунки, эндигина ташкил топган давлат ихтиёрида маблағ кам бўлганлигидан дастлабки йилларда боғлар барпо этишга киришган боғ усталари табиий жиҳатдан тайёр ҳолдаги ерларни танлашган бўлиши ҳақиқатга яқинроқдир. Унинг номи икки сўздан тузилган бўлиб, нақш – нақш, безак маъносида; жаҳон эса жаҳон, олам маъносида берилган. Демак, Нақши Жаҳон жаҳон безаги маъносини билдиради. 16

I.2.Боғи Баланд, Боғи Ноу, Боғи Жаҳон Номо, Боғи Амирзода Шоҳруҳ, Боғи Майдон, Боғча, Боғи Зоғон боғларининг ташкил этилиши ва улардан кузланган максад. Боғи Баланд. Бу боғ ҳақида ёзма манбаларда маълумот деярли учрамайди. Абу Тоҳир Хўжанинг ёзишича, у Самарқанднинг шимол томонида жойлашган. В.Л.Вяткин, ўз текширишларида унинг Зарафшон дарёсининг ёқасида эканлигини, боғнинг бир тарафи дарё қирғоғига туташ бўлганини аниқлаган. Боғ 1665 йилларда ҳам сақланган бўлиб, боғни ўраган девор харобаларини эса XX аср бошларида ҳам кўриш мумкин бўлган. Археооглар томонидан олиб борилган текширишлар натижасида бу боғнинг иморат қурилган жойлари аниқланмай қолди. Ҳозирги кунда Боғи Баланд деб аэропортдан шарқ томондаги ерлар аталар экан. Бу ерларни ҳар хил қурилишлар эгаллаб олганлиги сабабли бу атрофда боғ бўлганлигини эслатувчи биронта ҳам аломат қолмаган. Археологларнинг таҳлил қилиши бўйича бу боғнинг ўрни айни аэропорт ҳудудида бўлса керак. Чунки Самарқанднинг шимол тарафида Зарафшон қирғоқлари бўйларига яқин ерларда бу ҳудуддан яхши, хушҳаво, манзарали жой йўқ. Бу ернинг шимол тарафида Зарафшон дарёси, ғарб томонида Чўпон ота тоғи ўраган бўлса, жануб тарафида Самарқанд шаҳри, Шарқида эса кенг бепоён далалар жойлашган. Табиийки, бундай хушманзара жой ўша давр ҳукмдорлари диққат эътиборини тортган. Тарихий номлар ичида баланд сўзи учраб туради. Масалан, Бухородаги XV - XVI асрлар бошларига оид бўлган Масжиди баландни олсак, бунда масжид пойдевори баланд қилиб ишлангани учун, шу ном берилган экан. “Боғи Баланд” номига келсак, ер тузилиши баланд эмас, аксинча пасттекисликдан иборатдир. Бу боққа баланд номининг берилиши унинг баланд ерда эмас. Балки бошқа боғларга нисбатан юқорироқда (баландроқда) жойлашгани учун берилган ҳамдир. Боғи Ноу. В.Л.Вяткин вақф ҳужжатларини текшириш натижасида бу боғни шаҳар деворларига яқин ерда бўлиб, уларни фақат шаҳарни ўраган ҳандақгина ажратиб турганлигини аниқлаган. Бу боққа Чорраҳа (шаҳарнинг ғарб томонидаги 17

дарвозаси орқали борилган. М.Е.Массон бу боғнинг ўрни ҳозирги шаҳар маданият парки ўрнида бўлган бўлса керак, деб тахмин қилади. Археологлар томонидан олиб борилган текширишлар ҳам бу боғни шу кўрсатилган ерда бўлган бўлса керак, деган хулосага келишди. Бу фикрни 1404 йили Самарқандга элчи бўлиб келган Клавихо маълумотлари ҳам бироз ойдинлаштиради. Унинг ёзишича бу боғ тўртбурчак шаклда бўлиб, деворлари жуда баланд ва ҳар бурчагида айлана шаклидаги минораси бўлган. Боғ ўртасида бошқа боғлардагига нисбатан катта қаср бўлиб, унинг олдида сув ҳавзаси бўлган. Ҳақиқатда ҳам шаҳарнинг шу кўрсатилган ерида ҳозирги кунда ҳам эски сув ҳавзаси сақланган. Бу боғ бошқа боғларга нисбатан кейин барпо этилганлиги учун унга “Янги боғ” деб ном беришган. Боғи Жаҳон Номо. Бу боғнинг қайси томонда эканлигини Ғиёсиддин Алининг “Зафарнома” номли китобида баён қилинган жумлалардан аниқласа бўлади. Самарқанд амирлари Ҳиндистон сафаридан қайтишда (1398 йил 25 апрелъ) Тахти Қорача номли жойда (ҳозирги Зарафшон тоғи тизмасидаги довон) бир кун тўхтаб, сўнгра Жаҳон Номо саройига келганликлари тўғрисида ёзади. “Самария” китобининг муаллифи эса Боғи Жаҳон Номони анҳор тумани тарафида эканлигини ёзади. В.В.Бартолъднинг Шарофиддин Али Яздий маълумотича, у ерда бир от йўқолиб, олти ойдан сўнг топилган эмиш. Бундаги сарой 1398 йили баҳорда қурилган бўлиб, Самарқанддан 7 фарсаҳ нарида бўлган. Боғни бунёд қилишда довондан оқиб тЎшадиган жилға сувларидан фойдаланилган. Бу боғ жойлашиши мумкин бўлган Зарафшон тоғи этакларида олиб борилган текширишлар қониқарли натижа бермади. Лекин бундай ажойиб манзарали ерларга боғ – саройлар қурилган бўлиши мумкин. Афтидан, бу боғ XV аср бошларидаёқ харобага учраган бўлса керак. Чунки, унинг тоғ ён бағрига жойлашганлиги чин бўлса, табиатда тез – тез юз бериб турадиган ёмғирлар, селлар ва унинг натижасида пайдо бўладиган тошқинлар ҳеч шубҳасиз уни харобага айлантирган. 1404 йили шу томонларда бўлган Клавихо ҳам бу боғ сарой ҳақида ҳеч нарса ёзмаган. 18

Боғи Амирзода Шоҳруҳ. Шарофиддин Али Яздий ўз асарида бу боғни Чорраҳа (Самарқанднинг ғарб томонида) дарвозасига яқин эканлигини эслатиб ўтган. Эҳтимол, бу янглишмовчиликдир. Чунки бу дарвозага яқин ерда Боғу Ноу бўлганлиги айтиб ўтилди. Археологик текширишлар натижасида унинг ўрнини аниқлашда ёрдам берадиган бирорта белги топилмади. Эҳтимол, 1935 йили А. И. Сухарев томонидан олиб борилган текширишларда аниқланишича Бобожон тепалиги устида шу боғнинг қасри қурилган бўлса ажаб эмас. Тўртбурчак шаклидаги бу тепалик шарқдан – ғарбга қараб чўзилган бўлиб (76х 44) баландлиги 4, эни 6 метр кенгликдаги ҳандақ билан ўралган. Тепаликнинг шарқий қисмидаги 16 метрлар чамасидаги ер ўша даврдаёқ ўзлаштириб юборилган. Бу ер Самарқанддан 9-10 км шарқ томонда, Зарафшон дарёсининг бўйларига яқин ерларда бўлган. Ҳозирги кунда у ерда қолган тепалик ҳам ўзлаштириб юборилган. Бизнинг тахминимизча ана шу ерларда боғ жойлашган бўлиши керак. Баъзи гапларга қараганда бу боғ 1394 йил урушдан қайтиб Самарқандга келганда у Оҳанин дарвозасидан кирган. Эҳтимол Шоҳруҳ шаҳарнинг шарқий тарафида қурилган боғда дам олган. Сўнгра ўша ерга яқин бўлган дарвозадан шаҳарга киргандир. Боғнинг номида ҳеч қандай изоҳ берадиган ери йўқ. Чунки бу боғ Шоҳруҳга тегишли бўлгани учун, содда қилиб Шоҳруҳ боғи деб юритилган бўлса керак. Боғи Майдон. Ҳозирги кунда Афросиёб тепалигининг шимол томонлари Боғи Майдон деб аталади. “Майдон” сўзи бу ерда кенглик, очиқлик маъносида берилган. Шунингдек, бу сўз боққа қарашли жой деган маънони англатган. Ҳақиқатдан ҳам бу боғ Афросиёб тепалиги билан Чўпонота тоғининг ўртасида жойлашган. Бу боғнинг асосий гуллаш даври М.Улуғбек даврига тўғри келади. Боғи майдон ва ундаги қурилган Чил устун саройининг қаерга жойлашганлиги тўғрисида Бобурномада қизиқарли маълумотлар берилган. “... Улуғбек... пуштаи Кўхакнинг доманасида ғарб саре боғе солибтур, Боғи майдонга мавсум. Ҳозирги кунда ҳам шу сарой қурилган жой “Чилустун” деб юритилади. Бизнинг фикримизча бу сарой 1430 йиллардан кейин қурилган 19

бўлиши керак. Чунки тарихий манбаларда кўрсатилишича Кўхак этагида Расадхона биноси қурилган, сўнгра боғ барпо этилган. Расадхона эса 1428 – 1429 йилларда қурилган. Унинг номи (Чил устун – қирқ устунли) ҳақида фикр юритишда Бобурнинг қуйидаги маълумотини эслаш кифоя”. ... бу боғнинг ўртасида бир иморат қурилибтур, Чилустун дерлар ду ашчёна стунлари тамоман тошдин. Бу иморатнинг тўрт бурчагида тўрт минордек буржлар қопориб турларким юқорига чиқар. Йиллар бу тўрт бурхиндир. Ўзга томон ерларда тошдин стунлардир. Баъзини мопеч (хиёра) қилиптурлар. Юқориға ошъённинг тўрт тарафи айвондир, стунлари тошдин...” Бундан кўриниб турибдики, бу иморатни қуришда устунлар асосий ролъ ўйнаган. Лекин, устунлари қирқта бўлганми йўқми бу бизга номаълум. Тарихий манбаларда бу каби номлар учрайди. Масалан, Эронда бу ном билан аталган сарой бўлиб ( XVII ) устунлар фақатгина 20 та бўлган. Боғча. Чил Устундан шимолий ғарб томонда, 400 – 500 метр нарида, Чўпон ота тоғининг ёнбағрида М. Улуғбекнинг иккинчи боғи бўлган. Бу боғ Боғи Майдоннинг бир чеккаси ҳисобланиб, эҳтимол, уларни девор ажратиб турган бўлса керак. Шу сабабли тарихий манбаларда боғча номи билан юритилган. Бу боғчада Чиннихона номи билан машҳур бўлган саройча ҳамда айвонча бўлган. Бу ҳақда Бобур жуда қизиқ маълумот беради. “... Бу иморатдин яъни Чил Устундан демоқчи) пуштаи Кўхак сари домонада яна бир боғча солибтур. Айвонини ичида бир улуғ тош тахт қуюбтур. Турли тахминон 14 – 15 қари (тахминан 70 смга тенг) бўлғай арзи етти, саккиз қари, умқи бир қари... Ушбу боғчада яна бир чордара солибтур, идораси тамом чинний. Чиннихона дерлар. Хитойдан киши йибориб келтирибтур.” Демак бу боғчада айвон ва саройча бўлиб, қурилиш йиллари Чил Устун билан олдинма – кетин бўлган бўлиши керак. Бу ер М.Улуғбекнинг асосий жойи бўлган бўлиши мумкин. Улуғ олим расадхонадан чарчаган кезлари шу ерда дам олган ҳамда баъзи бир илмий, сиёсий ва бошқа масалалар юзасидан шу ерда фикр юритган. 20

Хоналар ичи чинни қопламалар билан қопланганлиги учун Чинни хона деб юритишган. Бу Чиннихона 1941 йилги археологик қазишмаларда текширилган. Лекин, Иккинчи жаҳон уруши бошланиши туфайли иш охиригача олиб борилмаган. Бу ерларда аҳоли зич жойлашганлигидан 1969 йили бошланган археологик текшириш ишлари вақтинча ниҳоясига етмай қолди. Боғи Зоғон. Бу боғ тўғрисида маълумот беришларича, унинг шарқ тарафдалиги маълум. Ҳозирда ҳам Самарқанднинг шарқ тарафида Панжакент йўлидан борганда (16 км масофада) Боғи Зоғон деган қишлоқ бор. Темурийлар даврига оид адабиётларда бу боғ тўғрисида маълумот учрамайди. Ерлик халқлар ёдида ҳам боғ – сарой сўзи билан боғлиқ бўлган эсдаликлар қолмаган. Улар бу жойни “Қарғалар боғи” деб аташган. Чунки ёзда ҳам қишда ҳам бу жойдан қарғалар аримас экан. XIV –XV асрларда юқорида номлари тилга олинган боғ саройлардан ташқари яна бошқа боғ саройлар ҳам бўлганми? деган саволга жавоб излаймиз. Баъзи бир маълумотларда Самарқанддан 24 километр Жанубда Қоратепа қишлоғи бўлиб, унда сарой қурилганлиги кўрсатилади. Текширишлар натижасида бу қишлоқда баландлиги 11 метр, узунлиги 20 метр, эни эса 15 метр бўлган тепалик борлиги аниқланди. Бу тепалик Қора тепа номи билан аталган бўлиб, бунда сарой қурилгани ҳақида бирор жавоб топилмади. У кўринишидан қоровуллар учун қурилган қўрғончага ўхшайди. Самарқанд атрофида шунга ўхшаш тепалар кўплаб учрайди. Лекин, уларнинг бирортасида ҳам XIV – XV асрларга оид саройлар ўрни ҳозиргача аниқланмаган. Шубҳасиз, бу боғ саройлардан ташқари яна Самарқандда жуда кўплаб боғлар, кўнгил очар жойлар бўлган. Гул – боғ, Лолазор, Бедана қўриғи, Чумчуқлик, Ғозхона ва бошқалар шулар жумласидандир. Эҳтимол, номлари ва харобалари бизгача етиб келмаган яна шундай хушманзарали жойлар ва боғ саройлар бўлгандир. Бу ўринда Клавихонинг берган маълумотларини эслатиб ўтмоқчимиз “... шаҳар боғлар ва узумзорлардан ўралган бўлиб, баъзилари 1,5 лига (1 ли – 4 км.), баъзилари эса 2 лига чўзилган. Бу боғлар ўртасидан кўчалар ўтган ҳамда аҳоли яшайдиган майдонлар жойлашган. 21

Бу шаҳарлардан ташқарида жойлашган жойларда ҳам кўплаб уйлар бор. Бу ерда шоҳнинг ҳам саройлари ва асосий омборлари жойлашган. Булардан ташқари, бу боғларда кўпчилик бойларнинг уй ва хоналари бор. Бу боғ ва узумзорлар билан ўралган бўлиб, шаҳарга кириб борар экансиз, гўё шаҳар баланд дарахтлар билан қопланган ўрмонларнинг ўртасида тургандай. Умуман олганда XIV – XV асрлардаги боғларни бунёд этишда қатнашган халқ усталари ҳеч шубҳасиз, ўз санъатларини намойиш қилишда ота – боболари яратган боғ санъати ва унинг яхши намуналари билан яқиндан таниш бўлган. Улар боғ учун жой танлашда ҳам ниҳоятда усталик билан иш тутишган. Юқорида айтиб ўтганимиздек, бунда улар сув масалаларига, ернинг баланд пастлигига, иморат учун жойнинг мос келишига ва бошқа табиий белгиларга, шунингдек бу боғларга исм қўйишга ҳам алоҳида эътибор беришган. Исми жисмига мос боғ саройлар яратиш, фақатгина Самарқанд шаҳридаги боғ саройлар учунгина эмас, балки биз ўрганаётган даврлардан олдингиларига ҳам хос бўлган. Буни Ҳиротдаги (Боғи Жаҳонаро, Боғи Чаманаро), Кобулдаги (Боғи Шаҳараро, Боғи Нурафшон) боғлар мисолида ҳам кўриш мумкин. Самарқанддаги (XIV – XV асрлар) боғ саройлар ҳақида сўз юритар эканмиз, Ўрта Осиёнинг бошқа шаҳарларида ҳам шундай боғлар бўлганлигига шубҳаланмасак ҳам бўлади. Бу санъат Ўрта Осиё халқлари учун алоҳида фазилат бўлиб, меъморчилик санъати ўтмишда юқори савияда бўлганлигидан далолат беради. Ҳеч шубҳа йўқки, халқимиз қаерда яшамасин, доимо боғ яратишга интилади. 22

II – боб. XIV - XV асрлардаги боғ саройларни археологик нуқтаи- назаридан ўрганиш. II.1. Давлатобод, Боғи Дилкушо, “Боғу Бўлду,” Боғи майдон, “Чиннихона” (боғча) даги архелологик қазишмалар . Қазишмалар давомида топилган сополлар ва пуллар Давлатободдаги археологик қазишмалар. Давлатобод боғида текшириш ишлари 1967 йил сентябрида бошланиб, шу йил охирида тугатилди. Эски боғ билан боғлиқ бўлган барча аломатлар аллақачонлар йўқ бўлиб кетганлиги яққол сезилиб туради. Баъзи ерларда фақат боғни ўраб турган пахса деворларининг излари ва емирилиб кетган қолдиқларигина сақланиб қолган холос. Бу пахса деворларнинг йўналиши жанубий ғарбдан шимолий шарққача бўлиб, ўлчаш ишлари олиб бориш натижасида узунлиги 1350 метр, қисқа тарафи эса 900 метр эканлиги ёзилган. Боғнинг шакли тўғри тўрт бурчак бўлиб, бўйининг энига нисбати 1,5 баробар узун эканлиги аниқланди. Деворнинг эни эса 60 – 65 см. Кейинги вақтларда бу ерларнинг ўзлаштирилиши натижасида боғнинг қайси ерида нима бўлган, дарвозалар ўрнини ҳам аниқлашга имкон қолмаган.Фақат боғ майдонидаги сочилиб ётган квадрат шаклидаги пишиқ ғишт парчалари, XIV –XV асрларда кўп ишлатилган мозаика ва майолика бўлаклари, боғнинг жанубий ғарб томонидаги ерларда қолган кул қолдиқлари ва бошқа майда аломатларгина бу ерда бир вақтлар йирик қурилма бўлганлигидан далолат бериб турибди 1936 йилги текширишлар натижасида боғнинг шарқ томонида ҳам дарвоза бўлганлигини билдирувчи аломатлар ва асосий дарвозаси жануб тарафда бўлган деб айтилган. Яна боғнинг ўртасидан ўтган ариқ бўлганлиги ва шимолий тарафда битта, Жанубий тарафда учта сув ҳавзаси бўлганлиги ҳам аниқланган. Текширилган шу майдонда тўртта ҳовуз бўлиб, улар яқинда қурилганлиги аниқланди. Боғнинг жануб тўрт бурчак қисмининг марказида баланд ғишт тепа мавжуд. Тепанинг усти ва ёнбағирларида сопол идишларнинг бўлаклари, кошин, парчин 23

синиқлари сочилиб ётибди. Тепаликнинг кўриниши тўрт бурчак кўринишда бўлиб, томонларнинг кенглиги юқори юзасида 40х40 метр, пастки асосида эса 65х65 м, баландлиги эса12 метр. Тепаликнинг устки юзаси анча текис бўлиб, шу атрофдаги аҳолининг айтишича, бундан 15 – 16 йил аввал тепаликка дарахт ўтқазилиб, у ерни меҳнаткашлар оромгоҳига айлантириш кўзда тутилган экан. Сув танқислиги туфайли дарахтлар қуриб, уларнинг режалари амалга ошмай қолибди. Тепаликнинг уч ёнбағри тик қияликдан иборат бўлиб, фақат тепаликка бемалол чиқса бўлади. Илгариги текширувчиларнинг ёзишича, тепалик кўриниши баландроқ бўлиб, унинг пастки майдонида оралиғи 8 метрли бир - бирига параллел равишда Жанубдан шимолга чўзилган деворга ўхшаш уюм бўлиб, бу девор қолдиқлари бўлса керак деб тахмин қилинган. Тепалик ўз даврида айланасига хандақ билан ўралган бўлиб, ҳозирги кунда унинг кенглиги 25 метр, баъзи ерлари 30 метрга яқин. Бу хандақ ер сатҳидан 1,5 метр пастда жойлашган. Ёдгорлик атрофидаги бу ҳалқасимон ҳандақ ичида сувлар тўпланиб ётганлиги учун ундан қамишлар ўсиб чиққан. Унинг ўртасидаги тепалик эса атрофи сув билан тўлдирилган хандақ туфайли сув билан ўралган қасрни эслатади. Тепалик устида олиб борилган археологик қазишмалар натижасида бу ерда деворлари жуда бой нақшлар билан қопланган пишиқ ғиштлардан қурилган уйлар бўлганлиги аниқланди. Уйларнинг деворлари билан биргаликда уларнинг номи сатҳидан пастга қараб кетган пойдеворларига ҳам пишиқ ғиштдан ишлатилган. Кейинги текширишлар натижасида бу иморат пойдеворлари пастигача қазиб олинган. Бу уйларнинг пойдевори пол сатҳидан 70 – 80 см. Пастдан бошланган бўлиб, баъзи ерларда терилган пишиқ ғиштлар сақланиб қолган. Уларнинг ранги қизғиш бўлиб, тепаликнинг марказига жойлашган бир иморатнинг қолдиқларини очиш ва ўрганиш натижасида унинг тархи археологлар томонидан аниқланди. Иморатнинг узунлиги 20 метр, эни эса 14 метр бўлиб, унинг айвон ва бир қанча хоналари тўғри тўртбурчак шаклида жанубий – ғарбдан шимолий ергача чўзилган.Деворнингустки қисми сомонли лой билан сувалган. Шу девор аирофларидан топилган сопол идиш парчалари, унинг жуда қадимийлигидан 24

далолат беради. Сополлар анча пишиқ ишланган бўлиб, лойдан қизғиш рангда, устки қисми эса силлиқланган. Умуман олганда, бу деворнинг тузилиши ва ундаги сопол парчаларга асосланган ҳолда бу хароба ўрнида илк ўрта асрга оид феодалларнинг кўшки бўлган дейиш мумкин. Даврлар ўтиши билан бу кўшк ўрнида тепалик ҳосил бўлган. XIV аср охирларига келиб мақсадга мувофиқ бўлгани учун, баъзи жойлари тузатилиб юқорида таърифланган иморат барпо этилган. Боғи Дилкушодаги археологик қазишмалар. Боғи Дилкушода археологик текшириш ишлари 1968 йил апрелъ – август ойларида олиб борилган. Бу боғ жойлашган эски боғ ўрни ва уни ўраган пахса деворлардан ҳозир асар ҳам қолмаган. Шу ерлик аҳолининг айтишича, ерларни ҳайдаш вақтида пишиқ ва сирлик ғишт парчалари кўплаб учраб турган. Ҳатто яқин – яқинларгача ҳам шу атрофдаги эски пахса девор харобалари сақланган бўлиб, уларни бузишганда пахса девор қаватларида пошналик этик изларини кўришган. Шу ерлик қарияларнинг тахминига кўра, бу деворлар орасидаги масофа 800 – 900 метрни ташкил қилар экан. Шу майдоннинг ўртароғида чанг сувоғининг майдаланиб кетган бўлаклари ва ғишт парчаларига аралашиб кетган тупроқ уюмидан “Ғишт тепа” номи билан аталувчи тепалик ҳосил бўлган. Тепалик унча баланд бўлмай, энг баланд ери (шимол томонидан) икки метрдан ошмасдан, жануб томонга қараб пастлашиб кетган. Тепалик ёй шаклига яқинроқ кўринишга эга. У жанубдан шимолга томон чўзиқроқ бўлиб, узунлиги 64 – 67 метр, эни эса 42 – 44 метр атрофида бўлган. Археологик қазишма натижасида бу ерда ҳам Давлатободдаги каби ҳолат қайд қилинган. Деворларга ишлатилган пишиқ ғиштлар уй полининг сатҳидан пастдагина (фақат баъзи ерларидагина) сақланиб қолган. Умуман бу ерда ҳам иморатлар пойдеворидан ғиштлар ковлаб олиниши натижасида ҳосил бўлган зовурларни текширишга тўғри келди. Қазишма ўтказиш жараёнида бирмунча қийинчиликларга ҳам дуч келинган. Чунки, унинг жанубий ғарб томони бутунлай жамоа хўжалиги (колхоз) узумзорига қўшилиб кетган 25

бўлиб, бу ерларда шароитга қараб тўрт бурчак, тўғри тўрт бурчак шаклига ўхшаш чуқурликлар (шурф) ковлаш билангина чегараланилган холос. Археологик қазиш ишлари археологлар томонидан шимолий шарқ томондан бошланган. Иморат тархи жанубий ғарб томондан шимолий шарққа қараб чўзилган бўлиб, узунлиги 74 метр (айвони ҳисобга олинмаганда) эни 39,5 метр эканлиги анақланди. Иморатнинг тархи асосан яхлит олганда марказий қисми кенг заллардан ва унинг атрофида жойлашган турли тўғри тўртбурчакли хоналарнинг ҳажми бир хилда бўлиб, улар фақат жойлашиши билангина бир – биридан фарқ қилади. Шимолий шарқ томондаги биринчи ва иккинчи хоналар эшиги жанубий томонга, Жанубий ғарб томондаги хоналарнинг эшиги, шимолий шарқ томонга қараган. Бу хоналарнинг кўриниши умуман олганда ҳар хил бўлган. Биринчи хона. Хонанинг узунлиги 11,5 метр, эни 8,5 метр. Кириш эшиги жанубий ғарб томондан икки чеккада бўлиб, эшикларининг кенглиги бир хил икки метр. Эшик остоналарига мармартош тахтачалар ётқизилган бўлиб, улардан биттасигина сақланиб қолган. Унинг бўйи 70, эни 45 см, қалинлиги эса 11 см. Устки қисми текис қилиб пардозланган ва бир – бирига жуда зич )оралиғи 1 – 2 мм. дан ошмайди) қилиб, ер устига терилган. Оқиш тусдаги бу ғишт плиталар ниҳоятда пишиқ. Уларнинг қирралари орасидаги кенглик 25 см, қарама – қарши томонларининг оралиғи қалинлиги 6 см. Хона деворларининг қалинлиги эшиклари орасидаги деворни ҳисобга олмаган ҳолда 3 метрдан. Шимолий томондаги деворнинг ўрта қисмида тўғри тўртбурчак шаклида (2х4) тахмон жойлашган. Биринчи хонага параллел ҳолда иккинчи хона жойлашган бўлиб, улар ўртасида шимолий шарқдан қараганда катта босма “Т” ҳарфини эслатувчи иншоотнинг пойдевори жойлашган. Унинг икки тарафида кенглиги 4 метрли йўлаклар бўлиб, уларнинг полларига ҳар хил ҳажмдаги мармар тош тахталар терилган. Бу тош тахтачалар фақат биринчи хона ёнидаги йўлак охирида сақланиб қолган. Қолган жойларида сезилар – сезилмас даражада излари сақланган. Сақланган тош тахталарнинг катта – кичиклиги ҳар хил яъни 90х44х11 см; 40х44х11 см; 45х26х10 см; 41х36х10 см кабилардир. Бу йўлак юқорида 26

айтилганидек хоналарнинг ташқи чегарасида бошланиб, ичкарига қараб 8,5 метргача бир хил кенгликда, эни эса 1 метру 20 см. бўлган йўлаклар чегарасигача давом этади. Бу йўлакларнинг поли олдинги йўлакларнинг номи сатҳидан 30 см. пастда. Уларнинг номига тўрт бурчакли(24х24х4 см) пишиқ ганчлар қоришмаси устига терилган. Йўлакларнинг бўйи 6 метрдан бўлиб, “т” га ўхшаш иншоотнинг охирги чегара чизиғигача давом этади. Бу йўлаклар ўз навбатида кенг залга уланиб кетади. Умуман олганда иморатнинг бу қисми бир – бири билан қўшилган учта қўшув шаклидаги заллар тузмасидан иборат. Биринчи залнинг ўрта қисмида, тўртбурчак шаклида (4х4), чуқурлиги бир метр атрофида бўлган сув ҳавзаси (ҳовуз харобаси) сақланган. Чуқурлик ичи ғишт парчалари ва майдаланиб кетган девор қопламалари аралашмасидан иборат бўлган чиқиндилар билан тўлган бўлиб, бир вақтлар атрофларига ва таг қисмига мармар тош тахталар терилган бўлса керак. Ҳовузнинг чеккалари бузилиб ва нураб кетганлигига қарамай, баъзи ерларида ғишт ёки тош тахталар терилганлигини эслатувчи излар сақланиб қолган. Биринчи ҳовузнинг жанубий шарқ томонида олди тарафи ҳовуз томонга қараб очиқ ҳолда хона жойлашган. Бу тўғри тўртбурчакли хона бўлиб, узунлиги 13,5 метр, эни эса 9 метр. Хонанинг Жанубий шарқий томони ташқарига қараган. Йўлнинг кенглиги 5 метр, эни эса 2 метр. Бу йўлнинг поли уй полига 40 смга етмаслигини назарда тутсак, бу очиқ жойнинг ўрни эмас, балки панжаранинг ўрни бўлган бўлса керак, деган хулосага келиш мумкин. Бу хонанинг ўртароқ қимида уни иккига ажратувчи 1,5 метр қалинликдаги девор қолдиқлари сақланиб қолган. Бу девор кўпроқ синган ғишт парчалари билан ишланган бўлиб, пойдевори ҳам унчалик чуқур (30 см) эмас. Унинг кўринишига қараганда бу иморат харобага айланган. Юқорида айтиб ўтганимиздек, иморат пишиқ ғиштлардан ишланган бўлиб, 45 – 50 см (6- 7 қатор ғишт) пастликкача давом этган. Улардан кейин эса катта – катта шар парчаси кул ва чанг аралашмасидан иборат бўлган қоришма ёрдамида терилган. Уларнинг ер тагида қараб 3 метр, 20 см. пастгача давом этиши 27

аниқланди. Иморатдан 15 метр ғарб томонда ўтказилган текширув ишлари олдин пойдевори чуқурлигини аниқлашда хатоликка йўл қўйилганлигини кўрсатади. Бу ерда сув қатламининг ер юзасига яқин жойлашганлиги пойдеворни чуқурроқдан бошлашни тақозо қилган бўлиши керак. Шунинг учун иморатга янгидан чуқурроқ қилиб пойдевор ковланган. Ҳақиқатдан ҳам археологлар томонидан 3 мерга яқин чуқур ковланганда лой кўринишидаги ер чиқа бошлади. Шу сабабли бўлса керак, пойдеворнинг таг қисмига 2- 3 см қалинликда сув солинган. Иморат қуришда ишлатилган ғиштлар асосан 26 – 27х26 – 27х67 см. катталикда бўлиб, чанг қоришмасида терилган. Археологик қазишма вақтида кўплаб рангли кошин парчалари, ҳар хил шаклда ишланган мармар тош тахтачалари ва уларнинг бўлаклари, идиш синиқлари топилган. Умуман олганда, бу иморат марказий қисми + шаклидаги қатор заллардан ҳамда тўрт томонида тўғри тўртбурчак шаклидаги ярим ой шаклидаги ярим очиқ ва ёпиқ хоналардан иборат бўлган мустаҳкам пойдеворли, ҳашаматли саройлар меъморий ёдгорлик бўлиб, унга асосан уч томонида жойлашган эшиклар орқали кирилган. “Боғу Бўлду” даги археологик қазишмалар. Боғу Бўлду Боғу Дилкушодан 1,5 км. ғарбда жойлашган. Археологлар томонидан боғ чегарасини аниқлашга имкон бўлмади. Унинг деворлари қачон бузилганлиги тўғрисида маълумот йўқ. Бу ернинг релъефи бўйича, бу боғ ҳам юқоридаги боғлар каби кенг бўлган деган фикрни айтиш мумкин. Пахтазор ўртасида кенг парча ғиштлар, ганч сувоқлари ва тупроқ аралашмаси уюмларидан ташкил топган паст баланд дўнгликлардан иборат бўлган тепалик бўлиб, ҳозирги кунда ғишт тепа номини олган. Бу ердаги иморатнинг ғиштлари, шунингдек пойдевор тагига ишлатилган катта – катта тошларнинг қазиб олиниши (шимолий ғарб томондаги бутунлай) натижасида ўнқир – чўнқирлар ҳосил бўлган экан. Ўз вақтида жамоа хўжалиги бу тепаликларнинг бир қисмини текислатиб юборган. Умуман олганда, бу тепаликлар йиғиндисининг умумий кўриниши тухумсимон шаклга яқинроқ 28

бўлиб, шимолий шарқдан, жанубий ғарб томонгача бўлган оралиқ 65 – 70 метр. Жанубий ғарбдан, шимолий ғарбгача бўлган оралиқ эса 50-55 метр бўлиб, энг баланд ери бир метрдан ошмайди. Археологик қазишма натижасида, бу бинонинг тақдири ҳам бошқа текширилган бинолар тақдири каби бўлганлиги археологлар томонидан аниқланди. Иморатнинг тарихи бизгача етиб келган бино пойдеворида сақланиб қолган ғишт ва улардаги тошларнинг қазиб олиниши натижасида ҳосил бўлган трапецияларнинг йўналишининг ўрганилиши натижасидагина аниқланди. Иморатнинг барча хоналари симметрик тарзда жойлашган бўлиб, умумий кўриниши тўртбурчак шаклидадир. Бинонинг ички тузилиши пойдевори асосида аниқланган тарх бўйича қаралса, бирмунча содда бўлиб, катта – катта заллардан иборатдир. Бинонинг эшиклари тўрт томондан асосий эшиклар икки қарама – қарши (шимолий ғарб ва жанубий шарқ) томондан бўлиб, улар бир хил кўринишда ва кенглиги 12 метр бўлган. Иморатнинг тузилишига қараганда унинг икки тарафида кенг ва баланд пештоқли дарвозалар бўлган. Қарама – қарши пештоқлар оралиғида учта тўртбурчак шаклидаги хоналар тизмаси жойлашган бўлиб, уларнинг бўйи энига нисбати 1:1, яъни 12х12 метрдан бўлган. Биринчи ва учинчи тўртбурчак шаклидаги залларнинг ҳар икки ёнида тўғри тўртбурчак шаклидаги хоналар жойлашган. Бўйи 12 метр ва эни 10 метр бўлган бу хоналар жанубий шарқдан шимолий ғарбга қараб чўзилган. Иккинчи (марказий) тўртбурчак шаклидаги хоналар жойлашган. Улар жанубий – ғарбдан, шимолий шарққа томон чўзилган бўлиб, бўйи 16 метр, эни эса 8 метр бўлган. Бу хоналарнинг ташқарига қараган томонлари иморатнинг умумий ташқи чизиғидан 4 метр ташқарига чиққан бўлиб, шу тарафлардан ҳам хоналарга кириш учун эшиклар бўлган. Иморатнинг шимолий шарқ томонидаги эшик ўрни деб аталган ернинг озгина қисмида тўрт қатор ғиштдан иборат бўлган девор сақланиб қолган. Ғиштларнинг жойлашишига қараб (ғиштларнинг ҳажми 26х26 смдан) эшик ўрнининг кенглиги тўрт метр, ички хона деворларининг қалинлиги 2 метр ташқи деворларининг қалинлиги эса тўрт метр бўлган деган хулосага келиш мумкин. 29

Иморат хоналарининг полларига асосан пишиқ ғиштлар ишлатилган бўлса керак, чунки баъзи бир хоналарда ерга ётқизилган ғиштлар сақланиб қолган бўлиб, уларнинг кўпроқ қисми 20х18х6 смдан ғиштлар билан ўралган. Ғиштларнинг устки қисми яхшилаб силлиқланган бўлиб, улар шиббаланган ер устига жуда ҳам зич қилиб терилган. Баъзи ерларда ғиштларнинг изларигина сақланиб қолган холос. Бундай ғиштлар иморатнинг жануб томонидан хонанинг ташқарисида ҳам сақланиб қолган. Унинг ҳажми 26х24х5 смдан. Бу ернинг олд томони бутунлай очиқ бўлиб, терилган ғиштлар айвон полига алоқадор бўлса керак. Баъзи ерларда полларга икки қатор ғишт терилган бўлиб, уларнинг тагига иморат қурилиши вақтида ҳосил бўлган чиқиндилар ётқизилган. Иморат деворларига ишлатилган ғиштлар полга ишлатилган ғиштларга нисбатан бироз каттароқ 27х27х6 ва 28х28х6 смдан. Юқорида таърифланган биринчи тўрбурчак шаклдаги хона ва унинг шимолий шарқ томонидаги хона ичида, жанубий ғарбдан шимолий шарққа томон чўзилган. 60 см ҳамда бир метр қалинликдаги деворлар бўлиб, унинг пойдевори 24х25 см бўлган. Улардан бирининг ёнида сопол хумча таги сақланиб қолган деворларни қуришда синган ғиштлар ишлатилганлиги, шунингдек бошқа деворлар билан ҳам боғланмаганлиги учун уларни бино харобага айланган даврда қилинган деб айтиш мумкин. Бино харобага айланган вақтдан кейин ундан қорамол учун бошпана сифатида фойдаланилган. Марказий полида 10 – 15 см қалинликда, гўнг қатламлари сақланиб қолган. Иморат пойдеворининг чуқурлигини аниқлаш учун бинонинг жанубий ғарб томонидан девор ёнида шурф қилинган. Бу ердаги пойдеворнинг эни 2 метр бўлиб, уй поли сатҳи 0,5 метр пастгача бўлган пойдеворга пишиқ ғиштлар терилган. Ғиштлар пастга Чўпон ота тоғидан келтирилган йирик тошлар тугашигача бўлган оралиқдаги масофа 2,5 метр. Шундай қилиб, иморат пойдеворининг бу ердаги чуқурлиги 3 метр бўлиб, ундан кейин 2-3см қалинликда қум қатлами ётқизилган. Қазишма вақтида сарой харобаларидан жуда кўплаб рангли кошин 30

парчалари, сопол қувурлар, ҳар хил шаклли мармар тоштахталарнинг парчалари ва иморат пойдеворининг безагида ишлатилган бошқа хил элементларнинг парчалари топилган. Умуман олганда бу бинониг тархи ташқи кўринишдан тўрт томонга ҳашаматли эшиклари бўлган ва ички кўриниши (қўшув (+)) аломати кўринишида жойлашган заллардан иборат бўлган. Шунингдек, иморатнинг тўрт томонида энсиз айвонлари ҳам бўлган. “Боғи Нақшижаҳон” даги қазишмалар. Бу боғ ерлари жамоа хўжалиги томонидан пахта далаларига айлантирилганлиги сабабли кенг миқёсда археологик қазишмалар олиб бориш учун археологларда имкон бўлмади. Баъзи бир ерлардагина ўтказилган қазишмалар натижасида иморат пойдевори аниқланмади. Эҳтимол бу ердан ҳам иморат пойдеворига ишлатилган ғишт ва тошлар қазиб олинган бўлса керак. Унинг қолдиқлари қолган бўлишига шубҳа бўлиши мумкин эмас. Ерлик аҳолининг гапига қараганда бир вақтлар Чўпон ота тоғининг этагидан оқиб ўтган сувнинг жануб тарафида сувга яқин жойда чуқурликлар бўлган экан. Шунинг учун, бу ерларда жуда кўплаб ғиштлар ва рангли кошинлар регистонга ташиб кетилган. Қазишмалар натижасида бино пойдевори аниқланмаса ҳам жуда кўп ғишт ва кошин парчалари йиғилган. Шунингдек, битта мис танга ҳам топилган. Боғи майдондаги қазишмалар. Бу ерлар ҳозирги кунда ҳам шу ном билан аталувчи, шунингдек. Бу ерда Чилустун номи билан аталувчи жой ҳам бўлиб, масжид қурилган. Бир вақтлар шу масжиднинг ўрнида сарой қад кўтарган экан. Лекин, унинг харобалари аллақачонлар йўқ бўлиб кетган. Бино ўрнида ҳосил бўлган ғишт ва деворларни безатишда ишлатилган нақшлар парчаси, шунингдек бошқа хил чиқиндилардан ҳосил бўлган буюмлар ҳам алақачонлар текислаб юборилган. Фақат озгина ердагина бу уюмлар қолдиғи сақланиб қолган. Унинг баландлиги 1,5 метрча. Текширишлар натижасида бу саройдан фақат курси қолдиқларигина қолганлиги аниқланган. Унинг эгаллаган майдони тахминан 60х40 метрни ташкил қилган. Бу тошдан териб чиқилган супа шимолдан жанубгача чўзилган бўлиб, у 2,15 чуқурликка тушган. 31

Шу ерлик одамларнинг айтишича бу тош супанинг шарқ томонида ҳовуз бўлиб, унинг атрофида мармар тош тахталар билан ишланган экан. Археолог олимларнинг фикрича, бу ерда қурилган бино шу тош устига қурилган бўлиб, вақт ўтиши билан бузилиб кетган. 1917 йилги октябръ тўнтаришидан олдин шу ерларни бузиш вақтида иккита устун қазиб олинган экан. Бу гранит устунларнинг узунлиги 154 см бўлиб, тўртбурчак шаклидаги пирамидани эслатади. Таг қисмининг ҳар тарафи 90 см бўлиб, таг қисми конус шаклига айланган. Бу устунлардан ташқари яна ҳаво рангли ғиштлар ҳам (19х6, 5х5, 6х4, 8х5см) топилган. “Чиннихона” (боғча) қазишмалари . 1941 йилги қазишмалар вақтида Чиннихона саройи харобаларининг жануб тарафида полига ғиштлар (25х25х4,5 см) терилган айвон ўрни очилган. У ерни текшириш натижасида саккиз қиррали унча катта бўлмаган (айланаси 1,5 метргача) ҳовузча ўрни аниқланган. Ундан 1,5 метр парча супа жойлашган бўлиб, унинг шимол тарафида икки қатор ҳаво ранг ғишт билан ўралган. Супа устига олти қиррали ғишт терилган. Шулардан 60 метрча шарқда айланаси 1 метрча бўлган ҳовузча бўлиб, унинг атрофи силлиқланган мармар плиталар билан қопланган. Бу ҳовузчага сув пол тагидан лойдан ишланган қувурлар орқали келган. Булардан ташқари, сарой пештоқи асосий дарвозасининг бошланиш қисми ҳам очилган. Бу ерда тўпланган тупроқ қатламлари олдинги очилган ерлардагидан кўра 2 метрча, қолган ерларда эса сатхи полдан 0,3 05 метр баланд. Пештоқ тахтасининг олд тарафига силлиқ қилиб ишланган плиталар терилган бўлиб (оникс, оқ мармар) ва серпантин каби тоғ жинси ишлатилган) улар қисман баъзи жойларда сақланиб қолган. Бу плиталар ниҳоятда моҳирлик билан бир – бирига жуда зич ҳолда терилган. Айлана юза қисми ғоят нафис қилиб ишланган сирли кошин қопламали девор қолдиқлари очилган. Қазишмадан топилган сарой қолдиқлари – чинни тахтачалар, рангли шишалар, ўйиб ишланган тош тахталар жуда қизиқарлидир. Шундай тахтачаларнинг бирида куфий ҳарфида ёзилган ёзувда тилак тилаш маъносида “бахтли бўлиб” деган гап аниқланган. 32

Қазишмалар давомида топилган сополлар ва пуллар. Саройлар харобасида олиб борилган қазишмалар натижасида ўша вақтда ишлатилган сопол идишлари ва муомалада бўлган мис чақа пуллари топилди. Уларни археологлар ўрганар эканлар XIV – XV асрларга келиб, меъморчилик ва бошқа соҳалар билан бир қаторда, кулолчилик санъатида ҳам бурилиш юз берганлигининг гувоҳи бўламиз. Санъатшуносларнинг таъкидлашларича, бу даврдаги сопол идишлар мўғуллар давригача бўлган сополлардан ўзининг янгича услуби билан фарқланади. Кейинги йилларда Марвда олиб борилган бу соҳадаги текширувлар натижалари буни яққол кўрсатиб туради. Кулолчилик санъатининг бундай кескин ўзгаришига бир неча сабаблар бўлган. Биринчидан, урушларда асир олинган турли ҳунармандлар, шу жумладан кулолларнинг Самарқандда йиғилиши бўлса, иккинчидан, Хитой кулолчилик санъатининг таъсири бўлиб, М. Улуғбек даврида янада кучайган. Учинчидан, бу даврга келиб кошиннинг кулолчилик соҳасига кириб келиши билан изоҳланади. Натижада XIV – XV асрларда яратилган кошиндан тайёрланган чиннисимон идишлар хитой чиннисига ўхшаш бўлиб, фақат юқори табақадаги кишиларгина бундай идишларга эга бўлган. Бундай шоҳона идишлар қанчалик чиройли бўлмасин, ўзининг баъзи бир сифатлари (айниқса мўртлигидан) жиҳатидан Хитой чиннисига тенглаша олмаган. Ўша давр усталарининг бу соҳадаги уринишлари яхши самара берган. Самарқандда ҳукмдорлар томонидан берилган зиёфатларда қатнашган Испания элчиси Ръю Де Клавихо Гонзалес саройларда олтин, кумуш косалари билан бир қаторда сопол косалар жуда қадрли ва қимматбаҳо ҳисобланган чинни косаларни ҳам кўрганлигини ёзган. Ҳашаматли саройларни безаган бундай чинни ва чиннисимон идишлар жуда хилма – хил бўлган. Қазишмаларда топилган жуда оз миқдордаги кошиндан тайёрланган идиш бўлаклари асосан косасимон қадаҳ синиқларидан мутахассисларнинг фикрича, бу идишларнинг мустаҳкамлигини оширган. 33

Биз қуйида қазишма ишларида топилган кошин типидаги идиш бўлакларидан баъзиларини қисқача таърифлаб ўтамиз. Топилган коса парчаларидан бирининг таг қисми айланаси 7,5 см, идишнинг лойи оқиш рангда бўлиб, икки тарафидан оқ тусда сир берилган. Унга анор дарахтининг расми моҳирона чизилган, оч кўк рангда бир жуфт қўшалоқ анор ҳамда анор гули ва ҳар томонга таралган барглар, ҳатто баргларидаги томирлар ҳам усталик билан тасвирланган. Бу ерда наққошнинг маҳорати намоён бўлган. Наққош қайси ерга қуюқроқ ва қайси ерга суюқроқ ранг берилишига алоҳида эътибор берган. Шунга ўхшаш косанинг таг қисмининг айланаси 8 см бўлиб, унинг ички қисмида япроқли гул сурати тасвирланган. Гулнинг асосий чизиқлари ва новдалари жигаррангда берилган. Топилган идиш бўлаклари орасида косанинг тепа қисмлари учрайди. Улардан бирининг айланаси 20 см. бўлиб, деворчаларининг қалинлиги 0,4 см.дир. Идиш бўлагининг икки тарафида акс эттирилган нақшлар эса оч жигаррангда берилган. Топилган идиш бўлаклари орасида косанинг тепа қисмлари учрайди. Улардан бирининг айланаси 20 см. бўлиб, деворчаларининг қалинлиги 0,4 смдир. Идиш бўлагининг икки тарафидан акс эттирилган нақшлар эса оч жигаррангда берилган. Ташқи тарафининг тепа қисмида бурама нақшли шакл берилган бўлиб, унинг пастроғида тол новдасига ўхшаш безаклар акс эттирилган. Идиш ички қисмининг тепасида эса тўлқинсимон чизиқлар берилган. Кошиндан ишланган идиш синиқлари орасида косага ўхшаш идишлардан ташқари товоқ ва ликобча типидаги идишларнинг синиқлари ҳам учрайди. Шундай қилиб, бу саройлардан топилган сопол идишлар ясалиш санъати, сифати, безалиши ва бошқа томонлари билан бир – биридан фарқ қилган. Қазиш ишларида топилган идишларнинг синиқларида фақатгина бир нечтасинигина шоҳона идишалар қаторига қўшса бўлади. Чунки уларда икки тарафлама берилган сир ва нақшлар бор. Бошқа турдаги идиш синиқлари эса кейинги даврга, яъни сарой харобаларида давом этган ҳаёт билан боғлиқдир. Шуни айтиб ўтиш лозимки, XIV 34

– XV асрлардаги сопол идишлари шу давргача кулолчилик соҳасидаги барча ютуқларни ўзида намоён қилган ҳолда юксак маҳорат билан ишланган. Уларни яратишда архитектура соҳасида қўлланилгани каби маълум бир пропорцияга (бўйининг энига нисбати) ҳам амал қилгани ҳақиқатдан ҳоли эмас. Бу даврнинг идишларидаги нақшлар табиатдаги нарсалар аниқ берилган. XIV – XV асрлардаги сопол идишлар ўз давридагидек қадрланиб қолмасдан, ҳозирги замон сопол идишларига (Бухорода, Самарқандда, Тошкентда, Наманганда, Китобда ва Шаҳрисабзда) яратилаётган кулолчилик буюмларида ҳам ўз аксини топмоқда. Археологик қазув давомида бир нечта чақа пуллар ҳам топилган. Бу тангалар биз ўрганаётган давр бўйича хулосалар чиқариб бўлмаса ҳам нумизматика билан шуғулланувчилар учун бу далиллар қизиқарлидир. 35

II.2. Боғдаги саройларнинг архитектураси, курилиш режалари ва композицияси. Саройлардаги бадиий (Қадама гулли, кошин типидаги нақшлар) безаклар. Боғдаги саройларнинг архитектураси ҳақида. Қурилиш режалари ва композицияси. XIV – XV аср бошларида Самарқанд шаҳрининг атрофида жойлашган саройлар харобасида ўтказилган археологик текширишлар ва уларнинг ўрганилиши натижасида бу саройларни қуришда маълум бир режага амал қилинганми?. Уларнинг катта – кичиклиги нега ҳар хил? Нега уларнинг тархи хоч кўринишида бўлиб қолган? каби муаммоларга археологлар дуч келдилар. Бир неча асрлар илгари ота – боболаримиз томонидан бунёд этилган бу саройлар ўша даврга нисбатан энг яхши намуналар сифатида танилган тархлар асосида қурилган, десак хатога йўл қўймаган бўламиз. Мавзумизни батафсил ёритиш мақсадида XIV асрларга тўхталиб ўтиш лозим топилди. Бизга маълум бўлган бу энциклопедик асарлар орасида (1845 – 1846 йй) XV асрда яшаб, асилзодалар орасидан етишиб чиққан Воҳид Алининг “Матлаъ ул – улум – ва мажмаъ ул – Фунун” яъни “Фаннинг келиб чиқиши ва техника билимлари тўплами” номли асари муҳим аҳамият касб этади. Китобнинг 31 – бобида қурувчиларнинг қуриш вақтида амал қилиниши лозим бўлган зарур қоидалари келтирилган. Олимларимиз кейинги йилларда олиб борган ишлари шуни кўрсатадики, меъморларимиз IX - X асрлардаёқ ҳисоблаш ишларини жуда ҳам мураккаб геометрик услубда, маcалан, Исмоил Сомоний мақбараси ўз замонасининг икки йирик олими астроном, математик Аҳмад Ал – Фарғоний ва математик Ал – Хоразмий режаси асосида қурилган. Ҳажми жиҳатидан илгариги даврларга нисбатан энг катта ва баланд биноларни лойиҳасиз қуриш мумкин эмас. Уларнинг тархлари олдиндан тузилиб, муҳокамага қўйилганлиги ҳақида биз тўлиқ маълумотга эга эмасмиз. Юқоридаги маълумотларга таяниб XIV – XV асрлардаги саройларни қуришда мукаммал ўрганилиб муҳокама қилинган тархлар бўлган деб айта 36

оламиз. Бу саройларнинг кўриниши ҳамма ерда ҳар хил бўлиб икки хил кўринишдаги сарой бошқа ерда такрорланмаган. Маълумки, XIV асрнинг охирларига келиб Мовароуннаҳр Яқин ва Ўрта Шарқ ижодий кучларининг бош марказига айланган. Санъатда, жумладан меъморчиликда янги йўналиш пайдо бўлган эди. Масалан, Ибн Арабшоҳ саройлар ҳақида ҳикоя қилиб, улар “янги услуб”да қурилганини айтиб ўтади. Меъморчилик санъатининг янги тасвирий воситаларини қидириш натижасида тенгсиз ҳашаматли, шу билан бирга ранг – баранг безаклари билан безатилган саройлар қад кўтарган. Бу саройларнинг баъзиларини ўз кўзи билан кўрган Клавихо қуйидагиларни ёзган. “Боғда... инсон қўли билан яратилган баланд тепалик бўлиб, унинг тепа қисми текис қилиб ишланган ва ёғоч қозиқчалар билан ўралган. Унинг ўртасида жуда ҳам мўл олтин, зангори ранглар ва пардозланган безаклари билан зийнатланган кўп хонали кўркам сарой қад кўтарган. Бу тепаликка чиқиш учун икки тарафдан кўприкнинг икки эшиги бўлган. Шунингдек, юқорига кўтарилиш учун зиналари бўлган.” Яна бир сарой тўғрисида, унинг хочсимон шаклда қурилиб шопардалар, пол ва деворлари эса ҳар хил нақшлар билан безатилгани, уйда кўрпача қўйиш учун учта тахмон борлигини, ўртадаги тахмонда кўрпача устида шоҳ ўтирганини ёзади. Шарофиддин Али Яздий ҳам “Зафарнома” асарида Боғи Шамолдаги саройнинг бир ярим ойда қуриб битказилганини ва деворларидаги зарҳалларини Монийнинг ҳунари рашк қилар даражада гўзал эканлигини таърифлайди.” Боғи Дилкушодаги саройнинг уч тоқилигини айтади. “Бобурнома”да ҳам бир мунча қизиқарли маълумотлар берилган... “Бобурномада” яна пушта Кўхакнинг доманасида ғарб сари боғе солибтур. Боғи майдонга мавсум. Бу боғнинг ўртасида бир олий иморат солибтур. Ушбу боғчада яна бир чордара солибтур, изораси тамом чинни, Чиннихона дерлар. Юқоридаги тарихий адабиётларда берилган маълумотлар жуда қисқа ва ноаниқ бўлиб, саройлар тўғрисида ўқувчига тўлароқ таассурот бера олмайди. Бу сарой харобаларининг баъзиларида олиб борилган археологик текширишлар 37

натижасида тўпланган маълумотлар ҳамда ёзма манбаларга асосланган ҳолда шуни айтиш мумкинки, саройлар композицияси жиҳатидан бир – биридан фарқ қилган. Улар ташқи кўринишида тўртбурчак ва тўғри тўртбурчак ҳолатида қурилган бўлса – да, ички тузилиши жиҳатидан умумий бир кўринишда бўлганлигини, яъни хочсимон шаклда эканлигини марказий хона атрофида эса симметрик тарзда жойлашган хоналарни кўрамиз. Умумий саройлар тарихига бир назар ташласак. Уларнинг бир хил эканлигини яъни бир хилдаги ҳар турли кўриншда тузилганлигини пайқаш қийин эмас. Саройларнинг композициясида салобатлилик, атрофига туташган айвонлар пештоқларининг улуғворлиги каби сифатлар жуда хосдир. Уларнинг композициясини икки хил кўринишдаги саройларнинг ўзларига хос томонлари (Давлатобод боғидаги сарой мисолида) шундан иборатки, биринчидан, уларнинг асосий кириш эшиклари тарафидан уларнинг туташган айвонлари бўлган. Иккинчидан, улар кўпинча баланд тепалар устига қурилган. Учинчидан, улар асосан бир қаватлик бўлиб, баъзи ҳолларда иккинчи қавати ўрнида очиқ шийпонлар бўлган. Бу хил кўринишдаги саройларга қуйидаги боғлардаги саройларни киритиш мумкин: Давлатобод, Боғи Амирзода Шоҳруҳ, Боғи Чинор, Боғи Беҳишт, Чиннихона, Боғи Жаҳон кушо, Боғи Нақши Жаҳон, Боғи Баланд. Иккинчи хил кўринишдаги саройларнинг ўзига хос томонлари қуйидагича: биринчидан, ҳажм жиҳатидан улуғвор бўлса, иккинчидан, уларни кўпинча тўрт томонлама эшиклари ҳамда уч ёки тўрт томонлардан туташган айвонлари бўлган, учинчидан, улар текис ерларга қурилган. Тўртинчидан, деворларининг қалинлиги тўрт метрга етган ҳолда иморат икки – уч қаватлик бўлган. Бундай кўринишдаги саройларга қуйидагиларни киритиш мумкин. Боғи Дилкушо, Боғи Бўлду, Боғи Шамол, Боғи Нау, Боғи Майдондаги Чилустун. Келтирилган маълумотлардан кўриниб турибдики, XIV аср охири ва XV аср бошларида Самарқанд атрофида қурилган бу саройлар бир хилда бўлмаган. Бу саройларни қуришда архитектор умумий қоидадан ташқарига чиқмаган ҳолда саройларнинг бир – биридан гўзал бўлишига катта эътибор берган. Саройларга 38

улуғворлик ва ҳашаматлик тусини бериш мақсадида кўпинча уларни тепалик ерларга қуришга ҳаракат қилганлар. Археологик қазишмалардан маълум бўлишича, бу саройларнинг тузилишида эътиборни ўзига тортадиган бир сифати уларнинг тарихи хочсимон шаклга эга эканлигидир. Клавихо ва Бобур ҳам ўз асарларида бу тўғрида эслатиб ўтишган. Нима учун бу саройлар хочсимон тарзда қурилган? Бу ерда христианларнинг таъсири йўқмикан? деган саволнинг туғилиши табиий. Чунки, бундай тархлар асосан кўплаб бутхоналар бизга архитектура тарихидан маълум. Архитектура тархини ўрганишда фақат XIV – XV асрлардагина эмас, балки Ўрта Осиёда қадимдан ҳам ана шундай тархлар асосида саройлар қурилгани маълум бўлди. Ҳақиқатда ҳам олима Г.А.Пугаченкова ёзганидек бинокорлик санъати четга чиқиш ва четдан келтириш деган нарсани билмайди. У бунёдга келган ери билан чамбарчас боғлиқ бўлгани ҳолда ўз ери анъаналари, умумхалқ ёки умуммиллат диди билан боғлиқ. Хоразм экспедициясининг кўп йиллик олиб борган текширишларида эрамиздан аввалги III – I асрларга оид қалъалар ўрганилиб, уларнинг (масалан, Бабиш мулла қалъаси) баъзиларининг тархи хочсимон тарзда қурилган. Шарофиддин Али Яздийнинг ёзишича, Боғи Дилкушодаги сарой боғнинг ўртасида жойлашган бўлиб, боғнинг тўрт томонидан дарвозалари бўлган. Бизнингча, боғнинг тўрт томонидаги дарвозалар сарой дарвозаларига қаратилган, уларни бир – бири билан тўғри ўтказилган йўллар боғлаб турган. Ҳеч шубҳа йўқки боғнинг асосий дарвозаси бўлиб, у шаҳар ҳақида қуйидаги гаплар тўла тасдиқлай олади. ...Самарқанднинг шарқида икки боғ солибдур, бириким ёвуқдур. Боғу Бўлду йироқроғи Боғу Дилкушодир. Андин Феруза дарвозасигача хиёбон қилиб, икки тарафида терак йиғочлари эктуруб тур... Шунга ўхшаш маълумотларни Ҳофиз Таниш Бухорийнинг “Абдулланома” асарида келтирилади. Демак, Самарқанддаги боғ саройларнинг ўзига хос хислатларидан бири уларда жойлашган чордара уйларининг эшикларини чорбоғнинг эшикларига муносиб жойлашиши десак бўлади. Бу ерда саройларнинг 39

хочсимон тарх асосида қурилганлигига сабаб нима? Унинг бошқа кўринишда қурилган меъморий иншоотлардан афзаллиги нимадан иборат? Чамаси, бундай режа иссиқ иқлим шароитидан келиб чиққан, деб фикр қилиш мумкин. Юқорида айтиб ўтганимиздек, бундай тархлар асосида қурилган иморатлар қадимдан маълум бўлиб, секин – аста одат тусига кира борган. Бундай саройлар (масалан, Туркманистондаги IX – XIII асрларга оид бўлган Ҳаром кўшк, Термиздаги IX асрга оид Қирқ қиз қалъаси) хилватроқ ерда қурилган ва дам олиш учун қулай бўлган. Шундай қилиб, чорбоғнинг бу ўзига хос белгиларини (яъни боғни ва унинг ўртасида жойлашган саройнинг тўрт томонидан дарвозаси бўлганлигини) эътиборга олганда меъморлар олдида қийин масала пайдо бўлган. Натижада улар саройларни бошқача режада қуришган. Бу ердаги шароит саройларнинг ичида доимо яхши, салқин ҳаво, шунингдек, ёруғлик бўлиши учун зарур бўлган. Иморатларни бундай кўринишда қуриш учун эса меъморлар хочсимон шаклдаги режани мос деб топган бўлсалар керак. Бундай режадаги саройларнинг хоналарини доимо шамоллатиб туришга имкон бўлган. Айниқса, ёз кунлари уй ичи салқин бўлиб, боғда ўсаётган дарахт ва гулларнинг ҳиди хона бўйлаб анқиб турган. Бу типдаги (чор ва чордара) фақатгина Самарқандгагина хос бўлмай, балки бошқа ерларда ҳам бўлган. Масалан, кейинги асрларда шу типдаги композиция бўйича Исфахонда (Эрон), Истанбул (Туркия), Озарбайжон (Нордарак қишлоғи) ва бошқа ерларда саройлар қурилгани бизга маълум. XV асрнинг иккинчи ярмида Ҳирот шаҳрида қурилган Тарабхона саройи ҳам шу принцип асосида қурилгани маълум. Бу кичик ҳажмдаги сарой ҳам боғ ўртасига икки қаватли қилиб қурилган. Ўрта қисмидаги хона хочсимон шаклда бўлиб, тўрт бурчагида хоналар бўлган. Бундан ташқари Ҳиротда яна кўплаб чортоқлар (боғ ўртасида) бўлганлиги маълум. Темурийлардан кейинги даврларда қурилган иморатлар ҳам шу тарх асосида қурилган. Шунингдек, фақатгина саройлар эмас, бу тарх асосида бошқа характердаги бинолар ҳам қуришганлиги кўп учрайди. Масалан, хонақоҳлар, мадрасалар, ёпиқ бозорлар, ҳаммомлар шулар жумласидандир. 40

Профессор Л. И Ремпелнинг ёзишича, ҳатто бундай чордара кўринишидаги уйлар XIX асрдаги боғларда ҳам бўлган. Ўтмишдаги меъморчилик санъатини қисман бўлса–да, тасаввур қилиб ота – боболаримизнинг боғчилик ва меъморчилик санъатини бир – бирига мос келадиган ҳолда қўша олганликларини кўрамиз. Шунингдек, ўтмишнинг бу яхши ютуқларини ҳозирги замон меъморчилик санъатига тадбиқ этиш яхши натижалар беришига ишончимиз комил. Айниқса, ҳозирги кунларда барпо этилаётган янги шаҳарларда юқоридаги тархлар асосида, уларга ижодий ёндошган ҳолда бинолар қуриш мақсадга мувофиқ бўлар эди. Шундай қилиб, меҳнаткаш халқ томонидан оғир куч сарфлаб ўтмиш тажрибалари асосида бунёд қилинган меъморчилик тарихига оид ўзига хос санъат намуналари ҳақида қисқача таассурот олдик. Саройлардаги бадиий безаклар. XIV асрнинг иккинчи ярми XV асрнинг биринчи ярми қурилиш ишлари юқори даражада бўлганлиги билан ажралиб туради. Бу даврнинг усталари ва ҳунармандлари, наққош ва мусаввирларининг санъати билан безатилган. Афсуски, саройлар турли мавзудаги расм ва сирли кошин қопламалар билан безатилган ҳолича бизгача етиб келмаган. Фақат тарихшунос ва сайёҳлар туфайли биз бу давр боғларидаги баъзи бир элементларини тасаввур қила оламиз. Бу борада араб тарихчиси Ибн Арабшоҳ маълумоти жуда қимматлидир. Унинг ёзишича, Самарқанд атрофидаги чорбоғлар ичидаги саройларда Эрон, Дашти Қипчоқ ва Ҳиндистондаги жанг эпизодларини, шаҳарларнинг қамал қилиниши, Шоҳга тортиқ келтириш, ов манзаралари, оммавий сайиллар акс эттирилган. Шарофиддин Али Яздий ҳам “Зафарнома” асарида Самарқанддаги Боғи Шамол саройининг деворлари ложувард зарҳаллар билан зийнатланган эди ва унга “Монийнинг ҳунари рашк қиларди,” – деб таърифлайди. Бобур ҳам Боғи Дилкушо тўғрисида ёзиб” ... ул кўшкда амирнинг Ҳиндистонда олиб борган уруши тасвирлангани”ни айтади. Испания элчиси Клавихо ҳам XIV - XV асрлардаги саройларни тасвирлар экан, уларнинг хоналари олтин ложувард ва 41

бошқа рангли нақшлар билан безатилганлигини ажабланиб ва завқланиб баён қилган. Абдураззоқ Самарқандий М. Улуғбек қурдирган расадхона ҳақида қуйидагиларни ёзади. “... Улуғбексифат бинонинг хоналари ичида тўққиз фалакнинг ҳайъати бир юз тўққиз осмон доира шаклларини даражалар, дақиқалар, сониялардан тортиб то ашираларгача чизилди ҳамда айланувчи фалаклар, етти сайёра юлдузлари собита юлдузлар кўриниши ва ер курраси ҳайъати – ю иқлимлар сифатларини, тоғлар, биёбонлар ва у ер куррасигача нимаики тегишли бўлса, ҳаммаси билан бирга беназир нақшлар, беназир рақамлар билан чизишга буюрди,” – деб таърифлайди. Ҳеч шубҳа йўқки, М.Улуғбекнинг Боғи Майдонда қурдирган биноларининг (Чилустун ва Чиннихона) деворлари ҳам ўзига яраша ички ва ташқи безакларига эга. Бундай ажойиб санъат намуналари замона зайли билан нобуд бўлган. Афсуски, саройларни бунёд этишда ўз маҳоратини ишга солишган халқ ичидан чиққан усталар – мўйқалам соҳиблари, ўймакорлар, сангтарошлар, кошинтарошлар ҳақида жуда оз маълумотга эгамиз. Шу саройларнинг бир нечтасида олиб борилган археологик қазиш ишлари натижасида ғишт бўлаклари, ганч парчалари ва бошқалардан ташкил топган уюмлар орасидан қачонлардир деворларни безаб турган нақш парчалари кўплаб топилди. Биз қуйида учраган сарой қолдиқлари устида тўхталиб ўтмоқчимиз. Сарой безакларини шартли равишда икки қисмга бўлиш мумкин. 1. ички қисмининг безаклари 2. ташқи қисмининг безаклари Саройларнинг ички қисмлари жуда ҳам бой нақш ва расмлар билан безатилгани археологик қазишмалар натижасида аниқланди. Давлатобод боғидаги саройда ўтказилган қазишма натижасида кўплаб “шараф” парчалари топилди. Уларнинг устки қисмида тўқ кўкранг билан чизилган новдалар тасвири сақланган. Новдаларнинг барглари юмалоқ шакллар билан тилла рангида тасвирланган бўлиб, у Ўрта Осиёда қадимдан кенг тарқалган анор дарахти бўлса керак. 42

Топилмалар ичидан ганчдан ишланган бадиий токчалар парчаси ҳам кўплаб учрайди. Уларда кўк ранг билан ишланган майда барглар тасвирининг изи қолган. Бу ерда ҳам ўша даврдаги меъморий ёдгорликлардаги (Бибихоним, Ширинбек оға, Туман оға мақбаралари сингари) табиат манзаралари тасвирланган бўлиши мумкин. Боғи Дилкушода олиб борилган қазишмаларда ичида энг диққатга сазовори “шарафа” парчалари бўлиб, уларнинг юза қисми ҳам кўк ранг билан геометрик бурчаклар ичига ва ташқарига чизилган айланасимон ҳамда сув томчисини эслатувчи шакллар билан безатилган. Боғу Бўлдудаги қазишмаларда ҳам шунга ўхшаш парчалар топилди. Топилган нақшли ганч парчаларининг бирида саккиз япроқли шакл тасвирланган бўлиб, чекка чизиқлари (қалинлиги 0,4 мм) кўк рангда берилган. Япроқлар ва марказий қисмидаги айлана шаклининг ички қисми бир юз ўйилган бўлиб, улар қизғиш ранг билан бўялган. Бу ранг устидан олтин суви юритилган бўлса керак, чунки унинг майда заррачаларигина сақланиб қолган. Бу шаклнинг диаметри 18 см. Унинг ташқи қисмида ҳам геометрик бурчак сақланиб, булар эслатилган япроқли шакл билан бир композицияни ташкил этган. Бундай нақшларни бошқа меъморий ёдгорликларда ҳам учратиш мумкин. Бундан ташқари бошқа хил шакллари ҳам учрайди. Уларнинг бирида олти бурчакли юлдуз (диаметри 10 см) шакли ифодаланган. Юлдузнинг асосий чекка чизиғи бироз ўйилган ва уларга кўк ранг берилган. Юлдузнинг бошқа қисмлари қизил рангда берилган бўлиб, ўрта қисмига пиёз пардаси каби юпқа олтиндан тайёрланган пластинкалар ёпиштирилган. Бу пластинкалар тўрт бурчак шаклида (1х1) ишланган. Бундай олти бурчакли юлдузлар бир – бири билан яна бошқа хил геометрик шакллар ёрдамида боғланган ҳолда сарой деворларида ёқимли манзара тасвирини ҳосил этган бўлса,керак. Бундай усулда ишланган нақшлар бошқа ёдгорликларда ҳам учрайди. Л.И.Ремпелъ бу усулни “кундал” усулининг бир кўриниши деб таърифлайди. 1 43

Ташқи қисмидаги безаклар. Геометрик шаклдаги безаклар баъзида саройларнинг ички қисмларига ҳам ишлатилган. Лекин, кўпроқ ташқи қисмга ишлатилган бўлиши мумкин. Бу шаклдаги нақшлар олиб борилган қазишмаларда кам учрайди. Бу топилмалар ичида Боғи Дилкушодан топилган мармар тоштахта (44х70х7) қизиқарлидир. Унинг юза қисми геометрик шаклларга бўлиниб, кейин ўйилган. Томонлари ҳар хил кенгликда бўлган тўртбурчак қилиб ўйилган жойларига эса парчин кўринишидаги нақшлар жойлаштирилган. Шунга ўхшаш нақш парчалари Самарқанддаги қалъа ичига қурилган Кўксарой харобаларидан ҳам топилган. Бундай тоштахталар сарой деворларининг пастки (оғирлигини назарда тутганда) қисмини безашда ишлатилган бўлиши мумкин. Чунки топилманинг ўрта қисмидаги айлана шаклдаги тешик шундан далолат беради. Деворларига маълум тартибда жолаштириб чиқилганда ўн қирралик юлдуз шакли бўлган “гирех” ҳосил бўлади. Гирехни яратиш усуллари илмий адабиётларда кенг ва ҳар томонлама ёритилган. Топилмалар ичида ҳар хил шаклдаги майда тоштахтачалар ҳам алоҳида ўрин тутади. Уларнинг кўпчилиги Боғу Бўлду ҳамда Боғи Дилкушода топилган бўлиб, асосан учбурчак (томонлари 25 смдан), тўртбурчак (7х7см), бешбурчак (томонлари ҳар хил кенгликда) шаклларда ясалган. Булар ҳақида шуни айтиш мумкинки, улар махсус суфачалар, фонтанлар ва шунга ўхшаш нозикроқ ерларда шакллар ясашда кенг қўлланилган бўлиши мумкин. Чунки уларни маълум тартибларда жойлаштириш натижасида ҳар хил нақшлар ҳосил қилиш қулай бўлган. Ҳатто саройларнинг полларига ҳам (баъзи жойларида) ҳар хил рангдаги махсус тайёрланган мармар тоштахта парчаларининг оқиш, кўкимтир тусдаги чиқиндилари учрайди. Геометрик шакллар ҳосил қилишда устки қисми сирланган кичик ҳажмли ғишт плиталари ҳам кўплаб ишлатилган. Бизда уларнинг оқ фируза ранглилари учрайди. Бизда уларнинг кўриниши Бибихоним масжидининг деворларини безатишда ишлатилган олти қиррали кошинларни эслатади. Юза қисми сирланган тўртбурчак ҳамда тўғри тўртбурчак шаклидаги пишиқ ғиштлар археологик 44

қазишма ишларида оз миқдорда учрайди.улардан кўпчилиги Боғи Дилкушода (22х8,5 см; 4,5х4,5 см) кўк рангли, (17х4,5 см) фируза рангли, Боғи Бўлдуда(12 х5; 10х4,5; 15х4,5; 4,5х4,5 см) оқ рангли: Боғи Майдондаги Чиннихонада (19х6; 12,5х3,5; 5х3,5 см) кўк рангли (21х8; 17х5; 12,5х 3,5; 3,5х 3,5 см) фируза ранглари учрайди. М.Улуғбек давридаги сарой деворларининг безалишида асосий ўринни эгаллаган безаклардан бири ўйма нақшли расмлар бўлиб, ундан олдинги даврларда қурилган саройларда бу хилдаги расмли нақшлар учрамайди. Улар ҳам махсус геометрик гирехлар ҳосил қилишда асосий ролъ ўйнаган ҳуснихат кўринишидаги безаклар (эпиграфик нақшлар). Бу масалани ёритишда етарли даражада маълумотлар бўлмаса ҳам XIV - XV асрларда қурилган бошқа меъморий ёдгорликлардан олинган маълумотларга асосланган ҳолда XIV - XV асрларда бунёд этилган боғ – саройларда ишлатилган ҳуснихат ёзувларининг тутган ўрни бизнинг фикримизча бирмунча юқорироқдир. Бу ёзувлар (кўк ранг асосида) бошқа меъморий ёдгорликларида бўлганидек, оқ рангда берилган. Улар сарой деворларининг кўзга ташланадиган ерларига (асосан пештоқ қисмига) қопланган. Ҳарфларнинг йўғонлиги 4 – 4,5 см бўлиб, уларнинг бўйи аниқ эмас. Майда ҳарфларнинг (йўғонлиги 1- 1,5 см) устки қисмига тилла суви юритилган. Эҳтимол бу саройлардаги ёзувлар кўпроқ рубоий типидаги шеърлардан иборат бўлгандир. Эслатиб ўтганимиздек саройларда кўпроқ катта ҳажмли ҳарфлар ишлатилган. Бунга сабаб бизнингча майда ҳарфларнинг меъморлик композициясига мос эмаслигида, яъни бошқа нақшлар ичида кўринмай қолишида бўлса керак. Шунингдек, бошқа ёдгорликларда кўп учрайдиган диний сўзлар кўпинча катта ҳарфларда ёзилган. Боғи Бўлдуда топилган ёзувларда алиф (LJ), лом (J), дол ( )) ҳарфларини аниқ кўриш мумкин. Яна шу типдаги топилмалар орасида фируза кўзли ранг устидан олтин ҳоллар билан ёзилган ёзувлар ҳам кўплаб учрайди. Улар қалинлиги икки миллиметр келадиган ҳарфлардан дол ( )) , лом (J) ҳарфларини аниқлаш мумкин. Бу каби ёзувлар XIV аср меъморий ёдгорликларида кенг ишлатилган. 45

Боғи Дилкушодаги сарой харобаларидан топилган ёзув кўринишига эга бўлган нақшлар ҳам алоҳида ўрин тутади. Бу ерда ҳарфлар бизнингча нақш ўрнида ишлатилган бўлиб, бошқа хил кўринишдаги нақшлар билан узвий боғланган ҳолда берилган. Унда эҳтимол Муҳаммад деган сўз ифодаланган бўлиши мумкин. Ҳуснихат ёзувлари ичида (Боғу Бўлдудан топилган) “бахт тугуни” деб ном олган ёзувлар ҳам учрайди. Бундай нақшлар мўғуллардан олдинги даврдаги меъморий ёдгорликларига хос бўлиб, Самарқанддаги XIV аср ёдгорликларида ҳам кенг тарқалган. Бу хилдаги нақшлар ҳарфларнинг ўзаро чирмашган ҳолда берилиши натижасида ҳосил бўлган. Қадама гулли нақшлар . Парчин типидаги нақшлар қазишмаларда жуда кўплаб топилди. Улар жуда ҳам майда бўлакларни ташкил қилади. Улардан бир қанчасининг дастлабки кўринишини тиклашга ҳаракат қилинди. Бу хилдаги нақшларнинг энг кўп учраган турлари асосан тасма кўринишидаги такрорланувчи нақшлардангина иборат бўлиб, улар гуллар кўринишига эга. Бу хилдаги нақшлар саройларнинг ички, қор – ёмғир тегмайдиган девор қисмларинигина қоплашга ишлатилган бўлиб, кўпроқ девор гирдиларини безаб турган. Ҳар икки саройдан топилган қадама гулли нақшлар ўзининг нозиклиги билан бир – биридан қолишмайди. Боғи Давлат , Боғи Бўлду, Боғи Дилкушодаги нақшлардаги гул тасвирлари табиий гулларга нисбатан бирмунча умумлашган тарзда берилган. Ҳар ҳолда рассом (наққош) бу гулларни жуда моҳирлик билан жойлаштира олган. Барча гулларга берилган асосий ранг тилла рангида бўлиб, уларнинг ўрта қисмларига жигарранг ва кўпроқ яшил ранг берилган. Бу ердаги кўп япроқли гуллар ва ғунчалар содда ишланишига қарамасдан, наққошнинг нозик дид билан ишлаганлигини намойиш қилиб турибди. Сарой деворларини безашда тасмасимон шаклда тузилган гуллар билан бирга қўшилиб, бир комплексни ташкил қилган олти қиррали зангори (томонлари 10 смдан) ва яшил (томонлари 5,7,8, 10 смдан) рангли плиталар кўпчилик ҳолда деворнинг ўрта қисмларига ишлатилган. Бу хилдаги нақшлар XIV - XV асрларда 46

бунёд этилган. Меъморий ёдгорликларда кўплаб учрайди. Бу плиталарнинг чеккаларига тўғри чизиқ ва занжирсимон зарҳаллар берилган. Марказий қисмидаги зарҳал билан ишланган нақшлар эса ўргимчак уяси нусхасида берилган. Бу нақшларнинг катта – кичиклиги (диаметри 4 – 6,5 см) ҳар хил бўлган. Қадама гуллик нақшлардан яна бир тури махсус ишланган олти учлик шаклга эга бўлган (диаметри 36 см) юлдузсимон ва беш қиррали (томонлари 26 смдан) шакллардан иборат бўлиб, улар ҳам сарой деворларини безашда ишлатилган. Бу хилдаги нақшлар Дилкушо боғидаги сарой деворларини безашда ишлатилган. Бу хилдаги нақшлар Дилкушо боғидаги сарой харобаларида кўпроқ учрайди. Бу нақшларнинг марказий қисмини 5 ва 6 япроқли гуллар эгаллаган. Уларда асосий кўзга ташланадиган ранг сарғиш туслик олтин ранг бўлиб, бошқа (яшил,кўк, оқ, қўнғир) ранглар билан биргаликда тўқ, кўк ранг асосида гавдалантирилган. Кошин типидаги нақшлар . Сарой харобаларидан топилган шарафа парчалари ҳам бошқа хил нақшлар каби юқори санъат билан ишланган бўлиб, улардаги нақшлар асосан геометрик учбурчаклар ҳамда ўсимлик кўринишида акс эттирилган нақшларни ташкил этади. Дилкушодан топилган шарафа парчасида оқиш рангга кўпроқ эътибор берилган. Бу ранг бошқа сарой харобаларидаги шарафа парчаларида (масалан, Боғи чинордан топилган шарафа бўлаги) ҳам такрорланади. Шарафалар парчаси саройлар харобасида кўплаб учрайди. Улар кўпроқ саройларни безатишда ишлатилган. Баъзи бир тадқиқотчилар манзарали шарафалар Ўрта Осиёда XII асрнинг охирларида пайдо бўлган дейишса, баъзилари уни XIV асрда пайдо бўлган дейишади. Сарой харобаларида шарафалардан ташқари кўплаб панно бўлаклари ҳам учрайди. Шундай топилмалар Боғи Бўлду харобаларида топилган паннони тиклашга археологлар муваффақ бўлишди. 47

Панно 53х29 см бўлиб, унинг юзасида тўқ кўк ранг фонида 4,5 ва 6 япроқли гуллардан ташкил топган гулдаста акс эттирилган бўлиб, гул япроқлари олтин ҳаллар билан қопланган. Гулдастадаги лолага ўхшаш гуллар, гул ғунчалари асосан оқиш рангда, барглари эса оч ҳаво рангида берилган. Бу каби гулдасталар тасвири Темурийлардан аввалги ёдгорликларда ҳозиргача сақланиб келаётган Самарқанд ва Бухородаги меъморий ёдгорликларда ҳам учрайди. Бу хил кўринишдаги гулдасталар сўнгги даврларда ҳам халқ санъати намуналари сифатида кенг ишлатилган. Ҳатто бундай гулдасталар XX аср бошларидаги меъморий ёдгорликларида ҳам учрайди. Боғи Бўлду ва Боғи Дилкушодаги қазишмаларда олти қиррали плита бўлаклари кўплаб топилди. Уларнинг катталиклари ҳар хил бўлиб, бурчаклари орасидаги оралиқ 40 - 58 смни ташкил этади. Ушбу плиталардаги расмларнинг марказий қисмида юлдузсимон шакллар кўк рангда акс эттирилган бўлиб, уларнинг учларида уч – беш япроқли гуллар тасвирланган. Расмнинг барча оқ рангли қисмлари устидан олтин ҳаллар юргизилган. Гулларнинг чекка чизиқлари қизил ҳамда тўқ жигар рангда, барглари оч кўк рангда, ғунчалари эса қизил рангда берилган. Шунга ўхшаш қоплама плиталарни Шаҳрисабздаги Оқ Сарой, Самарқанддаги Биби хоним масжидининг бурчакларидаги ярим айлана устунларида ҳам учратиш мумкин. Топилган рангли қоплама бўлакларининг кўпчилик қисмини ташкил этадиган шакллардан яна бири тасма усулида ишланган нақшлардир. Улар орасидаги геометрик кўринишдаги нақшлар бутунлай йўқ. Нақшлар асосан, ўсимлик кўринишида, баъзида эса табиий ҳолатда учрайдиган гуллардан бироз бошқачароқ, умумлаштирилган ҳолда чизилган. Бу тасма кўринишидаги плиталарнинг эни 7 – 14 см. Бу каби нақшлар Давлатободда ва Боғи Дилкушода учрайди. Бу ерда акс эттирилган гуллар тўқ кўк ранг, баъзида тўқ ва оч кул ранг, сариқ рангда тасвирланган. Гуллар 3-8 япроқли бўлиб, кўпинча очилиб турган ҳолатда, оқиш рангда тасвирланган. Улар устидан эса олтин зарҳаллар берилган. Тасвирланган бу гуллар кўринишига кўра ҳар хил ҳолатда берилган, Баъзида икки – уч хил гул аралашган 48

ҳолда учраса, баъзида икки хил гул кетма – кет қайтарилган. Бу плиталар кўпроқ саройларнинг пештоқ қисмини, улардаги бадиий токчалар ичини қоплашда ишлатилган бўлиши мумкин. Ўрта Осиё халқлари ҳам жуда қадимдан бошлаб, бошқа халқлар сингари шу “куй шайдоси” бўлиб келганлар. Сарой деворларида акс эттирилган нақшлар, суратлар ҳақиқатда ҳам замона тақдири, ижтимоий ҳаёт, тарихий воқеалар, табиат гўзалликлари ва бошқа нарсалар ҳақида сўзсиз куйланган. Ҳақиқатдан ҳам археоогик қазишмалар шуни кўрсатадики, бу саройлар жуда ҳам бой ранглар билан берилган нақшлар пардаси билан қопланган. Уларнинг ички қисмидаги расмларда кўпроқ тўқ зангори ранг ишлатилган бўлиб, асосан шу рангда манзарали ва мевали дарахтлар расми чизилган. Дарахт меваларига эса олтин ҳаллар берилган. Топилган нақшлар орасида айлана кўринишда чизилган шакллар ҳам бор. Бундай шакллар XIV аср охирига мансуб бўлиб, уларни М.Улуғбек давридаги ёдгорликларда, бошқа археологик қазишмаларда ҳамда ҳозирги кунгача сақланиб келаётган меъморий ёдгорликларда ҳам кўриш мумкин. Булардан ташқари кўп қиррали юлдузсимон нақшлар бизгача етиб келмаган. Аммо бошқа типдаги қурилишларда қатнашган, ерлик халқлар ичидан етишиб чиққан ва чет эллардан келган баъзи бир усталарнинг номлари бизгача етиб келган. 38 XIV - XV асрларда яшаб ижод қилган моҳир мусаввирлардан бирининг номи тарих саҳифаларида сақланиб қолган. Унинг номи Пир Аҳмад Боғи Шамолийдир. Боғи Шамолий, бу устага берилган тахаллус бўлиб, санъатшунос олимларнинг айтишига қараганда, бу уста Самарқанддаги Боғи Шамол чорбоғидаги қаср деворларини нақш билан безагандан кейин олган экан. 39 М.Е.Массон томонидан XIV - XV асрлардаги меъморий ёдгорликларнинг ўрганилиши натижасида олим ўша замонда яшаб ижод этган баъзи усталар номини аниқлашга муяссар бўлган. 40 Самарқанддаги Шоҳи Зинда ансамблидаги Ҳожи Аҳмад мақбарасидаги Фахри Али, шу ансамблдаги Шоди Мулк ака мақбарасидаги Баредин, Туркистондаги Хожа Аҳмад Яссавий мақбарасидаги, Шерозлик Ҳасан Ҳожи, 49

Шаҳрисабздаги Оқ саройда кошинтарош, Табризлик уста Муҳаммад Юсуф номлари шулар жумласидандир. 41 Булардан ташқари, Исфаҳонлик наққош Муҳаммад бин Маҳмуд Исфахоний, Табризлик мўйқалам соҳиби ҳамда наққош Шайх бин Муҳаммад Ҳожи Бендкорий, Исфахонлик уста Исмоил бин Тоҳир ва Шерозлик наққош уста Юсуф каби кишиларнинг номлари бизга маълум. Кўриниб турибдики, бу қурилишларда ерлик усталар билан бир қаторда хорижий мамлакатлардан келган усталар ҳам қатнашганлар. Ўрта Осиёдаги қурилиш ишларида чет эллик усталарнинг қатнашганликлари фақат XIV - XV асрлардагина эмас, балки жуда қадимдан бошланганлиги маълум, лекин уларнинг номлари ёзма ва бошқа манбаларда кам кўрсатилган ёки бизгача етиб келмаган. Худди шунингдек, ерлик усталарнинг номлари ҳам кам сақланган. Уларнинг номлари ва қилган ишлари тарих саҳифаларида кам учрашига қарамай, ишонч билан айта оламизки, боғ саройларни бунёд қилишда қатнашган усталар Ўрта Осиё халқларидан етишиб чиққан халқ усталари бўлишган. Улар чет эллик усталар билан ҳамкорликда иш олиб борганлар. Лекин, юқоридаги саҳифаларда эслатиб ўтганимиздек, барча қурилиш ишлари Ўрта Осиё шароити талабидан четга чиқмаган. Боғчилик режалари . Боғлар ҳақида ёзма манбаларда жуда оз маълумотлар сақланган. Санъатнинг бу тури қадим замонлардан буён маълум эканлигига ҳеч шубҳа қилмаса ҳам бўлади. Унинг ҳақида қадимги халқ достонларида ҳам куйланиб келинган. Бу борада жаҳон халқлари (айниқса баъзи бир Шарқий ва Узоқ Шарқ ва Ғарбий Европа давлатлари) асрлар оша маълум даражада муваффақиятларга эришиб келганлар. Боғлар яратишда қадимдан икки хил усул бўлган. 2 1. Геометрик шаклдан ташкил топган тартибли боғлар. Бу хил боғларни инсон ўзи истаган (тўртбурчак, тўғри бурчак, кўп бурчак ва ҳоказолар) шаклида яратган. 2. Табиат хушманзаралари асосида ташкил топган боғлар табиий манзарага баъзи бир тузатишлар киритилган ҳолда барпо қилинган. 3 50

Геометрик шаклдан иборат бўлган тартибли боғлар қадимдан маълум бўлган. Масалан, Мисрда милоддан аввалги XV асрдаги Фива шаҳри саркардасининг боғи шундай боғлардан бири бўлган. Иккинчи хил кўринишдаги боғлар ҳам қадимдан маълум бўлиб, Хитойдаги боғлар айниқса машҳур бўлган. Милоддан аввалги VII – VI асрларда барпо қилинган Вавилония муаллақ боғлари айниқса тилларда достон бўлган. Бу хилдаги боғлар жуда қадимдан мавжуд бўлган. “Ўрта Осиёда – деб ёзади профессор Г.А.Пугаченкова, - боғ ва парклар, меъморчилик санъатининг бир қисми тариқасида қадимий ва чуқур маҳаллий анъаналарга эга. Халқлар бу анъаналарни ўз турмушида эҳтиётлаб сақлаб келганлар. 4 Боғда лимон ва цитрус мевалар, дарахтлар ва олтита ҳовуз бўлиб,боғнинг ўртасидан канал кесиб ўтган. Бир ҳовуздан иккинчи ҳовузгача бўлган оралиққа йўллар ўтказилган бўлиб, икки тарафида соя берадиган дарахтлар бўлган. Бу йўллардан ён томонга қараб яна йўллар ўтган бўлиб. Ўз навбатида улар бошқа йўлларга қўшилган. Қисқаси, бу йўллардан юриб боғнинг ҳамма қисмларини кўришга имконият бўлган. Клавихо бошқа боғлар ҳақида ёзиб, уларнинг кириш дарвозалари баланд ва ҳашаматли эканлигини, Боғи Нав тўртбурчак шаклида бўлиб, баланд деворлар билин ўралганини, ҳар бурчагида баланд девор миноралари бўлганини таъкидлаб ўтади. Шарофиддин Али Яздий Боғи Дилкушо ҳақида қуйидаги маълумотларни беради. “ 799 ҳижрий йили (куз фаслида), Конигил мавзуига XIV - XV асрларда боғ бўлган ерларнинг кўпчилиги ҳозирги кунда ҳам боғлигича қолган, лекин кўриниши тамоман ўзгариб кетган. Баъзи боғларнинг ўрнида эса Самарқанд шаҳрининг майдони кенгайтирилиши натижасида янги типдаги иморатлар қад кўтарган. Майоликалар билан бир қаторда туради. Умуман олганда, меъморий ёдгорликларни безашда олдинги даврлардаёқ яхши натижаларга эришилган бўлса – да, Лекин, XIV аср охири XV асрларга келиб янада олдинга қараб силжиш сезилади. “Бу даврда Ў. Осиёнинг бу санъатига Хитой ва Эрон усталарининг таъсири бўлган, - деб ёзади санъатшунос 51

олим профессор Л. И. Ремпелъ. Лекин, - деб давом этади олим, - умуман олганда, Ўрта Осиё санъати асрлар давомида ўсиб шаклланиб келган санъат чегарасидан ташқарига чиқмаган. У ҳаёт талабига бўйсунган ҳолда янада тараққий этган. Бу тараққиёт кейинги асрда ҳам тўхтамади. Бу тараққиёт натижасида халқлар яратган бу ажойиб нақш санъатининг классик усуллари ҳозирги давр меъморчилигидан ҳам кенг ўрин олган. Усталар ҳақида, кези келганда шуни айтиб ўтиш керакки, бу – боғ саройларни бунёд этишда кўплаб ҳар хил касбдаги усталар қатнашган. Лекин уларнинг номи сақланиб қолмаган. Майолика типидаги топилма орасида яна ўрта қисмига кўпроқ қора ранг берилган. Кўп қиррали юлдузсимон (Боғу бўлдудан топилган) нақшлар, шунингдек, иморатларда кўпроқ учрайдиган ярим айлана шаклидаги бадиий устунчаларнинг бўлаклари диққатга сазовордир. Бундай нақшлар XIV аср охиридаги меъморий ёдгорликларда кўп учрайди. Шундай қилиб, биз юқорида давр ўтиши билан бузилиб йўқ бўлиб кетган XIV - XV асрлардаги саройлар деворини безаб турган нақш парчалари ҳақида сўз юритдик. Сарой харобаларидан топилган нақшларнинг сон – саноқсиз парчаларига ва уларнинг хилма – хил кўринишига асосланиб, саройлар ниҳоят даражада гўзал бўлганлигини хаёлан кўз олдимизга келтира оламиз. XIV асрнинг охирига келиб ўз замонасига нисбатан Самарқанд шаҳрининг “Шарқ гўзали”га айланиши бежиз бўлмаган. Бу даврдаги бошқа ҳунар эгалари шу ерда яшашган. Уларнинг санъати саройларнинг ички ва ташқи гўзал нақшларида ўз ифодасини топган. “Нақш – кўз учун куй” – деб ёзган эди Б. Веймарн. Барча майолика типидаги мозаикаларга ранг очиқ, тиниқ берилган. Ранглар бир – биридан яхши ажратилган. Нақшларга асосан зангори, гунафша, кулранг, сариқ ранг берилган. Кўпинча ранг устидан олтин ҳам юргизилган. Кўп ишлатилиши билан кейинги ўринларда ҳаво ранг, жигарранг, яшил ранглари турган. XIV аср охири XV аср бошларида бу санъат намуналарини яратишда усталар асрлар оша узоқ давом этган тараққиёт жараёнида вужудга келган санъат 52

намуналаридан андозалар олиб унга янгиликлар қўшганлар. Улар яратган бу тасвирий санъатни ўтган авлодлар яратган санъатнинг давомидир, деб айта оламиз. Бу саройларда тасвирий санъатнинг барча намуналари ўз ифодасини топган. Жумладан, бу давр меъморий ёдгорликларида ишлатилган нақшларда олдинги асрларга оид нақшлардан ташқари, сирсиз ўйма нақшлардан ҳам кенг фойдаланилганлиги аниқланди. Бу ўзгариш айниқса М. Улуғбек даврида яққол сезилади. М.Улуғбек қурдирган Чиннихонада ишлатилган Хитойдан олиб келинган чинни тахтачалар XV аср учун янгилик бўлса, унда ишлатилган сирсиз ўйма нақшлар янгилик эмас. Бундай ўйма нақшларнинг ишлатилиши, - деб ёзади санъатшунос олим Л.И. Ремпелъ. Усталарнинг эски ерлик услубларини тиклашга ҳаракат қилганликларини кўрсатади. Умуман олганда М. Улуғбек давридаги саройларда ишлатилган нақшлар XIV аср охирларида ишлатилган нақшларга нисбатан бирмунча нафисроқ кўринишга эга. Баъзилар эса М. Улуғбек давридаги майолика олдингиларидан фарқ қилиб, расмлари йирик ва ранглари чегараланган деган хулосаларга келинган. Шундай қилиб, бу нақш санъатини яратишда XIV аср охирларига келиб яхши натижаларга эришилди. Ранглар йиғиндиси ва композицияси жиҳатидан саройлардаги майолика типидаги нақшлар шу даврларда қурилган бошқа турдаги меъморий ёдгорликлардаги (масалан, Шаҳрисабздаги Оқсарой, Туркистондаги Аҳмад Яссавий мақбараси, Самарқанддаги Бибихоним масжиди, Гўри Амир, Туман оғо, Ширин бека оғо мақбаралари ва бошқалар) безаклардан фарқ қилади. 1 Ўрта Осиёнинг моддий маданиятини ифодаловчи тарих саҳифаларига назар ташлар эканмиз, ҳақиқатдан ҳам санъатнинг бу туридаги илдизининг жуда қадимдан бошланганлигининг гувоҳи бўламиз. Милоддан аввалги иккинчи асрда Парфия давлатининг подшоҳлари ўзлари учун саройлар қурдириб, унинг атрофини боғлар ва сув ҳавзалари билан ўраганлар. 53

Шунингдек, боғчилик санъатининг қадим даврлардан кенг тарқалганининг гувоҳи сифатида археологик қазишмалардан олинган бой маълумотларни келтириш мумкин. Шулардан бирида, масалан, Хоразмдаги Тупроққалъа (эрамизнинг биринчи – учинчи асрлари) деворларига ишланган суратларда этакларида узум ва шафтоли тераётган хотин – қизлар, уларнинг тепасида осилиб турган узум ғужумлари, шунингдек новдалардан тўқилган шийпонча акс эттирилганини кўрамиз. 1 VII - VIII ва кейинги асрларда Сўғд ерларида айниқса боғдорчилик ривожланган. Муғ тоғидан топилган ёзма ҳужжатлар орасида Сўғд ерларида (VII - VIII асрлар) дам олишга мўлжалланган парклар бўлганлиги ҳақида гап боради. Наршахийнинг ёзишича Бухоро шаҳрида (X асрда) ҳам чиройли боғлар бўлиб, бу боғларда экилган садақайрағочлар шундай бир тарзда чодир шаклини олган эдики, сарҳовуз лабидаги дам оладиган жойга Шарқ томондан ҳам, ғарб томондан ҳам заррача қуёш тушмаган. Бу чорбоғларда нашватир, бодом, ёнғоқ, гилос, жилон жийда ва анбар бўйли мевалар ниҳоятда яхши ва гўзал тарзда ўтказилган эди. 1 Саройлар узоқда гўё деворлари гиламлар билан безатилгандек кўринган. Улардаги нақшлар асосан ўсимлик кўринишидаги нақшлардан иборат бўлган. Деаорларга ишланган гулларнинг тури ниҳоятда хилма – хил. Санъат соҳиблари боғлардаги гуллардан шунчалик усталик билан андоза олганларига ниҳоятда ҳайратланасан киши. Геометрик нақшлар сарой деворларига ишланган бу гуллар нақши орасида унчалик сезилмайди. Саройларда эслатиб ўтилган тасвирлардан ташқари табиат манзаралари ҳам акс эттирилган. Саройларга нақш беришда ранг масаласига ҳам алоҳида эътибор берилган. Ишлатилган ранглар асосан табиий бўлиб, улар усталарга жуда қадимдан маълум бўлган. Бу борада Шарқ ўзининг ферузаси билан машҳур бўлган. Текширилган саройларнинг ва ҳозирги кунгача сақланиб келаётган меъморий ёдгорликларнинг деворлари, гумбазлари ва бошқа қисмларига феруза рангининг берилиши бежиз эмас албатта. Уларнинг чекка чизиқлари қизил кесак 54

билан рангланиб, олтин ҳоллар берилган. Бу кундал типидаги нақшларнинг биринчи вариантлари бўлса керак. Ёзма манбаларга қараганда саройлар ичидаги деворларга уруш манзаралари, ҳар хил шахсларнинг суръатлари чизилган. Бу даврда диннинг қаршилик кўрсатишига қарамай, рассомчилик санъатига кенг йўл очилганлиги кўриниб турибди. Саройларнинг ички қисмини безашда парчин ва кошиндан ишлатилган нақшлар ҳам берилган. Айниқса олти қиррали плиталар ва мозаикалардан ташкил топган панеллар кўп ишлатилган. Саройларнинг ташқи деворлари эса ўз давридаги барча бошқа типдаги иморатлардан (масжидлар, мадрасалардан фарқ қилмайди десак хато қилмаймиз. Масалан, агар бошқа типдаги иморатларнинг асосий олди томонига катта аҳамият берилган бўлса, саройларда эса тўрт томонига катта эътибор берилган. Яратилган боғлар бирданига пайдо бўлмаган. Самарқанд пойтахт деб эълон қилинган даврда, шаҳар қиёфаси ниҳоятда гўзал бўлган. Айниқса унинг атрофида жойлашган боғлар ов қилишга қулай бўлган табиий ўрмонзорлар кўп бўлган. Шунинг учун ҳам бу даврда яратилган дастлабки боғлар, олдин мавжуд бўлган боғлар ўрнида пайдо бўлган деб айта оламиз. М.Е.Масссон ҳам ўз текширишларида 12 та эски боғларни қўшиш натижасида Дилкушо боғи бунёдга келтирилганлигини айтиб ўтган. Умуман бу боғлар эски боғлар ўрнида яратилган бўлса –да, давр талабига жавоб бера оладиган ҳолдаги тартиблар асосида қайта ишланган. Режадан ташқарида турган дарахтлар олиб ташланиб, керакли ерларга янги турдаги ёш ниҳоллар ўтказилган. Ариқлар ўтказилиб, сув ҳавзалари бунёд этилган. Натижада бир – икки йил ичидаёқ янгича кўринишдаги боғлар бунёдга келган. Боғларнинг марказига қурилган бинолар ҳам юқорида айтиб ўтганимиздек, чордара типида бўлиб, боғ ҳуснини очишда катта ўрин эгаллаган. Бу саройларнинг кўпчилиги енгил типдаги қурилмалар бўлган. 55

Археологик текширишлар натижасида И.А.Сухарев томонидан (1935 йил) Давлатобод боғи атрофини ўраган деворлар ва ундаги баъзи бир ариқ излари ва ҳовуздаги чуқурлар аниқланди. Муаллиф томонидан олиб борилган текширишларда эса (олдинги режаларда тўхталиб ўтилган) Давлатобод боғи режада тўғри тўртбурчак шаклида, Боғу Бўлду ва Боғи Дилкушо эса тўрт бурчак шаклида бўлганлиги аниқланди. Иккинчи типдаги боғлардан ўзининг манзарали бўлиши билан фарқ қилган. Бундай ҳолларда боғ шакли истаган кўринишга эга бўлиши мумкин бўлган, лекин, улардаги боғсарой ўртасида бўлган. 1398 йилда Тахти Қорачадаги боғни қуришда довондан оқиб тушган сувлардан фойдаланилган. Бу боғнинг ўрни ҳақиқатдан ҳам манзарали жойда бўлиб, жануб тарафидаги тоғ тизмалари унинг ҳуснига – ҳусн қўшган. Табиий шароитига кўра боғ шаршарали (поғонасимон) сувлари бой бўлган. Бундай поғонасимон тузилиши Боғи майдонда ҳам мавжудлиги археологик текширишларда аниқланган. 56

II.3. Боғлардаги суғориш иншоотлари. Боғлардаги сув масаласи . Боғнинг боғ бўлиши, яшнаб гуркираши учун сўзсиз сув масаласи тўғри ҳал қилинган бўлиши лозим. Акс ҳолда боғдан нишона ҳам бўлмаслиги мумкин. XIV - XV асрларда бунёд этилган боғларнинг қон томири ариқларда шалдиратиб оққан зилол сувлар ва уларни сув билан таъминловчи каналлар ва фонтанлардан отилиб турган биллур сувлар ҳақида биз жуда ҳам кам маълумотга эгамиз. З.М.Бобурнинг ёзишича, Кўҳак (Зарафшон) дарёсидан чиқарилган, Дарғом канали Самарқанддан икки километр чамаси жанубдан оқиб ўтган. Самарқанднинг боғлари, уларнинг атрофи ва баъзи бир туманлар шу Дарғомдан сув ичган. В.В.Бартолъднинг ёзишича, боғлар барпо этилиши эҳтимол янги каналлар қазиш ва эски каналларни тузатишга сабаб бўлгандир. Ҳозирги кунда ҳам ерларни суғоришда асосий ариқлардан бири ҳисобланади. Бу даврларда Самарқандда ҳамда унинг атрофларида ҳам узум етиштириш ва уни четга чиқариш кенг авж олган. Ундан ташқари, Кеш, Насаф ҳамда Ахсикент шаҳарларида ҳам кўплаб боғлар бўлган. Бу даврларда боғлар шунчалик кўп бўлганки, Ал Истахрийнинг айтишича, Уструшона ерларида меваларни молларга едиришган. XIV - XV асрларга келиб боғчилик санъатига кенг ўрин берилганлиги ёзма манбалардан ҳам маълум. Қадимги боғлар ҳақида тўла фикр юрита олмасак ҳам ҳар ҳолда олдинги боғлар ҳам XIV - XV асрлардаги каби қиёфага эга бўлган деган фикрни айта олмасдан қолмаймиз. Чунки халқларнинг асрлар оша ўз авлодлари томонидан яратилган санъат намуналарини ардоқлаган ҳолда уни ўз кундалик турмушига татбиқ этиши шу фикрга олиб келади. Биз қуйида Самарқанддаги (XIV - XV асрларда) боғлар қандай бўлганлиги тўғрисида илмий текширишларга асосланган ҳолда ўз фикримизни баён қилмоқчимиз. Ёзма манбалардан маълум бўлишича, XIV - XV асрлардаги боғлар ниҳоятда кенг бўлиб, юқорида қайд қилинган геометрик ва табиий кўринишдаги боғлардан иборат бўлган. Шуни эслатиб ўтишимиз лозимки XIV - XV асрларда Самарқанд дейилади 57

Хулоса Ўтмиш маданияти, санъатини ўрганар эканмиз, ҳали олдимизда қанчадан – қанча ечилмаган масалалар турганини ҳис қиламиз. Биз зикр этган юқоридаги масалалар Самарқанд атрофидаги XIV – XV асрларга оид боғ – саройларни археологик нуқтаи назардан ўрганиб, қазишмалар натижасида тўпланган маълумотлар тарихи ва бошқа ёзма манбалар асосида қуйидагича таҳлил қилиш мумкин. 1. XIV – XX аср бошларида Самарқанд Шарқнинг тенгсиз шаҳарларидан бирига айланган. Олдинги ҳукмдорлардан фарқи ўлароқ, (олдинги ҳукмдор) XIV – XV асрлардаги ҳукмдорлар барча санъат намуналарини ўз пойтахтлари – Самарқандда бўлишини исташган. Шу мақсадда улар ўзлари босиб олган ерлардан олимлар, меъморлар, рассомлар, яъни жамики ҳунар усталарини Самарқандга тўплашга интилганлар. Натижада ҳозирги кунга қадар барча санъат намуналари барпо қилинди. Ана шу даврда ҳар бири ўзича алоҳида санъат намунаси ҳисобланган боғ – саройлар ҳам бунёдга келди. 2. Ҳашаматли саройларга назар ташлар эканмиз, уларни икки хил, яъни енгил ва оғир типларда (нусха) қурилганлигини кўрамиз. Оғир типдаги саройлар кўпинча шаҳар яқинига ва қурилиш материалларини ташиб олиб бориш қулай бўлган ерларга қурилган бўлиб, улардан асосан ҳордиқ чиқариш ва кўнгил очиш мақсадида фойдаланилган бўлса – да, лекин вақти келиб душман бостириб келгудек бўлса, ҳарбий истеҳком вазифасини ўташлиги ҳам кўзда тутилган. 3. Бу боғ саройларда икки хил санъат – меъморчилик билан боғчилик санъати бир – бири билан чамбарчас боғланган, бири иккинчисини тўлдирган ҳолда намоён этилган. Боғ саройларни бунёд этган усталар тенгсиз билим эгаси, замонасининг “универсал” санъаткори ҳамда табиатшунос олими бўлганликларидан далолат беради. 4. Бу боғ саройларни бунёд этишда кўплаб чет эл усталари ҳам қатнашган, лекин улар қурилиш ишларида маҳаллий шароитни ҳисобга олган ҳолда миллий услублардан чиқмай иш тутдилар. Уларнинг ёрдами туфайли меъморчиликдаги 58

баъзи бир элементлар ҳамда уларда ишлатиладиган безакларнинг кўриниши бойиган бўлса – да, аслида боғчилик ва меъморчилик санъатининг бош бунёдкорлари Ўрта Осиё фарзандларидир. 5. Бу даврда Ўрта Осиёда ҳам илм – фан эгалари кўплаб етишиб чиққан. Айниқса улар меъморчилик соҳасида аниқ назария билан қуролланганлар ҳамда ҳисоблаш илмларини яхши билганлар, эстетика ва фалсафадан ҳам хабардор кишилар бўлганлар. Улар Исмоил Сомоний, Минораи Калон, Мағоки атторий каби дунёда ягона ҳисобланган меъморий иншоотларни қурган ота – боболарининг тажрибаларини ўзларида мужассамлантирган усталар эдилар. Лекин улар қурган кўплаб меъморий ёдгорликлар санъатни, илмни хуш кўрмаган дин ҳомийларининг реакцион таъсири натижасида вайрон этилди. Бундай тенгсизлик натижасида санъат усталарининг номлари бизгача етиб келмаган. 6. Ўрта Осиё санъатини бойитишда чет элликлар билан маданий алоқалар ҳам озми – кўпми меъморчилик ва боғчилик санъатига таъсир кўрсатган. Бу алоқа айниқса М. Улуғбек даврида бирмунча кучайган. 7. XIV – XV асрлардаги бунёд этилган боғлар асосан чорбоғ кўринишида бўлиб, симметрик тарзда жойлашган. Улар икки хил кўринишда бўлиб, биринчи хили геометрик шакллар асосида қурилган. Иккинчи хили эса манзарали, яъни тўғри чизиқларга бўлинмаган ҳолдаги боғлар бўлган. Ҳар икки ҳолатда ҳам боғдаги барча элементлар тартиби билан алоҳида жойлаштирилган. Боғлар учун жой танлаш ва уларга ном бериш масалаларига ҳам алоҳида эътибор берилган. 8. Боғлардаги ҳар бир нарса (сарой, шийпонлар, дарахтлар ва бошқалар) бир – бири билан боғлиқ ҳолда жойлаштирилган. У ерда бирорта ҳам ортиқча элемент кўринмайди. Улар доимо бир – бирини тўлдириб турган. Боғ ўртасида қурилган ҳашаматли саройлар дарахтлар орасида ортиқча кўзга ташланмайди. Хуллас, ҳамма нарса бир – бирини тилсилагандек, бир – бирисиз қимматли гўзаллиги йўқдек туюлади. Боғнинг тўрт томонида жойлашган дарвозалар ҳам икки хилда. 9. Боғ ҳавоси тан давоси деганларидек, боғда доимо мусаффо ҳаво бўлган. Ҳатто боғдан ташқарида ҳаво дим бўлса – да, боғдаги турли – туман дарахт ва 59

гулларнинг соя салқинида оқиб ётган беҳисоб ариқлар, ҳовузлар, фонтанлар боғни хушҳаво билан таъминлаган. 10. Боғларнинг марказидан ўрин олган ҳашаматли саройлар ҳам ўша даврнинг энг яхши боғчилик санъатига мос тЎшадиган тархлар бўйича, Ўрта Осиё иқлимининг барча хусусиятларига мос ҳолатда қурилган. Уларда Ўрта Осиёда жуда қадимдан анъанавий тусга кириб қолган услубларни, яъни марказий ҳашаматли хоналарни алоҳида кўрсатиш, ҳамда тик иморат олдига туташ қурилган айвонларни кўрамиз. 11. Чордара кўринишидаги бу саройлар симметрик қоидаларга риоя қилинган ҳолда қурилган бўлиб, ички кўриниши хочсимон шаклда тузилган. Уларнинг тўрт томонига жойлашган эшикларга алоҳида эътибор берилган. Саройларга кўпинча тўрт томонлама эшиклар ўрнатилиши (баъзиларида эшиклар ўрнида кенг панжаралар бўлиши) сабабли саройда ёзнинг иссиқ кунлари ҳам ҳаво салқин бўлган. 12. Саройларни қуришда унинг пойдеворига алоҳида аҳамият берилган. Чунки бу давр учун хос бўлган ҳашаматли ва улкан иморат пойдеворининг кенг ва чуқур бўлишини тақозо этган. 13. Ҳар бир саройни алоҳида қилиб кўрар эканмиз, уларнинг секин – аста ўзидан олдинги саройларга нисбатан яхшиланиб, такомиллашиб боришининг гувоҳи бўламиз. Бу ҳол боғчилик санъати меъморчиликнинг ўсиши изланишда эканлигини кўрсатади. 14. Меъморчилик санъатида энг юқори ўринларни эгаллаган элементлардан бири унга бериладиган нақш наволардир. Деворларни қоплашда кўп ишлатилган майолика, мозаика типидаги нақшларнинг ранг – баранглиги ошди. Кўриниши жиҳатидан бойиди, уларни ишлатиш енгиллашди. Яна шу нарса диққатга сазовордирки, бундай нақшлар киши кўзини чарчатмайди. Нақшлар ичида ўсимлик кўринишидаги нақшлар биринчи ўринда туради. Ранг масаласида ҳам чегараланмаган ҳолни кўриш мумкин. Шундай қилиб, биз халқимизнинг бизга қолдирган бу боғчилик маданиятидан маълумот берувчи, бой хазиналарни ўрганар эканмиз, ҳали олдимизда жуда хилма – хил ўрганишимиз лозим ҳамда зарур бўлган масалалар турганлигини ҳис этамиз. 60

Уларнинг бу асрлар оша машаққатлар чекиб, йиллар, асрлар оша кузатувлари асосида қўлга киритган маданий хазиналарининг қимматга эга эканлигини онгимизга сингдирмоғимиз лозим. Токи улар етиштираётган ҳар бир туп мева дарахтнинг қадрига етишсин. Яхши ният билан кўчат экувчи ҳар бир инсон авваламбор келажакни ўйлайди. Шунингдек, ота – боболаримиз ҳам юқорида номлари тилга олинган боғларни етиштиришда биринчи бор келажак авлодларни кўзда тутишган. Гарчи у даврдаги боғ – роғлардан фақатгина юқори табақадаги бир ҳовучгина кишилар фойдаланишган бўлса – да, келажакда бу жойлар албатта кенг меҳнаткашлар учун ҳам хизмат қилади. Ўтган асрларда боғчилик санъати талон – тарожлик мақсадларида олиб борилган босқинчилик урушлари туфайли озми – кўпми танаффуслар билан ривожланиб келган бўлса, эндиликда бу ривожланиш тамоман бошқача босқичга ўтди десак, ҳеч ҳам муболаға қилмаган бўламиз. Шундай қилиб, XIV аср охири XV асрнинг биринчи ярмига оид бўлган боғсарой тарихини ўрганиш ва чуқур муҳокама қилиш натижасида Ўрта Осиёнинг усталари қўлга киритган ютуқларини ижодий ва танқидий қайта ишлаш натижасида ҳозирги замон боғчилик санъатида ҳам яхши натижаларга эришиш мумкинлигига ишонч ҳосил қиламиз. Хуллас, ҳозирги замонда боғчилик соҳасида иш олиб борилар экан ўтмишдаги бу санъатнинг ютуқларини танқидий ўзлаштириб, ҳаётга татбиқ этиш ва бу билан авлодларимиз анъаналарини сақлаб қолиш олижаноблик бўлур эди. Шуни таъкидлаб ўтиш лозимки, бу ёдгорликлар Ўрта Осиё халқларининг, жумладан ўзбек халқининг ўзига хос бой маданиятидан ҳам далолат беради. Унинг қурувчилари асосан маданиятимизнинг барча мўъжизаларини яратишга қодир халқ ҳисобланса-да, тарихда бу Темурийлар номи билан боғлиқ ҳолда сақланган. Ўтмишдаги аждодларимиз меҳнаткаш халқ томонидан яратилган ва ҳозирда ер юзидан йўқ бўлиб кетган қанчадан – қанча меъморий ёдгорликлар қолдиқларини қидириб топиш ва ўрганиш ёш археология фани олдида турган шарафли вазифадир. Келинг биз ҳам шундай боғлар яратайликки, бу тинчлик 61

боғлари деб ном олсин. Асрлар оша келажак авлодга ўз ота – боболаридан ёдгорлик бўлиб қолсин. Ўз авлодларининг нималарга алоҳида эътибор беришганлигининг гувоҳи бўлишсин, ардоқлашсин. Етиштирилаётган полиз экинлари ва мевали дарахтларга ишлов берилганлигига катта эътибор берилса, халқ соғлиғи ўйланса, мевалар хили кўпайтирилса, сифати яхшилансагина биз - ота боболаримизнинг бизга қолдирган меросларига хиёнат қилмаганлигимизни ҳис этишимиз мумкин. 62

Фойдаланилган илмий аппаратлар рўйхати 1. ПугаченковаГ.А.,РемпелъЛ.И. История искусства Узбекистана с древнейших времен до середин ы двенадцатого века. – М., 1965, с. 309. 2. Шарофиддин Али Яздий. «Зафарнома,» - Т., 1972 йил, 288 – б. 3. Пугаченкова Г.А. Садово – парковое исскусство Средней Азии в эпоху Тимура и Тимуридов. Труды САГУ.Новая серия. Выпуск – 23 . Гуманитарные науки. Книга. – Т., 1954. с. 150. 4. Қ аранг: Рюи Гонзалес де – Клавихо. Дневник путешествия ко двору Тимура в Самарканд в 1403 – 1406 гг. – «Спб,»… 1881 г. С – 316. 5, Новоцелъцев А.П. Об исторической оценке Тимура. Вопросы истории. – М., 1973. №2. В историях Самарканда. Том – 1. – Т., 1969, с – 168. 6. История Самарканда. Том. 1. –Т., 1969. с. 188. 7. Зайниддин Маҳмуд Восифий. Бадое – ул Вақое. – Т., 1979, 114 – 117 б. 8. Ахмедов Б.А. История Балха ( XVI первое половино XVIII вв.) – Т., 1986 с. 330. 9. Шарофиддин Али Яздий. «Зафарнома,» - Т., 1972 йил, 557, 603,711 б. 10. З.М.Бобур. Бобурнома. Нашрга тайёрловчи С.Муталибов. – Т., 1948 йил. 11. Зайниддин Маҳмуд Восифий. Бадое – ул Вақое. – Т., 1979, 63 - б. 12. Якубовский А.Ю. Образц ы старого Самарканда. Правда Востока.№5. 1925 г. С.159 13. З.М.Бобур. Бобурнома. Нашрга тайёрловчи С.Муталибов. – Т., 1948 йил. 64 – б. 14. Абу Тоҳир Хожа. Самария. СбН. 1904 й, 7 – б. 15. Масс о н М.Е. Архитектурно планировочн ый облик Самарканда во времени Навои. Труды САГУ. Вып. 81. Исторические науки. Кн.1. 16. Жуков В.Д. Остатки монументалъного сооружения XIV в. Изд АН.Уз. – Т., 1949. №4. с. 119. 17. Адабиётларда яна Боғи Шимол деб ҳам юритилади. Лекин, бу боғ ғарбга яқинроқ туради. Шунга биноан Шимол сўзи ноўрин. 18. Шарофиддин Али Яздий. «Зафарнома,» - Т., 1972 йил, 289 – б. 63

19. Масс о н М.Е. Архитектурно планировочн ый облик Самарканда во времени Навои. Труды САГУ. Вып. 81. Исторические науки. Кн.1. с. 84. 20. Абу Тоҳир Хожа. Самария. СбН. 1904 й, 7 – б. 21. Герман Вамбери. История Бухары или Трон Саксонии. с. 231. 22. З.М.Бобур. Бобурнома. Нашрга тайёрловчи С.Муталибов. – Т., 1948 йил. 64 – б. 23. З.М.Бобур. Бобурнома. Нашрга тайёрловчи С.Муталибов. – Т., 1948 йил. 64 – б. 24. Масс о н М.Е. Местонахождение сада Тимура Давлатабад. Отделъный оттиск известия Средазкомстариса. Вып.3. –Т., 1978. с.44. 25. Вяткин. В.Л. Материалы к исторический топографии. С. 30. 26. Сухарев И.А. Дворец сад Тимура Дав л атабад. Труды УзГУ. Новая серия №14. 1940 г. 27. В.В.Радловнинг турли шевалар б ў йича тузган лу ғ атида Давлатобод бойлик, бахт – саодат, о бод – яхши ҳ олат, обод маъносида берилган. Қаранг: Радлов В.В. Опыт словаря тюркских наречий. Т.3. Частъ 2. с.303 28. Клавихо. 1404 йили куз ойида бу бо ғ даги саройнинг қ ури л аётганлигини эслатган. Рюи Гонзалес де – Клавихо. Дневник путешествия ко двору Тимура в Самарканд в 1403 – 1406 гг. – «Спб,» … 1881 г. С – 257 29. Масалан, Ғ иёсиддин Алининг ёзишича, А.Темур 1399 йили бу бо ғ да дам олган. Демак, бо ғ бу даврда битган б ў лган. Гийасиддин Али. Дневник похода Тимура. С.183. 30. Шарофиддин Али Яздий. «Зафарнома,» - Т., 1972 йил, 289 – б. 31. З.М.Бобур. Бобурнома. Нашрга тайёрловчи С.Муталибов. – Т., 1948 йил. 64 – б. 32. Герман Вамбери. История Бухары или Трон Саксонии. с. 231. 33. Тоҳир Хожа. Самария. СбН. 1904 й, 7 – б. 34. Масс о н М.Е. Архитектурно планировочн ый облик Самарканда во времени Навои. Труды САГУ. Вып. 81. Исторические науки. Кн.1. с. 84. 35. Шарофиддин Али Яздий. «Зафарнома,» - Т., 1972 йил, 289 – б. 64

36. З.М.Бобур. Бобурнома. Нашрга тайёрловчи С.Муталибов. – Т., 1948 йил. 64 – б. 37. Вяткин. В.Л. Мате р иалы к историческ о й топографии. С. 30. 38. Шарофиддин Али Яздий. «Зафарнома,» - Т., 1972 йил, 289 – б. 39. Немцова Н.В. Исследования в западном коридоре архитектурного ансамбля Шахи зинда. История материалъной кулътуры Узбекистана. Выпуск. 5. – Т., 1964. с.127. 4 0 . Массон М.Е. Архитектурный орнамент Узбекистана. С.293. 41. Массон М.Е. Мавзолей Ходжа Ахмад Яссави. С. 4-6. 65

Фойдаланилган адабиётлар рўйхати 1. Ахмедов Б.А. История Балха ( XVI первое половино XVIII вв.) – Т., 1986 с. 2. Абдуллаев А. Ў збек адабиёти тарихи. – Т., 1964. 96 – б. 3. Бартолъд В.В. Том I I . Частъ 2, - Москва, 1964 г. 4. Булатов И.С. Зодчий четыре эпоха. Общественные науки в Узбекистана. 1969. 5. Бородина И.Ф. Интеръер зданий Самарканда времена Улугбека. СА. 1962. №2. с.198. 6. Всеобщая история искусство. Том. 2. – М., 1961. с. 340,405,462. 7. Вяткин. В.Л. Материалы к историческ о й топографии. С. 30. 8. Веймарн Б. Искусство арабских народов – М., 1960. с.14. 9. Гафуров Б.Г. Исторические связи Средней Азии со странами арабского Востока. XXVI Международный конгресс Востоковедов. – М., 1963. с.1-6. 10. Гайдукевич В.Ф. К истории древнего земледелия в Средней Азии. Вестник древней истории. 1948. №3. с.195. 11.Герман Вамбери. История Бухары или Трон Саксонии. с. 231. 12. Гийасиддин Али. Дневник похода Тимура. С.183. 13. Джахангиров В.Н. Засыпкин Б. Н. Исследование мавзолея приписываемого астроному Казы –Заде Руми. В.кн: Архитектура республики Средней Азии. С. 14. Жуков В.Д. Остатки монументалъного сооружения XIV в. Изд . АН . Уз. – Т., 1949. №4. с. 119. 15. Зайниддин Маҳмуд Восифий. Бадое – ул Вақое. – Т., 1979, 114 – 117 б. 330. 16. З.М.Бобур. Бобурнома. Нашрга тайёрловчи С.Муталибов. – Т., 1948 йил. 17. Заславская Ф.А. Боғиня плодородия в коропластике Афрасиаба КЎшанского времени. История материалъной кулътуры Узбекистана. Вып. 1. –Т, 1959. с. 46. 18. История Самарканда. Том. 1. –Т., 1969. с. 188. 19. Искусство зодчих Узбекистана. Том. 1. с.117. 266. 66

20. Масс о н М.Е. Архитектурно планировочн ый облик Самарканда во времени Навои. Труды САГУ. Вып. 81. Исторические науки. Кн.1. 21. Массон М.Е. Архитектурный орнамент Узбекистана. С.293. 22 . Массон М.Е. Мавзолей Ходжа Ахмад Яссави. С. 4-6. 23. Масс о н М.Е. Местонахождение сада Тимура Давлатабад. Отделъный оттиск известии Средазкомстариса Вып.3. –Т., 1978. с.44. 24. Максимов М.И. Античные археолого архитектурные сады Италии. СА. VII . 1941. с. 199,219. 25. Манковская Л.Ю. К изучения приемов Средне Азиатского зодчества в конце XIV в. 26. Наршахий Бухоро тарихи. – Т., 1966 й. 27. Негматов Н. УстрЎшана в древности и раннем средневековые. – ДЎшанбе., 1957. с.89. 28. Немцова Н.В. Исследования в западном коридоре архитектурного ансамбля Шахи зинда. История материалъной кулътуры Узбекистана. Выпуск. 5. – Т., 1964. с.127. 29 . Новоцелъцев А.П. Об исторической оценке Тимура. Вопросы истории. – М., 1973. №2. В историях Самарканда. Том – 1. – Т., 1969, с – 168. 30. ПугаченковаГ.А.,РемпелъЛ.И. История искусства Узбекистана древнейших времен до середин ы двенадцатого века. – М., 1965, с. 309. 31. Пугаченкова Г.А. Садово – парковое искусство Средней Азии в эпоху Тимура и Тимуридов. Труды САГУ. Новая серия. Выпуск – 23 . Гуманитарные науки. Книга. – Т., 1954. с. 150. 32. Полуканов С.П. Архитектурные памятники Самарканда. Рис. 80,83,85.92,94,95. 33. Радлов В.В. Опыт словаря тюркских наречий. Т.3. Частъ 2. с.303 34. Ремпелъ Л.И. Архитектурн ый орнамент Узбекистана. С. 293. 35. Рюи Гонзалес де – Клавихо. Дневник путешествия ко двору Тимура в Самарканд в 1403 – 1406 гг. – «Спб,»… 1881 г. С – 316. 67

36. Сухарев И.А. Дворец сад Тимура Дав л атабад. Труды УзГУ. Новая серия №14. 1940 г. 37. Семёнова А.А. Материалъные памятники Иранской кулътуры в Средней Азии. Госиздат при СНК. – Таджикстан. 1944. с.9. 38. Шарофиддин Али Яздий. «Зафарнома,» - Т., 1972 йил, 288 – б. 39. Якубовский А.Ю. Образц ы старого Самарканда. Правда Востока.№5. 1925 г. С.159 68

Термиз давлат университети Тарих факультети IV-курс талабаси Муртазоев Азамат Чориевичнинг “Ўрта асрларда Темурийлар даврида боғдорчилик соҳасининг ривожланиши” мавзусида бажарган битирув малакавий ишига Тавсиянома Битирувчи Муртазоев Азамат Чориевичнинг “Ўрта асрларда Темурийлар даврида боғдорчилик соҳасининг ривожланиши” мавзусида бажарган битирув малакавий иши аниқ режа асосида яъни кириш, учта параграф ва хулоса қисмларидан иборат. Ишнинг кириш қисмида мавзуни ёритишдан кўзланган мақсад ва мавзунинг долзарблиги масалаларида қимматли фикрлар билдирилган. Ишнинг асосий қисмида XIV – XV асрларда Самарқанд боғларининг юзага келишида Темур ва унинг ворисларининг тутган ўрни, бу борада амалга оширилган қатор ишлар яхши очиб берилган. Шунингдек ишда ўша давр меъморий усталари, уларнинг қилган ишлари, улар томонидан қурилган ариқлар, ҳовузлар, мураккаб сув иншоотларининг ҳозирга қадар сақланиб қолганлиги ва бу тарихий ишларнинг бугунги кундаги аҳамиятини ёритишга ҳаракат қилган. Ўтмиш маданиятимизни, санъатимиз тарихини ўрганар эканмиз, ҳали олдимизда қанчадан – қанча ечимини кутаётган масалалар турганини ҳис этамиз. Юқорида зикр этилган мавзу ҳам шундай масалалардан бири ҳисобланади. Талаба бундан ташқари яна бошқа боғ саройлар ҳам бўлганми? бугунги кунда юртимизда ҳам бунёдкорлик соҳасида қандай ишлар олиб борилаяпти? деган саволларга ҳам жавоб беришга ҳаракат қилган. Битирув малакавий ишини ёзишда талаба манбавий маълумотларга таяниб ёзишга ҳаракат қилган. Ушбу битирув малакавий иши Олий таълим талабларига жавоб беради деб ҳисоблайман ва ишни очиқ ҳимояга тавсия этаман. Илмий раҳбар: т.ф.н. Тўхтаев А 69

Термиз давлат университети Тарих факультети IV-курс талабаси Муртазоев Азамат Чориевичнинг “Ўрта асрларда Темурийлар даврида боғдорчилик соҳасининг ривожланиши” мавзусида бажарган битирув малакавий ишига Тақриз Битирувчи Муртазоев Азамат Чориевичнинг “Ўрта асрларда Темурийлар даврида боғдорчилик соҳасининг ривожланиши” мавзусида бажарган битирув малакавий иши аниқ режа асосида яъни кириш, учта параграф ва хулоса қисмларидан иборат. Ишнинг асосий қисмида XIV – XV асрларда Самарқанд боғларининг юзага келишида Темур ва унинг ворисларининг тутган ўрни, бу борада амалга оширилган қатор ишлар яхши очиб берилган. Шунингдек ишда ўша давр меъморий усталари, уларнинг қилган ишлари, улар томонидан қурилган ариқлар, ҳовузлар, мураккаб сув иншоотларининг ҳозирга қадар сақланиб қолганлиги ва бу тарихий ишларнинг бугунги кундаги аҳамиятини ёритишга ҳаракат қилган. Муртазоев Азамат Чориевич томонидан бажарилган ушбу битирув малакавий ишида ютуқларни қўлга киритишда мутафаккирларимиз ва меъморларнинг илм - фан соҳасини ривожлантириш хамда боғчилик сохасини ривожлантиришда қўшган ҳиссаси аниқ далиллар асосида ёритиб беришга ҳаракат қилинган. Ушбу битирув малакавий иши кириш, икки боб, тўрт параграф, хулоса ва фойдаланилган адабиётлар рўйхатидан иборат бўлиб, ишнинг долзарблиги, аҳамияти, иқтисодий фойдалилиги ва бошқа томонларини кенг ёритишга ҳаракат қилинган. Муртазоев Азамат Чориевич томонидан бажарилган ушбу битирув малакавий иши Олий таълим талабларига жавоб беришини ҳисобга олиб ДАК аъзолари томонидан ишни ижобий баҳолашларини сўрайман. Илмий тақризчи: 70

Термиз давлат университети Тарих факультети IV-курс талабаси Муртазоев Азамат Чориевичнинг “Ўрта асрларда Темурийлар даврида боғдорчилик соҳасининг ривожланиши” мавзусида бажарган битирув малакавий ишига Тақриз Муртазоев Азамат Чориевич томонидан тайёрланган ушбу битирув малакавий иши икки боб, тўртта параграф ва фойдаланилган адабиётлар рўйхатидан иборат бўлиб, ушбу битирув малакавий ишида Ўзбекистон Республикасининг мустақиллик йилларида боғчилик соҳасида қўлга киритаётган катта ютуқларига ўз вактида ота – боболаримиз томонидан тамал тоши куйилганлиги масалаларига кенг ўрин берилган бўлиб, унда ўрта асрларда Темур ва Темурийлар даврида боғдорчилик сохасида эришган ютуқлари ва уларнинг ижобий натижалари кенг ёритилган. Муртазоев Азамат Чориевич томонидан ишни бажаришда кўп манбаларни излагани, улардан кенг фойдалангани ишнинг илмий қамрови кенг эканлиги билан ҳам ажралиб туради деб ҳисоблайман. Чунки бугунги кунга келиб бу соҳада қўлга киритилаётган ютуқлар ватанимиз иқтисодий ва маънавий тараққиётига кўпроқ хизмат қилаётгани ҳаммамизни қувонтиради деб ҳисоблайман. Муртазоев Азамат Чориевич томонидан тайёрланган ишнинг кўп қирралиги ва Олий таълим талабларига мос равишда ишни бажаришга эришганлигини ҳисобга олиб ишни ижобий баҳолайман. Ташқи тақриз берувчи: 71

O'xshashlar

Шаҳрисабз шаҳрининг ўрта асрлар даври моддий тарихи. (археологик манбалар асосида)

Сомонийлар давлатининг ички ва ташқи сиёсати

Амир Темур ва темурийларнинг Франция ўртасидаги муносабатлари

Хоразмшохлар даврида ўзбек давлатчилиги ва унинг ўзига хос хусусиятлари

Қашқадарё воҳаси Яккабоғ туманининг тарихи